সাহিত্য-বিচাৰ

by সত্যনাথ বৰা

Layout 2

[ ১ ]

সাহিত্য-বিচাৰ।

সত্যনাথ বৰা বি, এলৰ দ্বাৰা

ৰচিত।

গুৱাহাটী।

দ্বিতীয় তাঙ্গৰণ।

১৮২৩ শঁক।

বেচ্ ৸৹ তিনি সিকি মাথোন।

[ ২ ]

 

তেজপুৰ, আসাম চেণ্ট্ৰেল প্ৰেছত

শ্ৰীদুতিৰাম মেধিৰ দ্বাৰাই ছপা হল।

 

[ ৩ ]  সাহিত্য বিচাৰ দ্বিতীয় বাৰ প্ৰকাশ কৰা হল। প্ৰথম বাৰ ছপোৱাত ইয়াৰ এভাগ বাদ পৰিছিল, এই বাৰ তাক যথা স্থানত সন্নিবিষ্ট কৰা গৈছে। আশা কৰোঁ পুথিৰ কথাবিলাক এতিয়া বুজিবলৈ উজু হব। সাহিত্য বিচাৰত যিবোৰ কথা আলোচনা কৰা হৈছে, আমাৰ বিবেচনাত সেইবোৰ কথা ছাত্ৰ বৃত্তিলৈ পঢ়া লৰাই জনা উচিত। কিন্তু তেনে কথা থোপতে কোনো গ্ৰন্থত পোৱা নাযায়। নানা বিধৰ ইংৰাজী, বঙ্গলা, আৰু সংস্কৃত কিতাপ পঢ়িলেহে সেইসকল শিকিবলৈ পাৰি। এই দেখি আমাৰ ছাত্ৰ বৃত্তি পৰীক্ষাত ব্যৱহাৰ কৰাৰ নিমিত্তে সাহিত্য বিচাৰ লিখা হৈছিল, আৰু সেই কাৰণে তাৰ ভাষাও অতিশয় উজু কৰা হৈছে। কিন্তু ইমান দিনে ই সেই ঠাই পোৱা নাই। কেৱল কোনো কোনো স্কুলৰ নামৰ শ্ৰেণীবোৰত ইয়াক সাহিত্য স্বৰূপে ব্যৱহাৰ কৰা দেখা যায়। সাহিত্য বিচাৰ কিন্তু

সাহিত্য নহয়, ই ব্যাকৰণৰ অন্তৰ্গত। এতেকে ইয়াক স্কুলত চলাব লাগিলে ব্যাকৰণৰ শাখা ৰূপে চলোৱা যুগুত। এইবাৰ উপযুক্ত ঠাইত চলোৱা হব বুলি আশা কৰা গৈছে। দ্বিতীয় তাঙ্গৰণত পুথিৰ আকাৰ বৃদ্ধি হোৱাত তাৰ মুল্যও কিঞ্চিত বৃদ্ধি কৰা হল।

গুৱাহাটী। ১৪ জেঠ, ১৩০৮।

$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right\}\,}$

শ্ৰীসত্যনাথ বৰা

[ ৫ ]

সাহিত্য বিচাৰ।

প্ৰথম অধ্যায়।

সাহিত্যৰ সাধাৰণ লক্ষণ।

 মানুহে নিজ বুদ্ধিৰে আজিলৈকে যি যি কাম কৰিছে, তাৰ ভিতৰত সাহিত্যকে ঘাই বুলিব পাৰি। সাহিত্যৰ গুণ সংসাৰ জিনি আছে। ইয়াৰ নিচিনা মনমোহনীয়া বস্তু জগতত আৰু বিচাৰি পাবলৈ বৰ টান। সাহিত্যৰ গুণত বিষাদত বুৰযোৱা মানুহৰো মনোবিকাৰ উপশম হয়, ৰুগীয়াৰ ৰোগ সকাহ পৰে, কাঠ-বুকুৱা মানুহৰ মনত দয়াৰস জন্মে, খং, খিয়াল ইত্যাদি যি মানুহৰ ৰিপুবিলাক আছে, সিহঁতো লাহে লাহে কমি যায়, কিন্তু এই সাহিত্য-সুখ সকলোৱে ভোগ কৰিবলৈ নাপায়। আগেয়ে কিছু জ্ঞান আৰ্জি নললে সাহিত্যৰ ৰস পোৱা বৰ টান। সেই দেখিহে মুৰ্খ আৰু অসভ্য জাতিবোৰে সাহিত্যৰ মোল নাপায়; আন কি, সাহিত্য বুলিবলৈ বস্তু এটাই সিহঁতৰ নাই। জ্ঞান সাহিত্য সুখৰ মূল। জ্ঞানৰ ৰশ্মিয়ে মন পোহৰ নকৰিলে সাহিত্যৰ অসীম ৰূপৰ অলপো দেখিবলৈ নাপায়। এই জ্ঞান কেৱল লিখা পঢ়া শিকিলেই হয়, এনে বুলি ভবা অনুচিত। অনেক মানুহ [ ৬ ] আছে, তেঁওলোকে লিখা-পঢ়া জানে আৰু টান টান পুথিৰ অৰ্থ ও নিমিষতে কৈ দিব পাৰে, তেও সাহিত্যৰ ৰস বুজিবলৈ টান পায়। এই কথাটো প্ৰথমতে আচৰিত যেন লাগিব পাৰে, কিন্তু অলপ গমি চালে দেখা যায়, যে যি জ্ঞানৰ বলত সাহিত্যৰ ৰস বুজিব পাৰি সি লিখা-পঢ়া শিকিলেই হোৱা বস্তু নহয়। তাৰ নিমিত্তে বেলেগে পুৰুষাৰ্থ কৰিব লাগে, তেহে সেই জ্ঞান লাভ কৰিব পাৰি। নীতি বিজ্ঞান, মনো বিজ্ঞান বা গণিত ইত্যাদি শাস্ত্ৰত বৰ পাৰ্গতালি লাভ কৰিলেও সাহিত্যৰ একো নাজানিব পাৰে। কিয়নো, মনোবিজ্ঞান শিকোঁতে সাহিত্য শিকা নহয়।

এই জ্ঞান যে দুৰ্লভ এনে নহয়। অন্য কথা শিকিবলৈ যিমান দুখ কৰিব লাগে, সাহিত্য বোধকৰো তাতকৈ অলপ শ্ৰমতে শিকিব পৰা যায়। যেতিয়া মানুহে লিখা পঢ়া আৰম্ভ কৰে, তেতিয়াৰ পৰা সাহিত্যৰ ফাললৈকো চকু দিব লাগে, সদাই তাত মন দিলেহে পিচে উপকাৰ পোৱা যায়। যদি সৰুৰে পৰা সাহিত্যৰ লগত একো সমন্ধ নাৰাখা, তেন্তে ডাঙ্গৰ হলে তাৰ ৰস কেনেকৈ বুজিবা? একেই সাহিত্য এটা জটিল বিষয়, তাতে যদি আৰম্ভৰ পৰা তাক হেলা কৰা যায়, তেনেহলে পিছত তাৰ সোৱাদ পোৱা বৰ অসম্ভৱ। কিন্তু নিচই সৰুতে সাহিত্য শিকাবলৈ ধৰাও উচিত নহয়, কিয়নো ততিয়া বহুত কথাৰ অৰ্থকে বুজি নাপাব অৰ্থ বুজি পালও কথাৰ ভিতৰ সোমাই তাৰ ভাব বিচাৰি উলিয়াব নোৱাৰ। যেতিয়া বুদ্ধি পুৰঠ হয়, জটিল শব্দও পঢ়ি বিচাৰ ফলিয়াব পাৰ, আৰু ---------- থাকিবলৈ [ ৭ ] বেজাৰ নলগা হয়, তেতিয়াহে সাহিত্যৰ ফাললৈ মন দিয়া যুগুত। সাহিত্যত এবাৰ মন বহিল আৰু শঙ্কা নাই। তাৰ সোৱাদ এবাৰ পালে পাহৰিব নোৱাৰি। সেই দেখিহে এজন কবিয়ে ঈশ্বৰত খাটিছিল, যে তেওঁক যেন এই পৃথিবীত আকৌ জন্ম দিয়ে আকৌ যেন তেওঁ সাহিত্য সুধা পান কৰিবলৈ পায়।

 সাহিত্যৰ সোৱাদ আন বিলাক মিঠা বস্তুৰ দৰে নহয়। আন আন বস্তুৰ সোৱাৰ জিভাৰে পাওঁ, আন বস্তুৰ ৰূপ চকুৰে দেখোঁ। কিন্তু সাহিত্যৰ সোৱাদ মুখৰ জিভাৰে নাপায় তাক মনেৰে চাকিব লাগে, তেহে তাৰ ৰূপ বা সোৱাৰ গম পোৱা যায়। সেই দেখি জিভা নোহোৰ মানুহেও সাহিত্যৰ ৰকম বুজিব পাৰে। কনাইও তাৰ ৰূপ দেখি ভোল যায়। সাহিত্য সম্ভোগৰ নিমিত্তে বহুত ধন-বিতে খৰচ কৰিব নালাগে, বা দেশ এৰি বিদেশলৈকো যাব নালাগে। ঘৰতে বহি সেই পৱিত্ৰ সুখ ভোগ কৰিব পাৰি। আৰু সুখৰ অন্তত কেতিয়াবা দুখ মিলে, কিন্তু সাহিত্যৰ পৰা আনন্দ পোৱা যায়, তাত বিষাদৰ অলপো মিহলি নাই। সাহিত্য কেৱল সুখৰ ভঁৰাল। নন্দন কানন যেনেকৈ দেৱতা সকলে অমৃত পান কৰি সকলো দুখ পাহৰে, সেই দৰে জ্ঞানী মানুহে সাহিত্য পঢ়ি বা সমালোচনা কৰি সংসাৰৰ চিন্তা পাহৰে আৰু পৰম হৰিষ কাল নিয়ায়। জ্ঞানী লোকৰ পক্ষে সাহিত্য জিৰণি লোৱা ঠাই। আনকি মানুহৰ যেতিয়া গৃহকৰ্ম্ম কৰি ভাগৰ লাগে, তেতিয়া তেওঁলোকে গীত-বাজনা বা আনকোনো -------- আশ্ৰয় লয়। কিন্তু জ্ঞানী [ ৮ ] লোকৰ ভাগৰ লাগিলে সাহিত্য ৰূপ বিলাস বনত সোমাই তাৰ নানা বিধ শোভা চাই চাই ভাগৰ পাহৰে। এই পৱিত্ৰ সুখ লভিবলৈ সকলোৱে যত্ন কৰা উচিত। কোন বাটে গলে এই সুখ লাভ কৰিব পাৰি তাক আমি ক্ৰমে দেখুৱাম। সম্প্ৰতি সাহিত্য কি বস্তু, কিহকনো সাহিত্য বোলে, তাৰ লক্ষণ কেনে, কোনে কি বস্তুৰে সাজিলে, কেতিয়া হল, আগেয়ে কেনে আছিল, এতিয়া কেনে হৈছে, আৰু আন কিহৰ লগত সাহিত্যৰ বিশেষ সমন্ধ আছে, জয় জয়তে এই কেটা কথা ভালকৈ বিচাৰি চাব লাগিব। তেহে আমি সাহিত্যৰ ওচৰ চাপিব পাৰিম।

 সংসাৰৰ সকলো প্ৰাণীতকৈ যে মানুহে ইমান বেছি উন্নতি কৰিছে, তাৰ কাৰণ এই যে সিহঁতে নিজৰ মনৰ ভাব আনক ভাঙ্গি কব পাৰে। এটা মানুহে নিজ বুদ্ধিৰে যি শিকে তাক তাৰ লগৰীয়াবিলাকক বুজাই কব পাৰে। এই ক্ষমতা নথকা হেঁতেন মানুহে কেতিয়াও ইমান খিনি উন্নতি কৰিব নোৱাৰে। যেয়ে যি শিকে, সি তাৰ লগতে লোপ হল হেঁতেন। এতিয়া সেই ক্ষমতাৰ গুণত আমি আনে শিকা বা উলিওৱা কথাৰ পৰা উপকাৰ পাওহঁক। যি উপায়ৰ দ্বাৰাই এজনৰ মনৰ ভাব আন এজনক প্ৰকাশকৈ কব পৰা যায় সেই উপায়ৰ নাম ভাষা। ভাষা কেনেকৈ হল তাক কোনে সাজিলে এই বোৰ কথা আমাক এতিয়া নালাগে। সম্প্ৰতি ইয়াকে জানি থলেই হব, যে আমি ভাষাৰ গুণতহে অন্য জীৱ-জন্তুতকৈ বেছি উন্নতি লাভ কৰিব পাৰিছোঁ। এই ভাষাৰ দ্বাৰাই আমাৰ মনৰ ভাব ব্যক্ত কৰোঁ। এই [ ৯ ] ভাষাৰেই হে আমি পৃথিবীত সবাতকৈ শ্ৰেষ্ঠ। কিন্তু অকল ভাষাই আমাৰ ইমান উপকাৰ সাধিব নোৱাৰিলে হেঁতেন। যেতিয়া মানুহে লিখিব নাজানিছিল, যেতিয়া কাপৰ ব্যৱহাৰ পৃথিবীত নাছিল, সেই সময়ত ভাষাৰো বৰ আদৰ নাছিল। ভাষা যে ইমান গুণৱতা হল, ই কেৱল লিখাৰ বলতহে। মানুহে বুদ্ধিৰে উলিওৱা কথা লিখি থবলৈ এটো উপায় নথকা হেঁতেন, ভাষাৰ পৰা আমি ইমান উপকাৰ কেতিয়াও নাপাওঁ।

 মানুহে যেতিয়াৰ পৰা কথা লিখিবলৈ ধৰিলে, সেই দিনৰ পৰা সাহিত্যৰ সৃষ্টি হল বুলি ধৰিব পাৰি। ভাষা লিখিলেই সাহিত্য নাম পায়। ভাব আৰু সাহিত্যৰ ভিতৰত ইমান মিল, যে সময়ে সময়ে কোন টো কি বাছি উলিয়াবলৈকে টান হৈ পৰে। কিন্তু এই কথাৰ পৰা এনে ভাবি লোৱা উচিত নহয়, যে ভাষা আৰু সাহিত্য একে। সিহত আকাৰে প্ৰকাৰে একে ৰকম হলেও, দুইও বেলেগ বেলেগ বস্তু। সিহতৰ গুণ বেলেগ, লক্ষণ বেলেগ, আৰু নামো সুকীয়া। কিছুমান কথাত যদিও দুইৰো বৰ মিল দেখা যায়, কিছুমান কথাত আকৌ ইমান অমিল, যে সিহতৰ ভিতৰত একো সমন্ধই নাই বুলিব পাৰি। প্ৰথমতে চোৱা, ভাষা কেৱল এটা নাম মাথোন। ভাব প্ৰকাশ কৰিবলৈ মানুহ মুখেৰে নানা প্ৰকাৰ শব্দ কৰে তাৰ একোটা শব্দৰ নাম আখৰ। আখৰৰ এটা বা কেইবাটাও গোটখাই এটা বস্তুৰ নাম হয়। এই নামবোৰ যেতিয়া মানুহে মনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰিবলৈ উচ্চাৰণ কৰে তেতিয়া তাকে ভাষা বোলে। কিন্তু সহিত্য [ ১০ ] কাপ-আখৰেৰে গঢ়া বস্তু। মানুহে লিখিবলৈ শিকাৰ আগেয়েও ভাষা আছিল, আৰু এতিয়াও আছে। কিন্তু সাহিত্য আগেয়ে নাছিল। ভাষাৰ আদখিনি ঈশ্বৰে আৰু আদখিনি মানুহে কৰা, কিন্তু সাহিত্য হ’ল সৰ্ব্বংশে মানুহৰ হাতে গঢ়া বস্তু। সাহিত্য আৰু ভাষাৰ ভিতৰত যে কেৱল এই খিনিহে অমিল এনে বুলি ভবা উচিত নহয়। ৰাতি আৰু দিনৰ যেনে প্ৰভেদ, সিঁহতৰ ভিতৰতো প্ৰায় সিমানেই প্ৰভেদ! মিল কেৱল একে ঠাইত মাথোন দেখা যায়। আগতে কৈ অহা হৈছে যে নানা বিধ শব্দ গোট খুৱাই একেঠাই কৰি এটা ভাব প্ৰকাশ কৰাৰ নাম ভাষা। এতেকে ভাষা শব্দ মূলক, অৰ্থাৎ শব্দ নহলে ভাষাৰ সৃষ্টি হব নোৱাৰে। যদি কাহানিবা মানুহে শব্দ এটাইবোৰ পাহৰি যায়, তেন্তে সেই দিনাই ভাষাৰো মুৰ মৰিব। সাহিত্যও প্ৰায় তেনেকুৱা। কিছুমান শব্দ লগ কৰি এটা কথা লিখিলেই সাহিত্য হয়। এতেকে সাহিত্যকো ভাষাৰ নিচিনা শব্দৰ সমষ্টি বা পুঞ্জ বুলিব পাৰি। এই ঠাহতে ইহঁত দুয়োৰো বৰ মিল দেখা যায়। ইয়াত বাজে এহেলৈ যত ধৰা তাতে সিহঁত বেলগ। ইহঁত দুইৰো ভিতৰত কত কত মিল আৰু কত অমিল ভালকৈ বুজি নললে সাহিত্য শিকাত বহুত বিঘ্নি জন্মিব পাৰে। কিয়নো, আমি আদিত কৈছো, যে কতবিলাক মানুহে ভাষা শিকে হয় তেও সাহিত্যৰ ৰস নাপায়। ভাষা ওপৰতে থকা বস্তু চকু ফুৰালেই তাক দেখা যায়। যেৱে আখৰ চিনে আৰু শব্দৰ অৰ্থ জানে সেয়ে ভাষা দেখা পায়, আৰু শিকিৰ পাৰে কিন্তু সাহিত্য তেনেকুৱা নহয়। তাক ভাষাৰ মানৰ পৰা [ ১১ ] চালি-জাৰি উলিয়ালেহে পােৱা যায়। সি ভাষাৰ তলত ঢাক খাই থাকে, বিচাৰি উলিয়ালেহে ওলায়। ভাষা এটা বস্তু সাহিত্য তাৰ ৰূপ, ভাষা শৰীৰ সাহিত্য আত্মা, বা ভাষা পদার্থ সাহিত্য তাৰ গুণ। নাইবা, এই দৰেও ধৰিব পৰা যায়, যে ভাষা এটা ফুল, সাহিত্য গােন্ধ, ভাষা মাটিকঁঠাল সাহিত্য তাৰ সোৱাদ।

 এই দৰে ভাষাৰ মাজৰ পৰা সাহিত্য বিচাৰি উলিয়াকে সাহিত্য শিক্ষা বোলে। এই শিক্ষা অবদ্য অতি টান কাম অলপ শ্ৰম কৰি সাধিব নােৱাৰি। গুৰিৰ পৰা লাহে লাহে অভ্যাস নকৰিলে একে দিনে যে সাহিত্যৰ ৰস বুজাৰ উপা।। এনে কথা কেতিয়াও মনত ঠাই নিদিবা। এই কাম কৰিবলৈ যে কতবা কিছুমান নিয়ম আছ এনে নহয়। এনেয়ো থকাহেঁতেন ই ইমান টান হবই নােৱাৰে। যি যি কোনো নিয়ম বন্ধা আছে, অর্থাৎ নিয়ম অনুসৰি চলিলেই যি কাৰ্য সিদ্ধি হয়, তাক টান কাম বুলিব নোৱাৰি। কিয়নো, নিয়ম হাজাৰ টান হলেও, মানুহে পুৰুষাৰ্থ কৰি তাক বুজিব পাৰে, আৰু সেই দৰে চলিব পাৰে। যিবােৰ কামৰ একো নিয়ম নাই সেই বোৰেহে আচলতে টান। এই দেখি সাহিত্য শিক্ষা সুৱলা কৰিবলৈ একো উপায় দিব নােৱাৰি। যি তাক শিকিব খোজে তেওঁ কিছুমান দিন মন দি ধৰিলেই অপােনা আপুনি বহুত উপাই ওলায় পৰিব। ইয়াত শিকোঁতাৰ সহায় কৰিবৰ নিমিত্তে আমি স্থূল স্থূল দুই চাইটা কথা উনুকিয়াম। এই আৰ্হি অনুসৰি কাম কৰিলে যে কিছু উপকাৰ হব, তাত আমাৰ এক ধনিস্তাও সন্দেহ নাই। [ ১২ ]  পৃথিবীত ‌যত বস্তু আছে তাৰ সকলোৰে দুই পিঠি। কথাৰো ভাব ঠিক এনেকুৱা। এটা লিখা প্ৰৱন্ধৰ দুটা পিঠি, তাৰে এপিঠিৰ নাম কথা বা শুধ ভাষা আৰু আনটো পিঠিৰ নাম সাহিত্য। যেতিয়া আমি প্ৰৱন্ধত কোৱা কথাকেটালৈ মাথোন মন কৰোঁ, অৰ্থাৎ লিখকে যি ভাব প্ৰকাশ কৰে তাত মাথোন মন দিওঁ, তেতিয়া আমাৰ চকু কেৱল ভাষাতহে থাকে। কিন্তু যদি তাক এৰি বা তাত বাজেও লিখকৰ লিখাৰ ধৰণলৈ চাওঁ অৰ্থাৎ লিখকে কেনেকৈ মনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰিছে, তেওঁ কি কি শব্দ ব্যৱহাৰ কৰিছে, কি উপমাৰে বুজাইছে, আৰু কেনে ভাবত লিখিছে, এই বোৰ কথালৈ মন দিয়া যায়, তেন্তে সেই প্ৰৱন্ধৰ তেতিয়া সাহিত্য বিচৰা হয়। মুঠতে কব লাগিলে লিখকে যি কয়, তালৈ মন কৰিলে ভাষা আৰু যেনেকৈ কৈছে তালৈ মন কৰিলে সাহিত্য বিচাৰ কৰা হয়। যি মানুহে প্ৰৱন্ধত কোৱা কথা অৰ্থাৎ বাতৰিটো মাথোন বিচাৰে তেওঁ সেই প্ৰৱন্ধৰ সাহিত্য নেদেখে। সাহিত্য বিচৰা মানুহে প্ৰৱন্ধত থকা উপমাৰ মিল, শব্দৰ পাতনি, ভাবৰ গাঁথনি, আৰু লিখাৰ প্ৰণালীলৈ মন কৰে। এটি উদাহৰণ দিওঁ চোৱা। “ঈশ্বৰ দয়াৰ সাগৰ‌‌"‍‍‍ এই এটা বাক্য। এতিয়া আমি যদি বাক্যটা পঢ়ি ইয়াকে বুজি থওঁ যে ঈশ্বৰ বৰ দয়ালু' তেনেহলে আমি তাৰ ভাষাতহে মন দিলোঁ। কিন্তু যদি এই দৰে ভবা যায়, যে এই ঠাইত ঈশ্বৰ নিদি পৰমেশ্বৰ লিখা হেঁতেন শুনিবলৈ ভাল হলহেঁতেন, বা ঈশ্বৰ শব্দটোৱে এই ঠাইত সুন্দৰ ৰূপে খাই পৰিছে আন শব্দ দিলে বেয়া হব, তেনেহলে আমি তেতিয়া [ ১৩ ] বাক্যটোৰ ভাষা বিচৰা নাই, আমাৰ মন তাৰ সাহিত্যতহে আছে। আৰু এই দৰেও ভাবি চাব পাৰি, যে ঈশ্বৰক দয়াৰ সাগৰ নুবুলি দয়াতৰঙ্গিনী বা দয়াকুপ বোলা ভাল আছিল বা দয়াকূপ বোলা ভাল আছিল বা দয়াকূপ বুলিলে নিমিলে, কিয়নো ইশ্বৰ সৰ্ব্বব্যাপী, এতেকে দয়ানদী বোলা যাওক, বা এই শব্দটো শুনিবলৈ কৰ্কশ, এতেকে দয়াতৰঙ্গিণী বোলা ভাল; এনেকুৱাবোৰ কথা লৈ মন কৰিলে সাহিত্য বিচাৰ কৰা হয়।

 এতিয়া সুন্দৰ ৰূপে বুজিব পাৰি, যে সাহিত্য কোনো ভাষাৰ অলঙ্কাৰ মাথোন। এই অলঙ্কাৰবোৰ গুচাই যদি ভাষাক একে বাৰে উভ নাঙট কৰা যায়, তেন্তে তাৰ এই ৰূপ নাথাকে। কিন্তু ভাষাক একে বাৰে নিৰলঙ্কাৰ কৰা অতি দুস্কৰ। তাক বেয়া সাজ পিন্ধাই দেখিবলৈ কুৎসিৎ কৰিব পাৰি, কিন্তু সমূলি নাঙট কৰিবলৈ টান। কিয়নো শব্দই ভাষাৰ অলঙ্কাৰ, আৰু আগত কোৱা হৈছে, যে শব্দই তাৰ মূল। যদি শব্দ এটাইবিলাক কাঢ়ি নিয়া যায়, তেন্তে ভাষাই নাথাকে। ভাষাক সুৱনী কৰিবলৈ মানুহে নানা বিধ অলঙ্কাৰ পিন্ধায়। কেৱল ভাষাই মানুহৰ মন টানিব নোৱাৰে। বেয়াকৈ লিখা পুথি পঢ়িবলৈ কাৰো মন নাযায়। তেনেকুৱা পুথি এবাৰ পঢ়ি চালেই দুনাই মেলিবলৈ বেয়া লাগে। কিন্তু ভাল বছা শব্দ, সূৰৰ উপমা, বা নতুন মনোহৰ ভাবেৰে সজাই পুথি লিখিলে তাক সকলোৱে আদৰ কৰে। তাক এবাৰ পঢ়িলে আকৌ পঢ়িবলৈ মন যায়। কালিদাসে শকুন্তলা লিখিবৰ আজি কত যুগ হল, তেও সেই শকুন্তলা পঢ়ি মানুহে আজিলৈকে ৰস পায়, আজিও সকলোৱে [ ১৪ ] তাক আদৰ কৰি ৰাখে, হেঁপাহ কৰি পঢ়ে। ইয়াৰ কাৰণ এই যে শকুন্তল বত্ৰিশ অলঙ্কাৰে বিভূষিতা। তাক পঢ়িলেই মানুহৰ মন মোহে। যি সাহিত্যৰ ৰস বুজা মানুহে এবাৰ শকুন্তলা পঢ়ি চাইছে, সি কেতিয়াও তাক পাহৰিব নোৱাৰে।

 যদিও অলঙ্কাৰে সাহিত্যৰ ইমান উপকাৰ কৰে, তাৰ পৰা যে কিছু কিছু অপকাৰ হোৱা নাই এনে নহয়। অলঙ্কাৰ লগাওঁতে দুই চাইটা নলগা শব্দ বা উপৰুৱা ভাব ব্যৱহাৰ কৰিব লগাত পৰে। যি কথা আচলতে নাই তাকো কেতিয়াবা আছে বুলি কব লাগে। পাচে, যি মানুহে পঢ়ে তেওঁ অলঙ্কাৰৰ কথাখিনিকো সচা বুলি ধৰি থয়। সাহিত্যৰ ভিতৰত যদি কিবা ঘুণ আছে, সি শব্দৰ আৰু ভাবৰ বহুলতাইহে। বহুলতাই অনেক মানুহৰ ভ্ৰম জন্মায়। এই নিমিত্তেহে বোধকৰো মূলতে মিছা কথাতো মানুহৰ অটল বিশ্বাস দেখা যায়। মানুহে এই কথাটো ভাবি নাচায় যে কোনো এটা বস্তুৰ বৰ্ণনা কৰিব লাগিলে, আৰু সেই বৰ্ণনা যদি ধুনীয়া কৰিব খোজা যায়, তেনেহলে মাজে মাজে দুই এটা বিশেষণ ব্যৱহাৰ কৰিব লগা হয়। সেই বিশেষণবোৰৰ ভাব নানা প্ৰকাৰ হব পাৰে। বিবেচনা কৰাঁ, তুমি এজোপা গছ বৰ্ণবা সেই গছৰ ডাল বোৰ বৰ দীঘল। পিচে বৰ্ণনাত তুমি লিখিব লাগিব যে তাৰ ডালবোৰ সুদীৰ্ঘ বা অতিশয় দীঘল আছিল। বৰ দীঘল বুজাবলৈ যি দুটা বিশেষণ ইয়াত ব্যৱহাৰ কৰা হল, তাক দেখোঁতে সিমান জটিল বা দ্ব্যৰ্থযুক্ত যেন নেদেখা হয়, কিন্তু অৰ্থ ভাঙ্গিবৰ সময় তাৰ কেইবাটাও অৰ্থ ওলায়। সুদীৰ্ঘ বুলিলে কেৱল নিয়মিত ৰূপ দীঘলহে বুজায় যে এনে নহয়, অস্বাভাবিক দীঘল [ ১৫ ] বুজাব পাৰে। সচৰাচৰ গছৰ ডাল যিমান দীঘল হয়, সিমান দীঘল হলেও সুদীৰ্ঘ বুলিব পাৰি, আৰু অদ্ভুত দীঘল হলেও সুদীৰ্ঘ বুলিব পাৰি। এই দুটা অৰ্থৰ কোনোটো সঁচা বুলি লব লাগিব তাক ঠাৱৰকৈ কোৱা টান। কিন্তু সেই বুলি মানুহে বৰ্ণনাৰ আচল ভাবটা ধৰিব নোৱাৰে নে? অৱশ্য পাৰে। সুদীৰ্ঘ বা অতিশয় দীঘল বুলিলে এনে বুজা যুগুত যে সচৰাচৰ গছৰ ডাল যিমান দীঘল হয় এই জোপা গছৰ ডালো সিমানেই দীঘল আছিল। কোনো এটা কথা লিখিব লাগিলে কিছু বঢ়াই নেলেখিলে নহয়; নাইবা বৰ্ণনাৰ ৰস নাইকিয়া হৈ পৰে। সেই গছ জোপাৰ ডালকেটা বৰ্ণাওতে যদি সুদীৰ্ঘ নুবুলি এশ বা ডেৰশ হাত বুলি আচল জোখটো দিয়া যায়, তেনেহলে প্ৰৱন্ধৰ ভাষা সুললিওঁ নহব পাৰে, বা আন কোনো প্ৰকাৰে বেয়া হব পাৰে। এই কথাটো মানুহে গনি নাচায়। বৰ্ণনাত যি পায় তাক বিস্বাস কৰে। ৰামায়ণত কয় যে হনুমন্তে হেনো নোমে নোমে একোখান পৰ্বত বান্ধি জপিয়াইছিল, এই কথাটো কেৱল ভাবৰ বহুলতা মাথোন। ইযাৰ দ্বাৰাই কবিয়ে দেখাইছে যে হনুমন্ত বৰ বলবান আছিল। তেঁও বৃহৎ বৃহৎ পৰ্বতকো তৃণ যেন দেখিছিল। ********** [ ১৬ ] পৃথিবীত আন যিবিলাক জাতি আছে তেওঁলোকৰ সাহিত্যতো এই দোষ বা দোষযুক্ত অলঙ্কাৰ আছে; কিন্তু হিন্দু, গ্ৰীক আৰু মুছলমানৰ সাহিত্যত বৰ বেছি পৰিমাণে দেখা যায়। আন জাতিৰ লিখকে যদি একক চাৰি কৰে, হিন্দু আৰু মুছলমানে তাক চাৰি হাজাৰ নকৰে মানে নেৰে। এই দোষ অৱশ্যে একেবাৰে গুচাব নোৱাৰি, কিয়নো ই সাহিত্যৰ এবিধ অলঙ্কাৰ। কিন্তু বহুতকৈ এনেকুৱা অলঙ্কাৰ লগালে ভাষা সুৱনী নহৈ কদাকাৰহে হয়।

 ভাষাক অলঙ্কাৰ পিন্ধাবলৈ খোঁজোতে কেতিয়াবা মিছা কথাও কব লগা হয়, অৰ্থাৎ যি বস্তুটো বা গুণটো নাই তাকো আছে বুলি কব লগাত পৰে। এই দোষটো প্ৰায় আখৰ মিলাওঁতে বা শুনিবলৈ সুললিত কৰোঁতেহে হয়। এটা আখৰৰ নিচিনা আন এটা শব্দ লগাওঁতে লিখকে দুই চাইটা মিছা কথা লিখে। বিবেচনা কৰাঁ, এটা মানুহক তুমি উত্ৰাৱল বুলি বৰ্ণিছা, কিন্তু উত্ৰাৱল শব্দটোৰ দৰে আৰু দুই চাইটা শব্দ আছে; যেন উগ্ৰ, উষ্ণ, বা উটনুৱা। পিচে লিখকে যেতিয়া উত্ৰাৱল শব্দটা লিখে তেতিয়া ভাষা সুশ্ৰাব্য কৰিবৰ মনেৰে উগ্ৰ বা উটনুৱা কথাও লিখি পেলাব। লিখকে জানিব পাৰে, যে উত্ৰাৱল মানুহ জন উগ্ৰ বা উটনুৱা নাছিল, তেওঁ দুয়োটা শব্দ একে লগে লিখিলে শুনিবলৈ ভাল হয় দেখি তেওঁ অৰ্থলৈ বৰ কাণ নকৰে। এনেকুৱা কথা সকলো প্ৰৱন্ধতে পোৱা যায়। ইও সাহিত্যৰ এবিধ অলঙ্কাৰ, এতেকে এই দোষ গুচাবৰ একো উপায় নাই।

 ভালকৈ গমি চালে দেখা যায়, যে কথা লিখি উলিয়ালে [ ১৭ ] তাৰ গঢ় আগৰ দৰে নাথাকে। মানুহৰ মুখৰ পৰা গৈ কাপৰ মুখত পৰিলেই মূৰ্ত্তি বেলেগ হয়। কদাকাৰ বস্তু সুৱণী হৈ পৰে, মিছাকো সচা যেন লাগে। ইয়াৰ কাৰণ এক প্ৰকাৰে আগেয়েই কোৱা হৈছে। বাঢ়ৈ আৰু খনিকৰে যেনেকৈ সাধাৰণ কাঠ বা মাটি এডোখৰকে সুন্দৰকৈ চাঁচি কাটি তাৰ ওপৰত ধুনীয়া ৰহণ লগাই চিক্‌চিকিয়া কৰি পেলায়, সেই দৰে লিখকেও এটা অতি সামান্য বস্তুকে সুন্দৰ সুন্দৰ শব্দ আৰু উপমা যোজনা দি সজাই এনে সুৱনী কৰিব পাৰে যে, তাক আগৰ সেই সামান্য বস্তুটো বুলি চিনিবই নোৱাৰি। এই দেখিহে কিতাপত পঢ়া ঠাইবোৰ বা মানুহ বিলাকক চাবৰ বৰ মন যায়। যি এবাৰ কাদম্বৰী বা শকুন্তলা পঢ়িছে, তাৰ মনত সদাই এনে ইচ্ছা যে পুনৰায় সেই দিন উলটি আহক, পুনৰপি যেন অৰণ্যৰ মাজত সেই দৰে মুনিৰ আশ্ৰম দেখিবলৈ পাব। মহাভাৰতত নৈমিষাৰণ্যৰ কথা পঢ়ি এনে বোধ হয় যে সেই হাবি স্বৰ্গৰ নিচিনা সুখময় মহা পৱিত্ৰ ঠাই। কিন্তু যদি সেই ঠাইবোৰ চাবলৈ যোৱা যায়, তেন্তে দেখিবা যে কিতাপত পঢ়ি যেনে লাগিছিল আচলতে তেনেকুৱা নহয়। আমি থকা ঠইবোৰ যেনেকুৱা সিও প্ৰায় তেনেকুৱা, অলপহে যদি প্ৰভেদ ওলায়। এই এটাইবোৰ কবিৰ কাপৰ গুণ।

 সাহিত্যৰ সাধাৰণ লক্ষণ কেনেকুৱা তাক কৈ তালোঁ। বোধ কৰোঁ এতিয়া ওপৰৰ আলোচনা পঢ়িলে সাহিত্য কাক বোলে অনায়াসে কব পৰা যায়। কিন্তু এতিয়াও এটা কথা বাকি। সাহিত্য হবৰ দিন ধৰি আজিলৈকে একে দৰে আছেনে, [ ১৮ ] বেলেগ হৈছে তাৰ কথা মুঠে কোৱা নাই। আজি কালি যদি সাহিত্য কিছু বেলেগ হৈছে, তেনেহলে আদিতে কেনেকুৱা আছিল আৰু এতিয়ানো তাৰ ৰূপ কেনে হৈছে ; এইকেইটা কথাৰ মীমাংসা হলেই সাহিত্যৰ সাধাৰণ অৱস্থা ওৰ পৰে।

 সকলো বস্তুৰে যে পৰিবৰ্ত্তন আছে এই কথা সকলোৱে জানে। পৃথিবীৰ ভিতৰত এনে একো বস্তু নাই যি আদিৰে পৰা আজিলৈকে একে দৰে আছে। সাহিত্যৰো সেই দৰে সময়ৰ লগে লগে গঢ় লৰিবই লাগিছে। আদিতে যেনেকুৱা আছিল এতিয়া তেনে নহয়; ইয়াৰ প্ৰকাৰ আজি কালি বেলেগ হৈছে। আগৰ লিখকবিলাকে নামৰ আগত বিশেষণ গোটাচেৰেক সৰহকৈ দিব পাৰিলেই পণ্ডিতালি কৰা হয় যেন জ্ঞান কৰিছিল। পুৰণি ফলিবোৰত আৰু শীলত লেখা কথা পঢ়িলে শাৰী শাৰী কেৱল বিশেষণকে পোৱা যায়। তাৰ পৰা আচল সাৰ খিনি বিচাৰি লোৱাই টান। কৰ্ত্তা কৰ্ম্ম কৰবাত পৰি থাকে, পঢ়োঁতাই পুৰুষাৰ্থ কৰিহে সিহঁতক বিচাৰি পায়। একোটা প্ৰৱন্ধত কথা এধান মান, কিন্তু তাকে বিশেষণ লগাই লগাই বৃহৎ কৰে। এই দোষ আধুনিক লিখকৰ নাই। আজি কালি এঠাইত দুটা বা তিনিটাতকৈ বেছি বিশেষণ ব্যৱহাৰ নকৰে। এতিয়াৰ সাহিত্যত কিন্তু উপমাৰ হ্ৰাস দেখা যায়। আগৰ লিখক বিলাক যেনে সুন্দৰ সুন্দৰ উপমা দি কথা বুজাব পাৰিছিল, এতিয়া তেনেকুৱা উপমা অতি কম। আগেয়ে কবি সকলে আচল কথা ভাঙ্গি নকৈছিল, কেৱল উপমাৰেই [ ১৯ ] সাহিত্যৰ সাধাৰণ লক্ষণ। ১৫ চৰ প্ৰকাশ কৰিছিল। এতিয়াৰ মানুহে উপমা এৰি ক ৩ ধৰিছে, পাশেই সকলো বিষয় বুজাই দিয়ে। আমাৰ বি- চেনা মতে আগৰ লিখক বিলাকৰ আৰু এটা দোষ আছিল। (তওঁলোকে চলিত ভাষাৰে কথা লিখিবলৈ পাইছিল। মানুহে সদাই যিবোৰ শব্দেৰ কথা বাৰ্তা কষ, সইবোৰ

• সিবিলাকে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ কিছু বেয়া পাইছিল সেন

বোধ হয়। ইয়াৰ ফল হেছিল এই, যে সাধাৰণ নাম অৰ্থাৎ অলপ লিখ। পচা জন মানুহে পণ্ডিতে লিখা কথা বুজিব নোৱাৰিছেন। এই দোযে আজি কালি কেৱল সংস্কৃত চনা পণ্ডিৎ বিলাকক চুহছে। তেওলোকে চুষ্টি সৰু শৰ কথা লিখিবলৈ বেয়া পায়। লাহে লাহে এইবোৰ দোষ Bঠ যাব ধৰিছে, আৰু কিছুমান দিনৰ মূৰত ৰোধ কৰো মুঠ নাইকিয়া ৰ। এতিয়াৰ লিখকৰ ৰাক্যবোৰ চুটি চুটি, আগৰ নিচিনা আজি কালি কখা যোৰাহ বাক্য দীঘল ন- কৰে। ইয়াছে আৰু এটা কথা কোৱা উচিত, যে দেশভেনে আৰু জাতিভেদে সাহিত্য। নক্ষণৰ অলপ ব্যতিক্ৰম দেখি বলৈ পোৱা যায়। এই বিষয় আমি এতিয়া আলোচনা নকৰে। সম্প্ৰতি সাহিত্য ভাগ কৰি, তাৰ একো ভাগৰ নো লক্ষণ কেনেকুৱা, এগৰ লগত আন ভাগ কি সম আৰু সাহিত্যৰ নো মুঠতে কেই ভাগ এই টে। কপাৰ বি- চাৰ কৰিব লাগিৰ। ইয়াৰ লগতে দেশভেদে সাহিত্যৰ লক্ষণ। কেনে হয় তাকে। দেখুউৱা বাৰ। [ ২০ ] দ্বিতীয় অধ্যায়। গদ্য। ভাষাৰ কি নপৰ মহিমা! তাৰ অবিহনে মানুহৰ কি বলা হলহঁতেন? সূতেনো মানুহে তাৰ সৰতা নাম থৈ চৰণত ফুল জল দি পূঞ্জে নে? ভাষা নোহাৱা হলে এই সুখময় ধৰণী কেৱল দুখৰ আলয় হল হেঁতেন। মানুহে এই দৰে জ্ঞানৰ বৰাহ কৰিবলৈ আৰু আন জীৱ জন্তু তকৈ শ্ৰেষ্ঠ বোলাৰলৈ নোৱাৰিলেহেঁতেন আৰু আজি কাল যিবোৰ অদ্ভুত বস্তু দেখা যায় সিও হব নোৱাৰিলেহেঁতেন। এই জগত আঁউসীৰ ৰাতি যেন দোৰ্ঘোৰ আন্ধাৰ হল (ইতেন। মানুহৰ মনৰ কথা মনতে থাকিল হেঁতেন। তাধৰি গুণৰ অন্ত নাই। তাৰ গুণত আমি বহুত বিপ- দৰ পৰা তৰিছে।। মনত বিষাদ লাগিলে আনৰ আগত তাকে কৈ অৰূপ সান্তনা পাইছে, আৰু আনন্দ লাগিলে তাক প্ৰকাশ কৰি সন্তোষ লতি”ছ। কিন্তু মনৰ ভাব ক- 'ৰে প্ৰকাশ কৰিবলৈ কেইবাটাও নিয়ম আছে, তাৰে এটাৰ নাম গদ্য। কথা কবৰ আৰু লিখিবৰ এইটোৱেই সাধাৰণ স্বাভাবিক ধৰণ। আমি সৰুৰে পৰা এই নিয়মেহে বথা কবলৈ শিকে:। লৰাই মাকত এই প্ৰণালীৰেহে আহাৰ খোজে, মাকে ও সৰক এই প্ৰণালীত কথা কৈহে মৰম কৰে, আৰু কান্দিলে নিচুকায়। খাওঁতে শোওঁতে সদাই আমি গঙ্গত কথা কওঁ। গদ্যৰ লক্ষণ কেনেকুৱা তাক স [ ২১ ] গ্য । কলােৱে জানে, কিয়নাে ইয়াক ব্যৱহাৰ নকৰা মানুহ নাই। কিন্তু গম্বৰ লক্ষণ জানিলেও, তাৰ ভিতৰৰ দোষ গুণ বেগেতে উলিয়াবলৈ টান । পৃথিবীত আমাৰ কত চিনা ক মানুহ আছে, তেওঁলােকক আমি দেখিলেই চিনি ধৰিব পাৰে। কিন্তু এটাইবিলাক চিনাকি মানুকৰ ভিতৰৰ দোষ গুণ বুজি- বলৈ টান। সেই দোষ গুণবােৰ জানিবলৈ যত্ন নকৰিলে কেৱল চিনাকি হলেই এটাইখিনিৰ গম পাব নোৱাৰি। গদ্য ও তেনেকুৱা। যদিও আমি তাক দিনে ৰাতি ব্যৱহাৰ কৰে৷ তেও তাৰ ভিতৰুৱা দোষ গুণ নিশিকিলে জানিবলৈ টান । এতেকে গদ্যৰ ভিতৰত আমি নজনা কি বা দোষ গুণ আছে নে নাই বিচাৰি চোৱ, যাক । | গত কিহক বােলে, হ তে : “ক। • • • গুণ ওপৰে চালে বােধ ভয, যে টাকে ? | লিখিলেই পন্য হয়। কিন্তু অলপ গমি চা শ বুজি ? যে সি নহয় । যেই সেই শব্দ একে ঠাই কৰিলে গদ্য ২ নােৱাৰে, যেনে গছ শতা স্বর্গ পানী। ইয়াত চাহটা শব্দ আছে, তেও গদ্য নহল। এনেকৈ কব পাৰা, যে শব্দ এটা একেটা বিশেষ্য তাৰ ভিতৰত ক্রিয়া পদ এটি ও নাই, এতেকে গদ্য নহল। কিন্তু তাৰ ভিতৰত এটা বা দুটা ক্রিম। পদ দিলেই বে গন্য হব সিও নহয়; যেনে, গছ শতা খােৱা স্বগ দিয়া পানী । ইয়াৰ ভিতৰত ক্রিয়া পদ দুটাও আছে, 3ে3 oাক গদ্য বুলিব নােৱাৰি। কাৰণ শব্দ পাতিবৰ এট। বি- শেষ নিয়ম আছে, সেই দৰে নাপাতিলে যিমান শব্দ লিখা নিলিখা সি কেতিয়াও গদ্য হব নোৱাৰে। শপ পাতিব। [ ২২ ] ১৮ সাহিত্য বিচাৰ। প্ৰণালীৰ বিষয় ইয়াত আমি একো নকওঁ, ব্যাকৰণ শিকিলেই তাক সুন্দৰ ৰূপে শিকিব পৰা যায়। আমাৰ কবলগীয়া কথা এই যে ব্যাকৰণৰ নিয়ম অনুসৰি যথা ঠাইত ক্ৰিয়া কৰ্তাদি শব্দ পাতিলেই গদ্য হয়। কিন্তু ইয়াতে আৰু এটা কথা আছে। ব্যাকৰণত যেনেকৈ কৈছে সেই দৰে শব্দ পত হলেও, ক্ৰিয়া, কৰ্ত্তা, কৰ্ম্ম আদি কৰি সকলোবোৰ উচিত ঠাইত থোৱা হলেও, বাক্যটো গদ্যৰ আকাৰ নধৰিব গাৰে। বিবেচনা কৰা এজনে লিখিছে যে “পুৰ ফালত পৰা যুক একে ৰাহে বৈছ”। এই বাক্যটোত ক্ৰিয়াও আছে আৰু কৰ্ম্মও আছে, আক শব্দবোৰ, যথা নিয়মে পতা হৈছে, তেও ইয়াক গদ্য বুলিব নোৱাৰি, কিয়নো বাকাটোত এটা ধাই কথাৰ অভাৱ। যি শব্দৰ দ্বাৰাই বাক্য সজা যায় সেই শফকেটাৰ ভিতৰত মিল থাকিব লাগে। এটাৰ লগত আন এটা লগাই চালে অমিল হব নালাগে, অৰ্থাৎ এটাইবোৰ শব্দ গোট কৰিলে এটা অৰ্থ এশাব লাগে। যদি সেই শব্দ- বোৰৰ পৰা একো ভাব বা অৰ্থ উলিয়াব নোৱাৰি, শব্দকে টা গোট খাই এটা কথা হব লাগে। এই কাৰণে গদ্যক কথাও বোগে। | 'ইয়া দেখা। যে গদ্য আন একো নহয়, কেৱল ৭১ " , ৰিতীয় নাম মাথোন, বা কথাৰে আন এটা মূৰ্তি। কন্তু এই কথাৰ পৰা গদ্য লিখা বৰ উজু কাম বুলি ভৰা 'ত নহয়। কওঁতে কথা সহজে ওলায় হয়, কিন্তু লিখিবৰ সময় আখৰে আখৰে উজুটি বাৰ লাগে। কবৰ সময় যে ৩াহ যিটো ভাৰ মনত ওলায় তাকে কব পাৰি, আৰু যে [ ২৩ ] গণ্য। তিয়াই যি শব্দ মুখত ওলায় তাক ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা যায়। লিখোতে কিন্তু সকলো কথাৰে এটা শৃঙ্খলা লগাব লাগে। মুখেৰে কোৱাৰ নিচিনা যি আহে তাকে লিখিলে প্ৰৱন্ধ লেতেৰা হয়। পঢ়েতাই তাৰ মাধুৰ্য্য লালিত দেখিব থাক ভাবকে বুজিব নোৱাৰে। এই দেখি কোনো বিষয় লিখিব লাগিলে, অগেয়ে তাক ভালকৈ মনত ভাবি ঠিক কৰি লব লাগে। কোনটো ভাবৰ পাচত কোনোটো ভাৰ বহু- বাবা তাক ঠিক কৰি লব লাগে, তেনেহলে লিখিবৰ সময় একো অসুবিধা নমে, আৰু প্ৰৱন্ধও ভাল হয়। কথা ক- ওঁতেও এই শিয়মে চলা যুগুত, আৰু বহুত মানুহৰ আগত ভালকৈ কোনো বিষয় আলোচনা কৰিব লাগিলে তেনেকুৱা নকৰিলেই নয়। ভাল লিখকৰ হাতৰ গদ্য যৌতকৈ সোৱাদ, পঢিলে কাণত যেন অমৃতহে বৰৰে। গদ্যেৰে যি কথাৰ বাখ্যা কৰা হয় তাক ভালকৈ ভাগি লিখিব লাগে; পাঠকে যেন পঢ়ি যাওঁতেই এটাইখিনি কথা বুজি যায়। কোনো কোনো লিখকে দুই চাইটা কথা লুকাই ৰাখে, কিন্তু তাৰ পৰা ভাল নহৈ বেয়াহে হয়। প্ৰবন্ধ গভীৰ সাৰুৱা কৰিবৰ মনেৰে কথাৰ তলত কথা, তাবৰ তলত ভাব লুকাই থয়, আৰু এটা কথা কৈ আন এটা কথা বুজাই দিব খোজে হয়, কিন্তু গদ্যত এই নিয়ম নাখাটে। ইয়াৰ ফলে বৰ বেয়া হয়। আমি যে কথা লুকাই থোৱাৰ কথা ফলে। তাৰ পৰা এনে নাভাবিবা যে লিখকে কবলগীয়া কথাকো কবলৈ এৰে। ভাব লুকুৱাৰ অৰ্থ বেলেগ। ইয়াৰ উদাহৰণ সাথৰত পোৱা যায়। ঘি মানুহে সাঁথব সাজে তেওঁলোকে [ ২৪ ] ২০ সাহিত্য বিচাৰ। পোন পান কথাৰে তাৰ প্ৰকাশ নকৰি ঘূৰাই পাই, আৰ নিচিনা তাৰ নিচিনা বুলি মনৰ কথা শুকাই ৰাখে। পচে পঢ়েতাই সাঁথৰ ভাৰ নিচিনা শুণিগাখি উলিয়াই লৰ লাগে। এনেকুৱা কথা সংস্কৃত ভাষাত বত পোৱা যায়। আন কি নিমন্ত্ৰণী পত্ৰ এখান সংস্কৃতেৰে লিখিব লগা হলে, তাতত সেই নৰে কথা লুকাই থৰ। সেই পত্ৰ পঢ়ি নিমন্ত্ৰণ কাহানিলৈ কৰিলে তাকে উলিয়াবলৈ চাৰি জন প- ঙিত লগাত পৰে। গদ্য লিখোতে এই দৰে লিখা ভাল নহয়। ইয়াত সকলো কথা ওপৰতে ওলাই থাকিব লাগে, তেহে গত ৰসাল হয়। নাইবা কথাৰ অৰ্থ বুজিবলৈ প্ৰৱন্ধ কৰোঁতে ৰ একেবাৰে হেৰায়। আৰু গদ্য লিখেতে আগৰ পৰা গুৰিলৈ একে ৰকম শব্দ ব্যৱহাৰ কৰা ভাল, এঠাইত সাধৰ শৰ এঠাইত টান শৰ ব্যৱহাৰ কৰিলে পঢ়োতে মাজে মাজে উজুটি খাই যাব লাগে। বাট ও চাপৰ হলে যেনেকৈ খোজ কাঢ়িবলৈ বৰ আচল হয়, তেনেকৈ গতত এঠাইত সৰু, এঠইত ডাৰ শব্দ ব্যৱহাৰ কৰিলে পঢ়িবলৈ আচল , আৰু শুনোতে ও বেয়া শুনি। সদাই বি বোৰ শৰ ব্যৱহাৰ কৰা যায়, তাৰেহে কথা লিখাও উচিত। কোনেও নজনা, কেতিয়াও মুশুনা, শকেৰে কথা লিখিলে তাৰ একো ৰস নাথাকে। ইয়াৰ এটা উদাহৰণ। দিও ছোৱা:- এডাল ওখ মহীৰূহত নানা বৰণীয়া খেচৰ পখি মনৰ আনন্দে নাচি নাচি ঈশ্বৰৰ প্ৰণ :ণ কৰিছে।। এই বাক্যটোৰ ভিতৰত মহীৰূহ" আৰু " খেচৰ” শব্দ [ ২৫ ] গদ্য। হটা ভাগৰ, এই দুই শক উচিত ঠাইত ব্যৱহাৰ কৰা হোৱা নাই। কিয়নো বাকটা বাকি এটাইবোৰ শৰ চলিত গাধাৰণ শব্দ, আৰু তাৰ ভাবে সিমান ডাঙ্গৰ নহয়। এই ঠাহত মহীহ মুবুলি গছ আৰু খেচৰ বুলি চৰাই বা পক্ষী বুললে ভাল হল হেঁতেন। | সৰু শব্দৰ লগত ডালৰ শৰ ব্যৱহাৰ কৰিলে যেনে বেয়া হয়, ডাঙ্গৰ শব্দৰ লগত স শব্দ ব্যৱহাৰ কৰিলেও বেয়া শুনি। উদাহৰণ দিও চোৱা।-- | “পূৰ্ব দিশে অৰুণ দেৱৰ কিঞ্চিৎ আবিৰ্ভাব হওঁতেই পৰিমল-শোভ-ক্ষিপ্ত ভোমোৰা—গ্ৰাম বিকশিত প্ৰসূন গৰ্ভবতী মুখ মহা বেগে ধাবমান হল।” | এই বাক্যটোৰ ভাব অবশ্য বৰ গভীৰ নহয়, তেও তাক ডাঙ্গ শব্দৰে প্ৰকাশ কৰা হৈছে। সাধাৰণ ভাৰ সাধাৰণ কথাৰেই প্ৰকাশ কৰা উচিত। কিন্তু সেই বুলি যে সামান্য ভাব ডাঙ্গৰ কথাৰে প্ৰকাশ কৰিলে কোনো দোষ জন্মে এনে নহয়। লিখকে যেনেকুৱা শৰ ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ ইচ্ছা কৰে তেনেকুৱা শব্দকে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ পাৰে। কিন্তু শৰ পাতনি কোনো দোষ ঘটিব নালাগে। ওপৰত দিয়া বাকটোৰ শৰ পাতনিত এটা দোষ আছে। তাত “ভেমোৰ” শব্দটো কেতিয়াও ব্যৱহাৰ কৰিব নালাগিছিল। কাৰণ বাক্যটোৰ আন এটাইবোৰ শৰই ভাৰ। ডাগৰ শব্দৰ লগত ভাঙ্গৰ শৰহে মুৱা, আৰু নিৰলৈকো ভাল হয়। শব্দ ব্যৱহাৰ কৰোতে আৰু এটা কথা আছে। একে ঠাইতে কৰ্কশ আৰু মৃদু দুই বিধ শৰ ব্যৱহাৰ কৰিব [ ২৬ ] সাহিত্য বিচ ৰ। নালাগে। যদি মৃদু অৰ্থাৎ কোমল শৰ ব্যৱহাৰ কৰিব খোজা, তেন্তে এনে ঠাইত সেই শৰ লগোৱা উচিত, যে তাত যেন আগত বা পাচত এটাও কৰ্কশ শব্দ নাথাকে। কোমল আৰু কৰ্কশ শব্দ একে ঠাইতে শিখিলে ভাত আৰু দুটা চাউল মিহলোৱা যেন হয়। কৰ্কশ শব্দৰ যে গুণ নাই এনে নহয়, ঠাই বিশেষ তেনেকুৱা শব্দ ব্যৱহাৰ কৰিলে বৰ সুন্দৰ হয়। তাকে আনিবা ঠাই চাই লগাব লাগে। বহু ত কৰ্কশ শব্দ একে লগে ব্যৱহাৰ কৰিলেও সময়ে সময়ে শুনিবলৈ ভাল হৰ পাৰে। যিৰোৰ শব্দ মৃদু তাকে। অঠাইত লগাৰ না- লাগে। এইটে পাই মনত ৰাখিবা যে যি কথাটো লিখা মেয়ে যেন নিবলৈ ভাল হয়। সুশাব্যতা সাহিত্যৰ এটা যাই গুণ। ই যত নাই মানুহে তা আদৰ নকৰে। এই বিষয় তলত এটা উদাহৰণ দিয়া গল। “নলা কোমল লতিকা প্ৰচনৰ বেগ সৰলৈ নোৱাৰি কাতাৰে পৰণী আৰ লৈছে।” এই বাক্যটোৰ ভিতৰত এটা কৰ্কশ শব্দ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে, কিন্তু সি উপযু ঠাইত পৰা নাই। কাৰণ তাৰ লা- গত আৰু পাচত যিবোৰ শব্দ আছে সেইবোৰ কোমল। ইয়াত এতন” নেলখি বতাহ বা অনিল লিখিলে ভাল হয়। এই দৰে কৰুণ শৰ লগত কোমল শব্দ ব্যৱহাৰ কৰাও বেয়া, যেনে, “খৰৰি ৰুপৰ ফল বৃক্ষ নে।” | এই বাক্যটোত শ শ হত, কিন্তু তাৰ মাজত “কশী” শটে। কোমল আছে। ইয়াত কদলী নিদি না বা আন কোনো কৰুণ শৰণ দিলে ভাল ল যেতেন। [ ২৭ ] গ্য । অফল শব্দ বিন্যাসৰ গুণেছে যে লিখা মধু হয় এনে নয়, বাক্য বন্ধাতত কিছু কথা আছে। যিবোৰ বাক্য লিখ। যায়, সেই এটাইবোৰ যদি ৰৰ দীঘল হয়, তেনে হলে 'পঢ়োতে অসুবিধা জন্মে, আৰু যদি বাক্য ৰোৰ নিচেই চুটি হয়, তেন্তে ভাষাৰ ৰস নাইকিয়া হব পাৰে। লিখাৰুৱে বাক্য ৰোৰ এনে ভাবে চুটি বা দীঘল কৰিব লাগে যেন ভাৰৰ লগে লগে সিহঁতো উঠা নমা কৰে। যেতিয়া তাবৰ উগ্ৰতা ৰাঢ়ি যায়, তেতিয়া বাক্যও দীঘল হৈ যোৱা ভাল; আৰু যেতিয়া ভাবৰ গতি শীতল বা ধীৰ থৈ আহে, তেতিয়া বাক্য বোকে। লাহে লাহে চুটি কৰি আনিব লাগে। পানীৰ ঢৌ যেনেকৈ বতাহৰ লগে লগে বাঢ়ে আৰু কমে, সেই মৰে ভাবৰ লগ লগে বাকাও দীঘল চুটি কৰা উচিত, যেনে, "মোৰ দুখৰ কথা কি কম, কুলাই পাচিয়ে নধৰে। সৰুতে মাউৰা হলো। আই মৰিল, বোপই মৰিল, ভাই মৰিল, ভনী যৰিল, বংশ লোপ হল, ভেটা উচুন হল, ঘৰত সাঞ্জ লগাওতা নাইকিয়া হল, কেবল মাত্ৰ বংশধৰ ৰলে। মই।” এই কথাটোৰ মাজৰ বাক্যটো বৰ দীঘল হৈছে। কি- • খ বৰ্ণাও বক্তাৰ ভাবৰ অৰ্থাৎ দুখৰ বেগ অতি এ ত উঠিল। মনৰ বিকাৰত কথাৰ ওৰ নৰাতে প বিল কিন্তু যদি এই কথাটো এই নিয়ম মেলেখি, দীঘল বাক ভাঙ্গি চুটি কৰি লিখা যায়, তেন্তে শুনিবলৈ বেয়া হব, সেনে, “মোৰ দুখন কথা কি কম? ফুলাই পাচিয়ে নপৰে। সৰুতে মাউনা হল।। আগে আই মৰিল, তাৰ পাচে বোপাই ও কাল। যি ভনী এজনী আছিল তাই ও মবি। [ ২৮ ] ২৪ সাহিত্য বিচাৰ। সৰসত ভাইটি ও গল। আমাৰ বংশ একেবাৰে নিৰ্ব্বংশ হল। ভেটা উছন হৈ সাজ লগাওঁতাই নাইকিয়াত পৰিল। ধৰ খানৰ ভিতৰত ৰলে মাথোন মই।” এতিয়া আগৰ কথাটো এই টোৰে সৈতে মিলাই চোৱা, কিমান বেয়া-ভাল হৈছে। আগৰটো পঢ়িলে পঢ়োঁতৰো তেজ তপত হয়, মনৰ গতি তীব্ৰ হৈ উঠে, আৰু গাৰ শিৰ টনটনীয়া হয়। তাত ভাব যেনে, বাক্যও সেই প্ৰকাশে দীঘল চুটি কৰা হৈছে। তলৰটো কিন্তু সেই ৰূপ নহল। কথাৰ ভাৰটো হল তী, কিন্তু তাক এনে ভাবে প্ৰকাশ কৰা হৈছে যে পঢ়িলে বোধ হয় কওঁতা এনে নকৰ ই- চ্ছাৰেতে এলাহত দুই আসাৰ একাষাৰকৈ কথা উলিয়াইছে। ভাববোৰেই যেন বান্ধ নাখায়, শকেটাই যেন ওই নপৰে। শদ পাতনিৰ বিষয় আৰু চাইটা খান কথা নাকি আছে। কেতিয়া মৃদু শবদ আৰু কেতিয়া কৰ্কশ শবদ ব্য ৱহাৰ কৰিব লাগে, তাক লিখিবলৈ সহজ কৰিলেই আপোনা অপুনি জনা যায়। তেও সেই বিষয় স্কুল স্থল দুই চাইটা কথা ইয়াত কোৱা উচিত। লিখকে যে ওয়া মাহৰ মনত মৰম বা বিষদ জন্মৰ খোজে, তেতিয়া যত পোৱা যায় কোমল শবণ ব্যৱহাৰ কৰা ভাল। এই দেখি কোনো মানুহৰ দুথ বৰ্ণাৰ লাগিলে বা কোনে কেনেকৈ কান্দছিল তাক • বৰ্ণব লাগিলে, মৃদু শবদ লগে ধু গুত। তিৰোতাৰ বা লৰাৰ মুখেৰে কথা কোৱাৰ স'গিলে তেতিয়াও মৃদু শব্দ ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে। আৰু তিৰোতা বা সৰাৰ কথাত নীতিগত বা ৪ ভাব সুমাই দিয়াটো বেয়া। কৰুণা। [ ২৯ ] গদ্য। দুত লিখা কথাত সদাই কোমল শব্দ ব্যৱহাৰ কৰে। খোজ - নীয়। মগনীয়াৰ মুখতো কোমল শব্দহে দিয়া উচিত।' আৰু সাধাৰণ বৰ্ণনাত অৰ্থাৎ লোকে য কৈছিল বা কৰিছিল, তাক কব লাগিল মৃদু শব্দৰেহে কোৱা ভাল। বিচাৰতো কোমল শব্দ ব্যৱহাৰ কৰে। লোক ক উপদেশ দিয়াতে। প্ৰায় মৃছ শব্দ দিয়া দেখা যায়। এই দৰে ককশ শব্দ ও সময়ে সময়ে ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে। মানুহৰ খং বৰ্ণব লাগিলে বা এজনক খঙ্গেৰে কথা কোৱাব লাগিলে কৰ্কশ শব্দ ব্যৱহাৰ কৰে। অহঙ্কাৰ বা গম্ভীৰ ভাব বুজাব হলে ককশ শবুদ বা চুটী মৃদু শব্দ লিখা বেয়া। তাত দীঘল দীঘল মৃদু শব্দ লগাব লাগে। ৰজাৰ মুখত প্ৰায় দীঘল কোমল শব্দ দিয়া দেখা যায়। ধীৰৰ মুখত দীঘল মৃদু শব্দ দিয়া উচিত। আমি মৃদু আৰু কৰ্কশ শব্দৰ কথা বহুত কৈ আহিলো। কিন্তু মৃদু আৰু কৰ্কশ শব্দ কাক বোলে তাৰ কথা মুঠেই কো।। নাই, এতেকে সেই বিষ আৰু চাৰি আমাৰ মান কব লাগিল। বৰ্ণ হনুসৰি শব্দ মূহ বা ককশ হয়। যদি এটা শব্দই কেইবাটাও কোমল আখৰ থাকে, তেন্তে তাকে কোমল শব্দ বোলে। আৰু যদি কৰ্কশ আখৰ বহুত থাকে, তেনে- হলে তাক ককশ শব্দ বোলা যায়। স্বৰবৰ্ণ এটাইবোৰ কোমল। ব্যঞ্জন বৰ্ণৰ ভিতৰত প বৰ্গৰ সকলোবোৰ আখৰ মৃদু, আৰু আনবোৰ বৰ্গৰ দ্বিতীয় আৰু চতুৰ্থ আখৰবোৰ ৩ বাজে বাকিবোৰ মৃদু। য, ৰ, ল, ৱ, এইকেইট। আখৰক কোমল বোসে, কিন্তু হ ক্ষ সদাই ককশ। অনুস্বাৰ কোমল মাৰত লগালে কোমল আৰু কৰ্কশ আখৰত লগালে কৰ্কশ [ ৩০ ] হয়। বিসৰ্গ সদাই কৰ্কশ, আৰু তাক যতে লগোৱা যায় তাকে কৰ্কশ কৰে। চন্দ্ৰবিন্দু মৃদু। যি শব্দটোত কোমল আখৰৰ ভাগ বেছি, সেই শব্দ কোমল, আৰু যত কৰ্কশ আখৰৰ ভাগ সৰহ, তাক কৰ্কশ বোলে। আৰু শব্দটোৰ আদিতে কৰ্কশ আখৰ থাকিলে কোনো কোনো লোকে তাক কৰ্কশ বুলি ধৰে। পানী, পদুম, লতা, পাত, শীল, গাখীৰ, মাখন, লৰা, বালা ইত্যাদি শব্দ কোমল। হয়, খণ্ড, ঢাল ঝঞ্চাত ইত্যাদি শব্দ কৰ্কশ। দুটা বা বেছি ব্যঞ্জন বৰ্ণ গোট খাই যি বৰ্ণটো হয়, সিও কৰ্কশ, এতেকে যি শব্দত যুক্তাক্ষৰ সৰহ তাকে। কৰ্কশ শব্দ বোলে। কিন্তু কেতিয়াবা যুক্তাক্ষৰ থকা শব্দকো মৃদু বুলি ধৰা দেখা যায়। পৰ্য্যাঙ্ক, নিষ্কলঙ্ক, প্ৰস্তৰ ইত্যাদি কেতবিলাক শব্দ কৰ্কশ, কিন্তু অলঙ্কাৰ, শঙ্কা, দুষ্কৰ ইত্যাদি শব্দ মৃদু। অসমীয়া ভাষাত কিছুমান যোৰ-শব্দ আছে; যেনে, লাং-লাং থা-থাং, জহ- তহ, নেহ-নেহ থেহ-থেহ, ভোব-ভোৰ, আঙোৰ পাঙোৰ এইবোৰ শব্দও কৰ্কশ, কিন্তু ঠাই বিশেষে ইহঁতে কোমল শব্দৰে কাম কৰিবলৈ পাৰে।

 মানুহে পতি যেনে স্বভাৱ বেলেগ, ভাষায় পতি সেই দৰে লক্ষণ বেলেগ। অসমীয়া ভাষাত যোৰ-শব্দ অগণন। আন ভাযাটো দুই চাইটা আছে হয়, কিন্তু তাৰ সংখ্যা অতি কম। আৰু সেই ভাষাৰ লিখক বিলাকেও লিখিবৰ সময় যোৰ লগাই কথা বৰকৈ নেলেখে। যত যোৰ-শব্দ লিখিব লগা হয, তাত তাৰ কেৱল এটা মাথোন লিখে। কিন্তু অসমীয়া ভাষাত যোৰ-শব্দ যোৰে যোৰে লিখিব লাগে। কিয়নো, [ ৩১ ] আমাৰ যোৰ কথা আনবোৰ ভাষাৰ যোৰ-শব্দৰ নিচিনা নহয়। অসমীয়া যোৰ কথাৰ যোৰ ভাঙ্গিলে অথ নাথাকে। ইয়াৰ প্ৰমাণ ওপৰত দিয়া শব্দ এটা ভাঙ্গি চালেই পোৱা যায়। জহ-তহ এই এটা যোৰ-শব্দ, তাৰ যদি কেৱল এডোখৰ মাখোন লিখা যায়, অৰ্থাৎ যদি জহ মাথোন লিখি থোৱা, তেন্তে তাৰ অৰ্থ ঘাম হে হব। জহ-তহ বুলিলে যি বুজায় জহ বুলিলে তাকে নুবুজায়। আৰু যদি তহ মাথোন লিখা, তেনেহলে তাৰ একো অৰ্থহ নহয়। যোৰ শব্দ আৰু এবিধ আছে, যেনে ভাত-পানী, তেল-কুৰ। এই বিধ যোৰ-শব্দৰ যোৰ ভাঙ্গিৰ পৰা যায়। কিন্তু কোনো কোনো ঠাইত ইয়াৰৰ বোৰ ভাঙ্গিলে বেয়া হয়। দুয়োটা একে লগে লিখিলে যি ভাব হব, আৰু কথাটোৰ যেনে বল হব, যোৰ ভাঙ্গি লিখিলে তেনেকুৱা নহয়। অসমীয়া বোৰ শব্‌দ যোৰ লগাই লিখাই উচিত। কিছুমান শব্‌দ আছে, সিহঁতক দেখোঁতে যোৰ যেন দেখি হয়, কিন্তু আচলতে যোৰ শব্‌দ নহয়। আমি যেতিয়া বেজাৰত বা এলা হত বা ধেমালিত কথা কওঁ, তেতিয়া শব্‌দে পতি আৰু একোটা লজ লগাওঁ, যেনে ঘৰ চৰ, পানী চানী। এই বোৰ যোৰ শব্‌দ নহয়; কিয়নো ঘৰ শব্‌দৰ পৰা চৰ আৰু পানী শব্‌দৰ পৰা চানী কাটি নিলেও অৰ্থ অলপো নলৰে। লিখিবৰ সময় কেতিয়াও এই দৰে কথা যোৰ লগোৱা উচিত নহয়। কথা কওঁতেও এই দৰে নোকোৱাই ভাল। গম্ভীৰ ভাবত কথা কলে শব্‌দ এই দৰে যোৰ লাগি নোলায়েই। এই বিষয় আৰু এটা কথা মন কৰিব লাগে। শেষ বিধ [ ৩২ ] শব্দৰ যোৰৰ টো সদাই চ ৰে আৰম্ভ হয়, যেনে মানুহ চানুহ, দা-চা। কিন্তু যেতিয়া মূল শব্দ চ বা ছ ৰে আৰম্ভ হয়, তেতিয়া উপশব্দটা টৰে আৰম্ভ হয়, যেনে চাউল টাউল ছাগলী-টাগলী।

 কোনো মানুহে একেৰাহে কোনো কাম কৰি থাকিব নোৱাৰে; মাজে মাজে নিজিৰালে কাম ভাল নহয়। কথা কওঁতেও ঠায়ে ঠায়ে ৰব লাগে, একেৰাহে কৈ গলে উশাহ চুটি হয়। সেই দেখি মানুহে একোটা কথাৰ অৰ্থাৎ ভাবৰ ওচৰ পৰিলে তাতে অলপ ৰয়। লিখাটো সেই দৰে মাজে মাজে কুট দি যাব লাগে। কিয়নো, পঢ়োঁতাই তেহে কত ৰব লাগে বুলি জানিব পাৰে। কেৱল এই কাৰণেহে যে কুট ব্যৱহাৰ হয় এনে নহয়, ইয়াৰ আৰু এটা কাৰণ আছে। উচিত ঠাইত কুট নিদিলে কেতিয়াবা কথা বুজিবলৈকে টান হয়। যাৰ লগত যাব মিল নাই, তাৰ লগতো তাৰ মিল পাতি লোৱা যায়; আৰু মিল থকা কথাকো অমিল বুলি ধৰিব পাৰে। কুট ব্যৱহাৰ কত সাৱধান হৈ ঠাই চাই ব্যৱহাৰ কৰা উচিত, নাইবা যত বুজিবলৈ উজু, তাতো শঙ্কট উপস্থিত হব পাৰে। অঠাইত ভুল কৰি কুট দিয়াতকৈ মুঠেই নিদিলেও ভাল।

 ভাষাৰ লক্ষণ অনুসাৰে কুটৰ সংখ্যা অলপ বা সৰহ হয়। ইউৰোপৰ ভাষাবিলাকত কুট বহুত পৰিমানে ব্যৱহাৰ কৰে; ভাৰতবৰ্ষৰ ভাষাবিলাকত কুটৰ ব্যৱহাৰ অতি কম। আগৰ লিখাৰুবিলাকে এটা মাথোন কুট ব্যৱহাৰ কৰিছিল, তাৰ নাম ছেদ। আমাৰ দেশৰ ভাষা বোৰৰ গাঁথনি সৰল, [ ৩৩ ] অৰ্থাৎ বৰ মেৰ-জোট নাইকিয়া; সেই দেখি কুটো সৰহকৈ নালাগে। পোন কথা সহজে বুজিৰ পাৰি। কুট ব্যৱহাৰ কৰাৰ নিয়ম প্ৰায় লিখকে পতি বেলেগ বেলেগ। তুমি যত যত কুট দিবা, ময় তাত নিদি আন ঠাইতো দিব পাৰোঁ, তেও অৰ্থৰ একো ব্যতিক্ৰম নহয়। কিন্তু কিছুমান সাধাৰণ নিয়ম আছে তাক সকলোৱে জনা উচিত। আগেয়ে কোৱা হৈছে, যে আদিতে আমাৰ কুট একেটাহে আছিল, কিন্তু আজি কালি তাৰ সংখ্যা বাঢ়িছে। ইংৰাজী ভাষাৰ পৰা বহুত কুট গ্ৰহণ কৰা হৈছে। সেই কুটবোৰৰ নাম আৰু ব্যৱহাৰৰ নিয়ম তলত দিয়া গল।

 লঘু যতি (,) যেতিয়া কোনো বাক্যৰ ভিতৰত দুটা বা বেছি বিশেষ্য বা বিশেষণ ব্যৱহাৰ কৰা যায়, তেতিয়া সেইবোৰ শব্দৰ মাজে মাজে একোটা যতি দি যাব লাগে; যেনে, চন্দ্ৰ, সূৰ্য্য, বায়ু, বৰুণ সকলোৱে সাক্ষী আছে। সি এলেহুৱা, দুষ্ট, কানীয়া, আৰু টুটকীয়া।

 এটা কথা অৰ্থাৎ বাক্যৰ ভিতৰত সৰু সৰু কেইবাটাও ভাব থাকে, সেই এটাইকেইটা ভাব গোট খাইহে এটা পূৰ ভাব বা কথা হয়। এনে ঠাইত সেই সৰু ভাবৰ অন্তে অন্তে একোটা যতি দিব লাগে; যেনে, মই গা ধুলোঁ, ভাত খালোঁ, কাপোৰ পিন্ধিলোঁ, তেও সি আহি নাপালে।

 গুৰু যতি (;) দুফাঁকি কথাৰ পৰস্পৰ ওচৰ সম্পৰ্ক থকা দেখাবলৈ এই চিন দিয়া যায়; যেনে, ঈশ্বৰ সৰ্বশক্তিমান, সৰ্ব্বকৰ্ত্তা আৰু সৰ্বজ্ঞ; এতেকে তেওঁক ভক্তি কৰা উচিত। তোমাৰ জীৱন সোনকালে নষ্ট হব; এই কাৰণে তাক [ ৩৪ ] ৩০ সাহিত্য বিচাৰ। ভাল কামত লগাব। | ছেদ (!) এই চিন কোনো এক বাক্যৰ অৰ্থ সম্পূৰ্ণ হলে, তাৰ পাচত ব্যৱহাৰ কৰা হয়; যেনে, তেওঁ ইয়াত থকা কালত আমাৰ সৈতে তেওঁৰ আত্মীয়তা হৈছিল; কিন্তু এতিয়া তেওঁৰ তেনে ভাব নাই। পদ্যৰ শেহৰ ফকিৰ অন্তত এই চিন দুটা হয়; যেনে, “কৃষ্ণ কিঙ্কৰে ভণিল। শঙ্কৰে। হৰি হৰি বোলা সমস্ত নৰে।” | প্ৰশু-কুট (?) সোধা কথাৰ পাচত এই কুট দিয়া যায়; যেনে, এই পুথি খনিৰ নাম কি? কেৱল পেট পোহাই মানুহৰ কাম নে? ভাববোধক কুট (!) এই চিন মনৰ দুখ আদি ভাৰ, নাইবা সগেধন বুজুৱা কথাৰ শেহত দিয়া যায়; যেনে, হায় হায়! হে জগদীশ্বৰ! উঃ কি ভয়ঙ্কৰ কথা! প্ৰক্ষেপ -চিন (“ ”) এই চিন আপনি লিখা বাক্যৰ ভিতৰত অন্য মানুহে কোৱা বা লিখা কথা সুমালে সেই কথাৰ আগত আৰু পাচত দিয়া যায়; যেনে, পাহৰণত কৰা দোষ ক্ষেমিব লাগে, কাৰণ জ্ঞানী সকলে কৈছে “ভ্ৰম কৰা মানুহৰ, আৰু ক্ষমা কৰা ঈশ্বৰৰ গুণ।” উদ্ধৰেখা (৬) এই চিন অকলে থাকিলে ওপৰত থকা জন অৰ্থাৎ ঈশ্বৰক বুজায়, আৰু মানুহৰ নামৰ আগত দিলে মৰা বুজায়; যেনে শ্ৰী শ্ৰী ৮ সমীপত, অৰ্থাৎ ঈশ্বৰৰ আগত।

• ৰূদ্ৰেশ্বৰসিংহ, অৰ্থাৎ মৃত ৰূদ্ৰেশ্বৰসিংহ।

অনুক্তি-চিন (-) কোনো কথাৰ মাজত কোনো মা- কৰ • আদি প্ৰকাশকৈ কবৰ ইচ্ছা নহলে এই চিন দিয়া [ ৩৫ ] যায় ; যেনে, শ্ৰীযুত- যেনে কাম কৰিছে কি কম ?

 লােপ চিন ( * * * ) কোনাে কথা এৰি দিয়া বুজা- বলৈ এই চিন দিয়া যায়।

 গদ্যৰ সাধাৰণ লক্ষণ কেনেকুৱা তাৰ আলােচনা কৰা হল। এতিয়া কি কি বিষয় গদ্যত লিখা ভাল আৰু কি কি বিষয় বেয়া, তাৰে বিচাৰ কৰিব লাগিব । প্ৰথমতে আমি গদ্য ভাগ ভাগ কৰি তাৰ একো ভাগৰ ভিতৰত কি আছে তাৰে বিচাৰ কৰিম; তেহে কি কি কথা গদ্যেৰে লিখিলে ভাল জন যাব । সচৰাচৰ গদ্যত দুবিধ কথা লিখা দেখা যায় । সদাই যি যি কথা দেখা যায়, শুনা যায়, বা শিক্ষা কৰা যায়, তাক প্রায় গদ্যত লিখে। আৰু কেতিয়াবা মানুহে মনেৰে সাজি ন কথাও গদ্যত লিখা দেখিবলৈ পােৱা যায় । ইয়াৰে ওপৰৰ বিধৰ নাম মূল কথা, আৰু তলৰ বিধৰ নাম উপকথা বা উপন্যাস। সম্প্রতি মূলকথাৰ আলােচনা কৰা যাব।

মূল কথা।

 মনৰ ভাব যিমান অলপ কথাৰে প্ৰকাশ কৰিবলৈ পৰা যায় সিমান ভাল ; এই কথা অনেক পণ্ডিতে কৈ গৈছে। যি কথ টো চাইটা শবে্‌দৰে কব পাৰি তাক দহােটা শবে্‌দৰে লিখিলে বৰ বেয়া হয়। বাছি বাছি শব্‌দ বা এটা কথাকে পাঁচোটাকৈ লিখিব পাৰিলেই যে পণ্ডিতালি কৰা হল, এনে নহয় । আৰু এটা কথাকে কেইবা ঠাইতো কেইবা ৰকমে কলেও প্ৰৱন্ধ বেয়া হয়। যত যি কথাটো লাগে তাত সেই কথা সংক্ষেপে কৈ থব পাৰিলে ভাল। কিন্তু কোনো কোনাে বিষয় আছে, তাক বহুত কথাৰে নানা ৰকমে ঘূৰাই লিখিলে [ ৩৬ ] দোষ নাই। যি বিষয় সকলোৱে জানে, সকলোৱে দেখিছে বা শুনিছে, তেনেকুৱা বিষয় লিখিলে শব্‌দাধিক্য একো দোষ নহয়। লিখাৰ উদ্দেশ্য মানুহৰ দুটা। কোনোৱে কিবা এটা আনে নজনা নুশুনা নতুন কথা পায়, তাকে লিখে। কোনোৱে বা পুৰণি কথাকে ন সাজ পিন্ধাই মনোৰম কৰে। শেহৰ বিধ লিখকে তেওঁৰ মনৰ জোখায় শব্‌দ, ভাব, আৰু উপমা লগাব পাৰে; কিয়নো তেওঁ লিখা পুথি মানুহে ন কথা জানিবলৈ নপঢ়ে। কেৱল তেওঁনো তাক কেনেকৈ লিখিছে, কি ন অলঙ্কাৰ লগাইছে, বা কি নতুন উপমা দিছে, তাকে চাবলৈহে পঢ়ে। অৰ্থাৎ তেওঁৰ কিতাপত মানুহে কেৱল সাহিত্য বিচাৰে। লিখাৰ দ্বিতীয় উদ্দেশ্য হৈছে, আগেয়ে নজনা কথা প্ৰকাশ কৰা বা জনা কথাকে মনত ৰাখিবলৈ লিখা। এই বিধ লিখকে উপমা যোজনা এৰি দি কেৱল সাৰ কথাত ধৰে; অৰ্থাৎ তেওঁ বেছি শব্‌দ বা ভাব লগাই ভাষা ধুনীয়া কৰিবলৈ পুৰুষাৰ্থ নকৰে। চুটি চুটি কথাৰে কেৱল মনৰ ভাব ব্যক্ত কৰি থয়। এই বিধ কথাকে আমি মূল কথা বুলিছোঁ। মূল কথা লিখোঁতে সদাই মূলতে থাকিব লাগে, তাক এৰি ধুনীয়া শব্দ বা ভাব বিচাৰিবলৈ যোৱাটো ভাল নহয়। ইয়াক লিখোঁতে পোন পোন ভাব উজু উজু শব্‌দ, আৰু চুটী বাক্য ব্যৱহাৰ কৰা উচিত। ইতিহাস এবিধ মুল কথা। তাক লিখোঁতে যদি বৰকৈ অলংকাৰ লগোৱা যায়, তেন্তে পঢ়োঁতাই অলঙ্কাৰকে চাব নে কথাকে মন কৰিব? এনে ঠাইত মানুহে আচল কথাকেইটাহে বিচাৰে, তোমাৰ ভাষাৰ ধুনলৈ মন নিদিয়ে। আৰু ইতিহাস [ ৩৭ ] লিখোঁতে এনে শব্দ ব্যৱহাৰ কৰা উচিত, যে তাৰ পৰা যেন এটাতকৈ বেছি অৰ্থ উলিয়াবলৈ নোৱাৰি, কাৰণ তেনেহলে মূল কথাৰে ব্যতিক্ৰম হয়। লিখা সম্পৰ্কে মানুহৰ দুই এটা স্বাভাবিক দোষ আছে, তাক গুচাবলৈ অতি টান। কোনো এটা কথা বৰ্ণাব লাগিলে নিজৰ মন গঢ়া দুই এটা কথা তাত সুমাই দিবলৈ মন যায়। কিন্তু ইতিহাস লিখোঁতে বা কোনো সত্য কথা বৰ্ণনা কৰোঁতে এই দোষাটোৰ হাত এৰাব পাৰিলে বৰ ভাল। আচল কথাৰ লগত উপৰুৱা কথা সুমাই দিলে কেৱল মানুহক ছল কৰা হয়। পঢ়োঁতাই সেই মিছা কথাকো সঁচা বুলি ধৰে। ইয়াৰ আৰম্ভতে কোৱা হৈছে, যে কথা বঢ়াই কোৱা সাহিত্যৰ এটা প্ৰধান লক্ষণ। ইয়াৰ পৰা অৱশ্য ঠাই লৈ আৰু সময় লৈ বৰ উপকাৰ হয়। কিন্তু ঠাই বিশেষ তাৰ পৰা ইমান অন্যায় হয়, যে কৈ অন্ত কৰিব নোৱাৰি। ইতিহাস লিখোঁতে যাতে এই দোষ নজন্মে তাৰে যতন কৰিব লাগে। কিয়নো মানুহে কোনো মহৎ কামত হাত দিব লাগিলে আগেয়ে ইতিহাস পঢ়ি আগৰ মানুহে তেনেকুৱা কাম কেনেকৈ কৰিছিল জানি লয়। ইতিহাসৰ পৰা মানুহে জ্ঞান শিকে, তাত যদি মিছা কথা থাকে তেন্তে কিমান অপকাৰ হব পাৰে চোৱাচোন! এই কথাটো আমাৰ আগৰ লিখবিলাকে নাজানিছিল। তেওঁ লোকে যি লিখে তাতে কথা বঢ়াই লিখিছিল। ধৰ্ম সম্বন্ধে পুথি লিখোঁতেও সাৱধান হৈ লিখা উচিত। তাৰ এটা কথাৰ দহোটা অৰ্থ ওলালে বৰ বেয়া। আমাৰ দেশত যে আগেয়ে সতী দাহ প্ৰথা আছিল সিও শাস্ত্ৰ লিখাৰ দোষৰ [ ৩৮ ] হে ফল। যি শ্লোকত সতী দাহ কৰিবলৈ কৈছে, তাৰ অৰ্থ আচলতে সেইটো নহয়। ইয়াৰ প্ৰমাণ আকবৰ ৰজাৰ দিনত ওলাইছিল। তেতিয়াৰ বামুন বিলাকে দেশৰ নিয়ম ৰক্ষা কৰিবৰ মনেৰে শ্লোকটো ৰজাক আন প্ৰকাৰে বুজাই দিলে। এনেকুৱা কথা যে আমাৰ শাস্ত্ৰত কিমান আছে তাক কব নোৱাৰি। এই দেখিহে আজিও কিছুমান পণ্ডিতে বিধবা বিবাহত মত দিয়ে, আৰু কিছুমানে নিদিয়ে। এই দোষ যে কেৱল আমাৰ ধৰ্ম শাস্ত্ৰতহে পোৱা যায় এনে নহয়; আন জাতিৰ শাস্ত্ৰতো বহুত পৰিমাণে পোৱা যায়। বাইবোলত কয়, বোলে যি বস্তু আমাৰ ভিতৰলৈ যায়, সি মানুহক অশুচি নকৰে, যি ওলাই আহে সেয়েহে অশুচি কৰে। এই কথাটোৰ অৰ্থ কি বোধ কৰোঁ সকলোৱে বুজে, তেও ৰুছিয়া দেশত ইয়াৰ অৰ্থ বেলেগ হৈছিল। তাৰ পাদুৰি বিলাকে মানুহক ধঁপাত খাবলৈ নিদিছিল, কিয়নো ধোঁৱা মুখৰ পৰা ওলাই আহে, এতেকে সি মানুহক অশুচি কৰিব পাৰে।

 আৰু এবিধ মূল কথা আছে তাক বিজ্ঞান বোলে। বিজ্ঞান লিখোঁতে বৰ সাৱধান হোৱা উচিত, কিয়নো তাৰ কথা অলপ লৰিলেই বহুত অপকাৰ হয়। ইয়াত অলঙ্কাৰ বা উপমা লগাব নোৱাৰি; কপা বঢ়াবলৈ শব্দও বেছিকৈ লিখিব নোৱাৰি। ওপৰত কৈ অহা হৈছে, যে ইতিহাস লিখোঁতে দুটা বা তিনটা অৰ্থ হব পাৰে এনে কথা তাত লিখা উচিত নহয়; বিজ্ঞান লিখাতো এই নিয়ম মতে চলিৰ লাগে; নাইবা কেতিয়াবা বিষম বিপদ উপস্থিত হব পাৰে।

⸺⸺ [ ৩৯ ]

এজন ইংৰাজ লিখকে এঠাইত কৈছে যে মানুহে সঁচাতকৈ মিছা বেচি ভাল পায় : সঁচা কথা প্ৰায় নীৰস, এতেকে মানুহৰ মনত সদাই আনন্দ দিবলৈ নোৱাৰে। এই নিমিত্তেহে পৃপিৰত মিছা কথাৰ ইমান প্ৰভাৱ। সঁচা কথা ঠৰঙা, তাক ইচ্ছা মতে ইফাল সিফাল কৰিবলৈ নোৱাৰি। লিখকে নিজৰ ইচ্ছা অনুসাৰে তাক শোকজনক বা আনন্দদায়ক কৰিব নোৱাৰে। এই কাৰণে সত্য কথাই মানুহৰ আদৰ নাপায়। কিন্তু মিছাৰ লক্ষণ বেলেগ; তাক যেনি ইচ্ছা তেনিয়ে হলাব পাৰি। মিছা কথাৰ এই গুণ থকাৰ নিমিত্তে মানুহৰ বৰ মৰম পাইছে। ইতিহাস, বিজ্ঞান, ইত্যাদি যিবোৰ সঁচা কথা আছে তাক অতি কম মানুহে ভাল পায়, কিন্তু “আৰবৰ উপকথা,” “পাৰশ্যৰ উপকথা” নাটক ইত্যাদি যিবোৰ মিছা কথাৰ ভঁৰাল আছে তাক হলে সকলোৱে আদৰ কৰি পঢ়ে। উপকথাৰ পৰা যে কিবা উপকাৰ হয় তাক কব নোৱাৰি, তেও যিবিলাক উপকথা লিখে তেওঁলোকৰ দুই চাৰি জন প্ৰশংসাৰ পাত্ৰ। এই লিখবিলাকে এটা মিছা কথাকে এনেকৈ সজাই লিখিব, যে পঢ়িলে আচৰিত হব লাগে। যদিও মিছা কথা কোৱা বৰ উজু কাম, তেও তাক গঢ় লগাই মানুহৰ মনমোহা কৰিবলৈ টান। দেখা বা শুনা কথা বৰ্ণাবলৈ একো টান নহয়, কিন্তু কেতিয়াও নোহোৱা নোপজা কথা এটা গঢ় গতি লগাই কোৱাটো সাধাৰণ বুদ্ধিৰ কাম নহয়। আমাৰ হিতোপদেশৰ কথাবোৰলৈ মন কৰিলে দেখিবা যে তাৰ একোটা সাধু কথা ভাবি উলিয়াওঁতে লিখকৰ মুৰ ৰাই [ ৪০ ] জাই কৰিছিল। কিছুমান মানুহে এইবোৰ কথা একো টান নহয় বুলি ভাবে। ইয়াৰ কাৰণ এই, যে তেওঁলোকে কেতিয়াও নতুন কথা লিখি পোৱা নাই। সেই বিলাক মানুহক কওঁ যেন তেওঁলোকে নিজে এদিন সাধু-কথা এটা সাজি চায়, তেনেহলে বুজিব পাৰিব, হিতোপদেশ লিখোঁতে লিখকে কিমান টান পাইছিল।

 উপকথা প্ৰায় অসাৰ। হিতোপদেশৰ কথকেটাত যদিও সাৰ পোৱা যায়, তাৰ বিশেষ কাৰণ আছে। সেইবোৰ কথাৰ উদ্দেশ্য বেলেগ আছিল। লৰাক মূল কথা বুজাবলৈ লিখকে উপকথাৰ আশ্ৰয় লৈছিল। নীৰস মূল কথা ডাঙ্গৰেই শুনিবলৈ ভাল নাপায়, লৰাই তাত কি মন দিব। এই দেখি সুপণ্ডিত লিখকে তাক সৰু সৰু সাধুকথাৰে বুজাই দিছিল। সকলে উপকথাৰ এই উদ্দেশ্য নহয়। আজি কালি বন নোহোৱা মানুহৰ মন ভালে ৰাখিবলৈহে উপকথা লিখা হয়। এইবোৰ উপকথাৰ পৰা সাৰুৱা বস্তু পাবলৈ টান। তেও যে এনেকুৱা কথা পঢ়া বা লিখা একেবাৰে বেয়া এনে, বুলিব নোৱাৰি। মাজে মাজে আমাৰ মনৰ গতি এনে হয়, যে তেতিয়া একোৱেই ভাল নালাগে, সংসাৰ তাৰ যেন বোধ হয়। এনেকুৱা সময়ত উপকথা বৰ দৰব। তেতিয়া ইয়াক পঢ়িলে মনৰ দুশ্চিন্তা দূৰলৈ যায়, আৰু সংসাৰ সুখময় যেন লাগে। এই দেখি নৰিয়া মানুহক উপকথা পঢ়িবলৈ দিয়া উচিত। আৰু পৃথিবীত কিছুমান মানুহ আছে, তেওঁ- লোকৰ কৰিবলৈ একো কাম নাই। বিপুল ধন-ঐশ্বৰ্য্য থকাৰ নিমিওে পেটলৈকো ভাবিবলৈ নালাগে, বা ধন ঘটিবলে শ্ৰম [ ৪১ ] কৰিবও নালাগে। এই বিলাক মানুহৰ কিছুমানে দেশৰ হিতত মন দিয়ে, কিছুমানে কেৱল বহিয়ে থাকে, কোনো কামতে হাত দিবলৈ ভাল নাপায়। তেওঁলোকে তাচ, দৰা, বা কৰি খেলি কোনো মতে দিন কটায়। এই বিলাক মানুহলৈ উপকথা ৰৰ উপকাৰী। দৰা বা কৰি খেদি কাল কটোৱাতকৈ অকলৈ বহি উপকথা পঢ়ি থাকিলে বহুত গুণ দিয়ে। ইয়াতে আৰু এটা কথা মন কৰিব লাগে যে ভাল উপকথা বৰ সোৱাদ বস্তু। তাচোৱাইৰ যেনেকৈ তাচলৈ ধাউতি হয়, সেই দৰে উপকথা পঢ়া ও এটা ৰাগি হব পাৰে। বহুত লৰাই নিজ কাম এৰি উপকথা পঢ়ি সময় নষ্ট কৰে। এই ৰোগত এবাৰ পৰিলে এৰাবলৈ টান, আৰু আগলৈকো দুখ ভুঞ্জিব লাগে। লৰা কালত সাৰ নোহোৱা উপকথাত মন দিলে তাৰ পৰা কেতিয়াও ভাল নহয়। উপকথা পঢ়িবৰ কোন কোন সময় তাক ওপৰত কোৱা হৈছে, তাত বাজে আন সময়ত পঢ়িলে কেৱল অমূল্য সময় পানীত দলিয়াই পেলোৱা যেন হয়!

 উপকথাৰ লক্ষণ দেখিয়ে বুজা যায়, যে ইয়াৰ মাথোন একেটা গুণ। যি উপকথাত কথাৰ গাঁথনি আৰু শব্দৰ পাতনি ভাল হোৱা নাই তাক কোনও পঢ়িবলৈ তাল নাপায়। যি কথাটো নকৈ সাজিবা যি আচৰিত নহলেও মনোৰম হ'ব লাগে, আৰু নিৰাৰ ধৰণো ধুনীয়া হোৱাু উচিত। শব্দ, ভাব, আৰু বাক্যৰ বিষয় আগেয়ে বহুত কোৱা হৈছে, সেই দেখি ইয়াত আৰু তাৰ কথা কোৱা নাযায়। উপকথা লিখোঁতে কথা কেনেকৈ গাঁথিব লাগে তাৰেহে [ ৪২ ] কথা কোৱা নাযায়। উপকথা লিখোঁতে কথা কেনেকৈ গাঁথিব লাগে, তাৰে হে কথা কোৱা হব। কোনো উপন্যাস আৰম্ভ কৰিবৰ আগেয়ে মানুহে কথাৰ আৰম্ভ ডোখৰ আৰু শেষ ডোখৰ মনত ভাবি থিৰ কৰি লয়। কি কথাটো লিখিবা আৰু তাক কি ভাবে শেষ কৰিবা 'এই দুটি কথাৰ আগেয়ে ঠিকনা নকৰাকৈ কোনো উপকথা আৰম্ভ কৰিব নোৱাৰি। বিবেচনা কৰা, তুমি এজন ৰজাৰ কোঁৱৰৰ কথা কবলৈ খুজিছা। এনে ঠাইত প্ৰথমে কোন খিনিৰ পৰা কথা আৰম্ভ কৰা উচিত তাকে থিৰকৈ ল'ব লাগে। ৰজাৰ কোঁৱৰৰ কথা তেওঁৰ জন্মৰ পৰা ধৰিব পাৰি, বা, তেওঁ যি যি ডাঙ্গৰ কম কৰিছে তাৰে এটাৰ পৰাও ধৰিব পৰা যায়। প্ৰায় মানহে এনে কথা জন্মৰ পৰা আৰম্ভ কৰে। কিন্তু, কোনো কোনো ঠাইত জন্মৰ পৰা নধৰিলেই ভাল হয়। “বিজয় বসন্ত” লিখকে কোঁৱৰ দুটিৰ জন্মৰ পৰা আৰম্ভ কৰিছে, কিন্তু সেই ঠাইত সৰু ৰাণীক বিয়া কৰাবৰ পৰা ধৰা ভাল আছিল কাৰণ, ৰজাই দ্বিতীয় বিয়া কৰাবৰ আগয়ে যি যি ঘটনা হৈছিল, সেইবোৰ ঘটনাৰ লগত পাচে কোৱা কথাৰ একো সম্বন্ধ দেখা নাযায়।' উপকথাত যিবোৰ কথা কোৱা হয় সিহঁতৰ পৰস্পৰৰ ভিতৰত বিশেষ মিল থাকিব লাগে। তাৰ এটা কথা গুচালেই পাছৰটো বা আগৰটো কথা অমিল হৈ পৰিব লাগে। উপন্যাসত আৰু এটা কথা আছে। যিবোৰ ঘটনা তাত লিখা যায় সেই এটাইবোৰ যদি সাধাৰণ বা সহজে কৰিব পৰা কৰা হয়, তেন্তে কিতাপ ভাল হব নোৱাৰে। নায়কৰ কা [ ৪৩ ] কামবোৰ প্ৰায় টান বা আচৰিত হব লাগে। নানাবিধ উপকথা পঢ়িলে দেখা যায়, যে প্ৰত্যেক উপন্যাসৰ নায়কক অনেক শঙ্কটত পেলায়। কেতিয়াবা এনে বিপদলৈ আনে যে, সেই বিপদৰ পৰা তাক উদ্ধাৰৰ বাটকে দেখা নাযায়। নায়কৰ বিপদ নহলে পঢ়োতাৰ পঢ়ি ভাল নালাগে। ইওটো চাব লাগে, যে কেবল নানা প্ৰকাৰ বিষম শঙ্কট দেখালেই নহয়, তাৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰাহে আচল কথা। তুমি উপকথা লিখিবলৈ ধৰিলে দেখিবা, যে এজনক আপদত পেলোৱা বৰ উজু, কিন্তু তাৰপৰা উপায় কৰি উদ্ধাৰ কৰাহে বৰ টান। এই খিনিতে প্ৰায় লিখকৰ বুদ্ধিৰ প্ৰমাণ পোয়া যায়। কিছুমানে ভাল উপায় উলিৱাব নোৱাৰি যেই সেই প্ৰকাৰে নায়কক শঙ্কটৰ পৰা উলিয়াই আনে। এনেকুৱা লিখকৰ কিতাপে মানুহৰ আদৰ নাপায়। এই দোষটো দুৰ কৰিবৰ এটা উপায় আছে। যি বিপদত নায়কক পেলাব খোজা, তাৰ উপায়টো আগেয়ে থিৰ কৰি ৰাখিব লাগে, বা যি বিপদৰ পৰা সুকলমে তাক উদ্ধাৰ কৰিব নোৱাৰিবা তালৈ নিনিবাই। নায়কক বহুত শঙ্কটত পেলাই বেয়াকৈ উদ্ধাৰ কৰাতকৈ শঙ্কট মুঠে নেদেখুৱালেই ভাল। এজন নিখকে তেওঁৰ নায়কক এটা পৰ্বতৰ পৰা ঠেলি পেলালে। আমি সকলোৱে জানিলোঁ যে সি মৰিল, কিন্তু কিতাপৰ শেহত দেখা গল যে সি মৰা নাই। এই জন লিখকৰ ইচ্ছা আছিল যে নায়কক এই বিপদত পেলাই তাৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰি দেখুৱায়। প্ৰথমে যে মৰা যেন দেখুৱালে সি কেৱল আমাৰ চকুত চমক লগাবলৈহে। কিন্তু দুখৰ বিষয়, [ ৪৪ ] তেওঁৰ কামনা সিদ্ধি নহল। কিয়নো, নায়ক জীয়াই থকাৰ তেওঁ যি কাৰণ দিছে তাত বেগেতে মানুহৰ বিশ্বাস নহয়। তেওঁ কয় যে পৰ্বতৰ পৰা সি মাটিত পৰা নাছিল; তলত এখান পিটনি আছিল তাৰে ওপৰত পৰি জীয়াই থাকিল। এই কথাটো কিমান সঙ্গত ভাবি চোৱাঁ। ইমান ওপৰৰ পৰা পৰিলে মানুহ প্ৰায় মাটি নৌ পাওঁতেই মৰে, তেও সি হেনো পিটনিত পৰি জীয়াই থাকিল। এনে কিতাপ পঢ়িবলৈ কাৰ ভাল লাগিব?

 যি মানুহে উপকথা লিখিবলৈ ধৰে তেওঁ এই কথাটো মনত ৰখা উচিত যে পাঠকে যেন বেগেতে তেওঁৰ অভিপ্ৰায়টো বুজিব নোৱাৰে। উণুকিৱাওঁতেই এটাইখিনি বুজিব পৰা হলে, কথাৰ একো সোৱাদ নাথাকে। কিতাপৰ শেষ নপৰে মানে কোনো কথাৰে গুৰি উলিয়াই দিব নালাগে। কথাবোৰ এনেকৈ সজাব লাগে যেন ইটোৰ লগত সিটোৰ কি সম্বন্ধ, পঢ়োঁতাই সোনকালে বুজিব নোৱাৰে। উপকথা একেই অকামিলা বস্তু, তাত মানুহৰ মন মজাই ৰখা বৰ টান কথা। নানা প্ৰকাৰ প্ৰৱন্ধ কৰিলেহে সেই কাম সাধিবলৈ পৰা যায়। কিতাপ লিখোঁতে যদি কৰবাত তুমি এটা আচৰিত কথা লিখা, তেন্তে তাৰ কাৰণটো ঠাইতে নিদিবা, পঢ়োঁতাই তেহে সেই কাৰণ জানিবলৈ আৰু দহ পাত পঢ়িব। আৰু যেতিয়া কথা লিখি যোৱা তেতিয়া এইটো মন কৰিবা যেন পাঠকৰ আশা কোনো মতে পূৰণ নহয়। পাঠকে এপাত পঢ়ি তাৰ পাচে যি হব বুলি ভাবিব তাকে তুমিও নকৰিবা। এজনক বিপদত পেলাই [ ৪৫ ] তেতিয়াই তাক উদ্ধাৰ নকৰিবা, সি যে উদ্ধাৰ হব তাৰো একো চিন দেখুৱাব নালাগে। কথাটো এনে ভাবে এৰিব লাগে যেন পাঠক জানিবলৈ উত্ৰাৱল হৈ পৰে। যেতিয়া সেই কথা পুনৰাই ধৰা, তাক কোনো আধ্যাৰ আৰম্ভণিতে নধৰিবা। এতিয়া যে তুমি মানুহটোক বিপদৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰি খুজিছাঁ তাক পাঠকে জানিবই নালাগে। কথাবোৰ এনে ভাবে কৈ যাব লাগে যেন তাৰ কথা তুমি কবই খোজা নাই, সি যেন কেৱল দৈবৰ বলতহে উদ্ধাৰ হল। আৰু কেতিয়াবা কোনো এটা কথা এনেভাবে উনু কিয়াব লাগে যেন পাঠকে তাক মনেই নকৰে, বা মন কৰিলেও তাক অকামিলা বুলি ভাবে। যদি এই দৰে কথা লিখা, তেন্তে যেতিয়া আকৌ সেই বিষয় ধৰিব খোজা তেতিয়া তাক ডাঙ্গৰকৈ ধৰিব লাগে। অৰ্থাৎ তেতিয়া সেই বিষয়টোকে প্ৰধান কৰিব লাগে, উপকথাৰ লিখকে তেওঁৰ পাঠকক যিমান নৈৰাশ কৰিব পাৰে, সিমান কিতাপৰ ৰস বাঢ়ে। কথা কৈ কৈ ই দেখুৱাই সি দেখুৱাই পাঠকক ঘুৰাই লৈ ফুৰাব লাগে, তেহে কথা ভাল হয়। বিবেচনা কৰা, তুমি এটা কথা লিখি গৈ আছা, পাচে এন ঠাইলৈ আহিলা যে তাতে কথাটোৰ এটা সিদ্ধান্ত হব লাগে , পাঠক ভাবিছে যে তুমি সেই কথাৰ কি হল তাতে কবা। এনে ঠাইত কথাটোৰ সিদ্ধান্ত কৰিব নালাগে, সেই ঠাইতে কথাটো এৰি দিব লাগে। কিন্তু কথাটে এৰোঁতে এনে ভাবে এৰিব লাগে যেন তুমি ইচ্ছা কৰি এৰিলা বুলি পাঠকে বুজিব নোৱাৰে। সেই ঠাইতে এনে এটা কথা উলিয়াব [ ৪৬ ] লাগে যে সেই কথাৰ গুণেহে যেন আগৰ কথাটো ভাগিল। বিবেচনা কৰা, এজনক তুমি ফাঁচি দিবলৈ লৈ গৈছা, এনে ঠাইতে সেই মানুহটোৰ ফাঁচি হল নে নাই তাৰ সিদ্ধান্ত নকৰাই ভাল। যেতিয়া ফাঁচিৰ সকলো ঠিক হয়, কেৱল চাঙ্গত তুলিবলৈ বাকি, এনে সময়তে এনেকুৱা এটা ঘটনা ঘটাব লাগে যেন তাক এৰি এই ঘটনাৰ বিষয় নকলেই নহয়।

 ওপৰত কোৱা কথাৰ পৰা এনে ভাবিব নালাগে, যে যিমান কথা কিতাপত লিখা যায় সকলোৰে সিদ্ধান্ত শেষলৈ থব লাগে। এটাইবোৰ কথা লুকাই থলেও বেয়া হয়, যি মানুহে পঢ়ে তেওঁৰ বৰ বিৰক্ত লাগিব পাৰে। সেই দেখি মাজে মাজে দুই চাইটা কথা ভাঙ্গি দিয়া ভাল। এটা কথাৰ আদখিনি পালে আগটো কথা ভাঙ্গিব লাগে, বা পাচৰটো কথা আগৰটোৰ ভাঙ্গনি হলেও বেয়া নহয়। আৰু বহুত পৰিমাণে আচৰিত কথা উলিয়াৰ নালাগে, কাৰণ বেচি একোৰে ভাল নহয়। এইবিলাক কথাৰ সৰহ ভাগ প্ৰায় আপোনা আপুনি বুজিব পাৰি। যি দুই চাৰিখন উপকথা পঢ়িছে, আৰু তাৰ ভাল-বেয়া বিচাৰি চাইছে সেয়ে এইবোৰ কথা জানে; এতেকে এই বিষয় ইয়াতে শেষ কৰা হল।

 উপকথাৰ ভিতত নায়ক নায়িকাই প্ৰধান। সিহঁতৰ ভাল বেয়াই হে কিতাপৰ ভাল বেয়া। যদি নায়ক বা নায়িকাক সজোৱাত বেয়া হয়, তেন্তে সেই উপকথাত ৰস নাথাকে। সেই দেখি লিখকে এই কথাত ভালকৈ মন দিয়া উচিত। আৰম্ভণৰে পৰা অন্তলৈকে এই কথাত চকু ৰখা ভাল। নায়কক কেনেকুৱা কৰিবা তাক আগেয়ে মনত [ ৪৭ ] ঠিক কৰি লব লাগে। যদি তাক বৰ দয়ালু কৰিব খোজা তেন্তে সেই দৰে কথা লিখিবা অৰ্থাৎ নায়কৰ দ্বাৰাই এনেবোৰ কাম কৰাবা যেন পঢ়োঁতাই তাক দয়ালু বুলি জানে। কিন্তু কিছুমান কিতাপত দেখা যায় যে লিখকে তেওঁৰ নায়কৰ দোষ গুণ এটাইখিনি আগেয়ে কৈ লয়। এই নিয়ম ভাল নহয়; আৰু বুধিয়ক লিখকে কেতিয়াও এই দৰে নকয়। ইয়াৰ পৰা কিতাপ খনৰ অনেক বিঘিনি হব পাৰে। নায়কৰ যি যি দোষ বা যি যি গুণ আছে, সেইবোৰ তাৰ কামৰ দ্বাৰাই দেখুৱাব লাগে। কিন্তু এবিধ গুণ আছে, তাক লিখকে ভাঙ্গি নকলে আন ৰকমে প্ৰকাশ কৰিবৰ উপায় নাই। এই গুণ নায়কৰ শাৰীৰিক ৰূপ। নায়ক যদি দেখিবলৈ ধুনীয়া হয়, আৰু সেই কথা লিথকে জনাব খোজে, তেন্তে তাক নিজে প্ৰকাশ কৰিৰ লগত পৰে। কিন্তু শাৰীৰিক ৰূপ উপকথাত কেতিয়াবা কদাচিৎহে লাগে। আৰু যেতিয়া লাগে তেতিয়া লিখকে নিজে নকৈ আনৰ মুখেৰে কোৱাব পাৰে। বিবেচনা কৰাঁ, তুমি এটা উপকথা লিখিছা, তাৰ নায়ক জন ৰূপবান, আৰু সেই কথাকে তুমি পাঠকক জনাবৰ মন কৰিছা। এনেকুৱা ঠাইত নিজে তাৰ ৰূপ বৰ্ণাব নালাগে। প্ৰথমে তাত আৰু এজন মানুহ উলিয়াবা, পাচে নায়কৰ লগত তাৰ সাক্ষাত কৰাবা। এই জন মানুহ নায়কক দেখি তোল যাওক, আৰু তাৰ ৰূপ বখানক, তেনেহলে তোমাৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধি হব। কিন্তু ইয়াতে আৰু এটা কথা মন কৰিব লাগে। নায়ক যদি পুৰুষ, তেন্তে তেওঁৰ ৰূপ তিৰোতাৰ মুখেৰে প্ৰকাশ কৰোৱা ভাল। মুনিহ মানু [ ৪৮ ]

হৰ ৰূপ মুনিহে, বা তিৰোতাৰ ৰূপ তিৰোতাই প্ৰশংসা কৰা কতো দেখা নাযায়। নায়ক নায়িকা সজোৱাত আৰু এটা কথা আছে। যদি কোনো মানুক তুমি ভাল কৰিব খোজা, তেন্তে তাৰ বেয়া গুণ এটিও নেদেখুৱাবা। আৰু যদি বেয়া কৰিব খোজা, তেনেহলে তাৰ ভাল গুণ এটাও উলিয়াব নালাগে। তোমাৰ নায়ক হয় সৰ্বাঙ্গ সুন্দৰ হওক, বা নিচেই কদাকাৰ হওক, অলপ ভাল অলপ বেয়া মানুহ যদিও সংসাৰত বহুত, উপকথাত কিন্তু অতি বিৰল। আৰু নায়কৰ যি যি গুণ দেখুৱা হয়, তাৰ বিপৰীত কোনো কথা সেই কিতাপত লিখিব নালাগে; অৰ্থাৎ নায়কক যদি দয়ালু কৰিছা, তেন্তে তাৰ দ্বাৰাই এনে কোনো কাম নকৰাবা যাৰ পৰা তাক নিৰ্দয় বুলি ধৰিব পাৰি। আজি কালিৰ উপকথাত আৰু এটা দোষ বৰকৈ দেখা যায়, যে লিখকে লিখিবলৈ কথা নাপাই নায়কৰ দ্বাৰাই বৰ বেচি পৰিমাণে আত্ম-চিন্তা কৰায়। বহুত কিতাপত দেখিবা, নায়কে কেবল বহি বহি সংসাৰৰ গতি, ঈশ্বৰৰ নিষ্ঠুৰতা ইত্যাদি কথা ভাবি থাকে। উপকথাত ইয়াক বেচি কৰি দিয়া ভাল নহয়। এই খিনিতে উপকথাত লগা মানুহৰ স্বভাৱৰ বিষয় দুই-চাইটা কথা কলে ভাল হয়। উপকথাত যিমান বিধৰ মানুহ লাগে, তাৰ ভিতৰত ৰজা, বীৰ, প্ৰেমিক, টেটন্‌টামন আৰু বহুৱা এই কেটা প্ৰধান। আৰু তিৰোতাৰ ভিতৰত পতিব্ৰতা, প্ৰেমিকা, কুলটা আৰু হাতধৰী এই কেইজনীয়েই ঘাই।

 ৰজা- প্ৰজাবৎসল বা অত্যাচাৰী, সদাই গম্ভীৰ আৰু [ ৪৯ ] উপকথা। তাতে কি ভে, অস্কাৰী, অভিমানী। ৰাৰ- সাহা আৰু দয়ালু, গম্ভাৰ, সদাই যুলৈ সাজু। প্ৰেমিক- ধুনীয়া, মন বৰ কোমল, অলপতে বোৰ পায়, অথ নোহোৱা কথাৰ অৰ্থ উলিয়াই ফুৰে, ভাবু, প্ৰকৃত শোভা বৰকৈ প্ৰশংসে। | টেটটামন- প্ৰায় মনে মনে থাকে, কেতিয়াবা এটা কথা কধ, পাৰে মানে লোকৰ দ্বাৰাই কাম কৰায়। হা-- সভাৰ চঞ্চ, নাবা বুলিলেও চাৰি চাপৰি বজায়, ভাল-বেয়া সকলো কথা3ে লাগি ফুৰে, তাৰ এটাইবোৰ কথাই হাঁহিউঠা, বিশ্বাস। পতি - গী, দয়ালু, স্বামীৰ নিমিত্তে প্ৰাণ দিবলৈ পাৰে, মুখ প্ৰায় আমন জমিন। প্ৰেমিকা - চঞ্চল বা গম্ভাব, মলিন বা উল, অলা অলপতে কান ওলোৱা। এটা চল, সদাই উজ্জ্বল, মুখত সদাই হাঁহি, মুখ বৰ চোকা, সকলো কামতে পাগত, সনাত নোহোৱ, ৰ চতুৰ, মিছলীয়া। | এতধৰীসকলো প্ৰকাৰে ৰহৰাৰ নিচিনা, মৰয়াল, কেৱল কথাবোৰ হাঁহি উঠা নহব পাৰে। উপকথাৰ গুণাগুণৰ প্ৰাৰ ওৰ পৰিলহি, কেৱল এটা কথা মাথোন বাকী। সচৰাচৰ দেখা যায় যে এন নিকৰে কে বা থানো গোসানী সাজিল সেই কেষ্ট নেই আৰ একেৰকম হয়। একে জনা গোসানীৰ কেবা বানো প্ৰতিমা কৰিলে সেইবোৰ অৱ একে প্ৰকাশ হয়, আৰু হবও লাগে। [ ৫০ ] কিন্তু যেতিয়া বেলেগ বেলেগ গোসানীৰ প্ৰতিমা সাজে, তেতিয়া মুৰ্ত্তিবোৰ গঢ়ে-পিটে একে ৰকম হোৱাটো ভাল নহয়। খনিকৰ ভাল হলে এই দোষ জন্মিব নোৱাৰে। উপকথা লিখাতো এই বিষয় বৰ সাৱধান হব লাগে। যি লিখকৰ এনেকুৱা দোষ থাকে তেওঁৰ অখানত বাজে বেচি কিতাপৰ আদৰ নহয়; কিনো এখান পঢ়িলেই তেওঁৰ লিখাৰ নিয়ম, অৰ্থাৎ কথা সজোৱাৰ প্ৰণালী বুজিব পাৰি। প্ৰথমে সেই লিখকৰ দুই এখান কিতাপ পঢ়ি পাচে তেওঁৰ যি কিতাপ পঢ়িবা, তাৰ মাজ নৌ পাওঁতেই শেহত কি হব কৈ দিবলৈ পৰা যায়। কিন্তু এনে নাভাবিবা যে তুমি যত পুথি লিখিবা তাৰ প্ৰত্যেক খান আনবোৰতকৈ সকলো প্ৰকাৰে বেলেগ হব। সেই দৰে বেলেগ কেতিয়াও হব নোৱাৰে, কিছু কিছু মিল অৱশ্যে থাকিব। এই মিল তাল লিখকৰ আন ঠাইত নাথাকে, কেৱল ভাষাত অৰ্থাৎ সাহিত্যত মাথোন দেখা যায়। কথা সজোৱাৰ প্ৰণালী খানে পতি বেলেগ হব লাগে। নায়কক বিপদত পেলায়, তাৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰিবলৈ সদাই একে ৰকম উপায় কৰিব নালাগে। কথাৰ আৰম্ভণ আৰু অন্ত খানে প্ৰতি বেলেগ ধৰণৰ হোৱা উচিত।

⸺⸺ সাধাৰণ উপকথা

 উপকথা লিখিবৰ নিয়ম দুটা। কোনো লিখকে স্বভাৱৰ যি নিয়ম অনুসৰি কথা লিখে; অৰ্থাৎ যি নিয়মে [ ৫১ ] সংসাৰত ঘটনা ঘটে সেই প্ৰকাৰে তেৱোঁ কথা সলায়। যিটো কথা স্বভাবতে হব নোৱাৰে বা অসম্ভব, তাক কিতাপত কেতিয়াও নেলেখে। মানুহ কেতিয়াও আপনি উৰিব নোৱাৰে, এই এটা স্বভাৱৰ নিয়ম। কিন্তু উপকথা লিখোঁতে যদি কোনো মানুহক উৰিবৰ শক্তি দিয়া যায়, তেন্তে সেই ঠাইত স্বভাৱৰ নিয়ম পালন কৰা নহয়। আৰু বান্দৰে মানুহৰ নিচিনা কথা কব নোৱাৰে। পাচে, যদি কোনো বান্দৰৰ দ্বাৰাই কথা কোওৱা হয় , তেনেহলে স্বভাৱৰ নিয়ম লঙ্ঘন কৰা হল। এনেকুৱা নিয়মবোৰ পালন কৰি উপকথা লিখিলে তাক সাধাৰণ বা স্বাভাবিক উপকথা বোলে। কিন্তু মামুতে উৰিব নোৱাৰে বুলি যে তুমি এজনক পাখি লগাই উৰিবলৈ পৰা কৰিৰ নোৱাৰিবা এনে নহয়। পাখি থাকিলে উৰিব পাৰে, এইটো স্বভাৱৰ নিয়ম। এতেকে পাখি সাজি তাকে লগাই লৈ উৰিলে প্ৰকৃতিৰ নিয়ম লঙ্ঘন কৰা নহয়।

 এই বিধৰ উপকথা লিখোঁতে লিখক ৰ সাৱধান নহলে কিতাপ ভাল নহয়। কেতিয়াবা কথা লিখি যাওঁতে এনে ঠেকত পৰা যায় যে, স্বাভাবিক কথাৰ আশ্ৰয় নললে নচলেই। এন ঠাইত লিখকে তেওঁৰ লিখাৰ আচল নিয়ম এৰি কোনো মত কায্য সাধিবলৈ বিচাৰে। আৰু সময়ে সময়ে এনেও হয় যে লিখকৰ স্বভাৱৰ নিয়ম অনুসাৰে কথা শেষ কৰিবলৈ নোৱাৰি সেই কথা তাতে এৰিয়েই দিয়ে। এই দেখিহে কোনো কোনো কিতাপত আদৰণীয় কথা পোৱা যায়। উপকথা লিখাৰ নিয়ম বহুত, সেই দেখি তাত বান্ধো অনেক। [ ৫২ ]

এই বান্ধত এবাৰ পৰিলে এৰাবলৈ বৰ টান। হয়তো কিতাপ লিখাকে এৰি দিব লাগে, বা আগেয়ে যি কথা লিখিব খুজিছিলা তাক এৰি নতুন কথা উলিয়াব লাগে।

 অনেক কিতাপত দেখা যায় যে নায়কে যি কথা আগেয়ে নাজানিছিল, তেনে কথাও সি পাচে জনা হয়। কিন্তু কেনেকৈ জানলে তাৰ শুং সূত্ৰ কতো একো বিচাৰি পোৱা নাযায়। এনেকুৱা কথা কিতাপত ওলালে পঢ়োঁতাৰ মনত ভাল নালাগে। ভাৱনা ঘৰত দৃশ্য সলাই দিয়া মানুহটোক দেখিলে বা বচন সোৱঁৰাই দিয়া শুনিলে দৰ্শক বিলাকৰ মনত যেনে বেয়া লাগে, কিতাপত এনে কথা পালেও পঢ়োঁতাৰ মনত তেনেকুৱা লাগি যায়। এই দোষ যে কিয় হয় অলপ ভাবি চালেই কব পাৰি। লিথকে প্ৰথমে ভাবে যে নায়কক সেই কথাটো নজনোৱাকৈ চলিব; কিন্তু ক্ৰমে কথাৰ এনে বান্ধ লাগি আহে যে সেই কথা নায়কৰ মুখে নুলিয়ালে নচলে। এনে ঠাইত লিখকৰ বিষম বিপদ। নায়কক যদি সেই কথা তেতিয়া জনাব খোজে, তেন্তে কিতাপত নলগা নতুন কথা কিছুমান লিখিব লগা হয়, যা কেতখিনিমান আগেয়ে লিখা কথাকে একেবাৰে লুটীয়াই পেলাবলৈ লাগে। এই দুইটাৰ কোনোটোকেই কৰিব নোৱাৰি। কিয়নো ন কথা লিখিলে কিতাপৰ ভাবেই একেবাৰে নতুন হব পাৰে, আৰু যদি কথা লুটীয়াই লিখা, তেনেহলেও তাৰ লগত মিলাবলৈ আৰু ন কথা ন ভাব লাগিব পাৰে। এই দেখি লিখক ঠেকত পৰিলে কোনো ৰকমে কথাটো মিলাই থৈ যায়। এই বিপদৰ হাত এৰাব খুজিলে, লিখিবলৈ ধৰি [ ৫৩ ]

বৰ আগেয়ে এটাইখিনি কথাৰ এটা সংক্ষেপ বিৱৰণ লিখি লব লাগে, তেনেহলে এনেকুৱা শঙ্কটত পৰিবৰ বৰ শঙ্কা নাথাকে। ইয়াতে আৰু এটা কথা কোৱা উচিত, কিতাপৰ কোনো ঠাইত এটা কথা উলিয়াই, বা কোনো মানুহ সুমাই তাৰ বিৱৰণ দিবলৈ নাপাহৰিবা। কথা অতি দীঘল হলে এই ভুলটো হবৰ আশঙ্কা থাকে, আৰু দুই এখান কিতাপত এই ভুল দেখাও যায়। ইও এটা উপকথাৰ দোষ। ইয়াক অলপ উপায় কৰিলেই এৰাব পাবি। কিতাপত যি যি প্ৰধান কথা লিখিবা, আৰু যি যি প্ৰধান মানুহ লাগিব তাক এ ডোখৰ কাকতত বেলেগে টুকি লব লাগে, আৰু মাজে মাজে তাকে চাই থাকিব লাগে, তেনেহলে পাহৰিবৰ একো ভয় নাথাকে।

⸺⸺ অসাধাৰণ উপকথা।

 উপকথা প্ৰথমতে দুভাগ কৰা হৈছিল। তাৰ এভাগ নাম, গুণ, লক্ষণ, আৰু লিখিবৰ নিয়ম এটাইখিনি দিয়া হল। সেই ভাগত কি কি দোষ জন্মিব পাৰে, আৰু সেই বোব দোষৰ হাত এৰাবৰ কি উপায়, তাৰো কথা কোৱা হৈছে। এতিয়া দ্বিতীয় ভাগব বিষয় আলোচনা কৰি গদ্য শেষ কৰা হব। এই ভাগক আমি অসাধাৰণ উপকথা বুলিছোঁ। কিয়নো ইয়াক লিখোতে মানুহৰ ক্ষমতাত নথকা, স্বভাৱতে হব নোৱাৰা নানাবিধ কথাৰ আশ্ৰয় লোৱা হয়। এই বিধ উপকথ আজি কালি মানুহে প্ৰায় লিখিবলৈ এৰিছে। আগৰ লিখা যিবোৰ উপকথা তছে, তাৰ ভিতৰতো এই [ ৫৪ ] ৰকমৰ অতি কমহে পোৱা যায়। আমাৰ ভাৰতবৰ্ষত বিক্ৰমাদিত্যৰ বিষয়ে কেতখিনিমান কথা আছে, সেইবোৰ এই নিয়মে লিখা। এই নিয়মে লিখা উপকথাৰ ভিতৰত আৰবৰ “একাধিক সহস্ৰ ৰজনীয়েই” উৎকৃষ্ট। এই খান কিতাপ পঢ়িলে মানুহৰ কল্পনা শক্তি অপাৰ যেন বোধ হয়। দেখোতে এই বিধ উপকথা লিখিবলৈ নিচেই উজু যেন লাগিব পাৰে, কিয়নো সাধাৰণ উপকথা লিখাত যিবোৰ শঙ্কট ওলায়, ইয়াত সেইবোৰ বৰকৈ ওলাব নোৱাৰে, আৰু ওলালেও দেৱতা, ভূত, বা পৰীৰ দ্বাৰাই তৰিব পৰা যায়। বিবেচনা কৰাঁ, এজন মানুহে সাগৰ পাৰ হব লাগে; সাধাৰণ উপকথা হলে, এনে ঠাইত এখান জাহাজ বা সাগৰ পাৰ হব পৰা নাও আনিব লাগিব। কিন্তু অসাধাৰণত জাহাজ নহলেও চলিব পাৰে। বিক্ৰমাদিত্য ৰজাই যেনেকৈ তাল বেতালৰ কাণত উঠি সাগৰ পাৰ হৈছিল, তুমিও সেই দৰে তোমাৰ নায়কক পোহনীয়া দৈত্যৰ কাণত তুলি বা কোনো মন্ত্ৰৰ বলত পাৰ কৰিব পাৰা। এই ফালে চালে অসাধাৰণ উপকথা সহজ যেন বোধ হয়, কিন্তু ইয়াৰ শঙ্কটৰ ঠাই বেলেগ আছে। আগৰ বিধ উপকথা লিখোঁতে যেনেকৈ মানুহৰ অসাধ্য দুই-চাইটা কাম ওলায়, সেই দৰে এই বিধ লিখাতো দেৱতাৰ অযোগ্য অথচ মানুহৰ অসাধ্য কাম অনেক ওলায়। সেইবোৰ কাম দেৱতাৰ বা মন্ত্ৰৰ দ্বাৰাই কৰোৱা বৰ ভাল নহয়। যি কামটো দেৱতাৰ হাতত দি সি স্বভাৱতে দুঃসাধ্য হব লাগে। আৰু এটাই বোৰ কাম মানুহৰ হতুৱাই কৰাই, কেবল এটা বা দুটা [ ৫৫ ] কামৰ নিমিত্তে এজন দৈত্য বা দেৱতা কিতাপত উলিৱা একো ভাল কথা নহয়। আৰু এটা কথা ভাবি চাবাঁ; সাধাৰণ উপকথা আমি সদাই দেখা শুনা কথা, এতেকে লিখিবলৈ টান নালাগিব পাৰে। এই বিধ উপকথা লিখাত আমি কেৱল দেখা বা শুনা কথাকে আমাৰ ইচ্ছা মতে বেলেগ কৰি সজাওঁ। কিন্তু অসাধাৰণ কথা আমি নেদেখা নুশুনা। লিখকে কল্পনা কৰি একে বাৰে নতুন কথা উলিয়াব লাগে। ইয়াৰ পৰা বুজিব পাৰি যে “কাদম্বৰী” বা “দশকুমাৰ চৰিত” লিখাতকৈ “শুকবিলাস” বা আৰব্যৰ উপকথাৰ ভিতৰত থকা ইহুদিৰ সাধুকথা লিখিবলৈ অনেক গুণে টান। অসাধাৰণ উপকথা ভালকৈ লিখি উলিয়াব পাৰিলে সাধাৰণতকৈ মনোৰম হয়। কিয়নো সাধাৰণ কথা আমি সদাই দেখোঁ সদাই শুনোঁ; তাৰ নতুনত্ব কেৱল কৰাৰ পাতনিতহে থাকে। কিন্তু অসাধাৰণৰ এটাইখিনি নুতন; তাক কেতিয়াও দেখা নাই শুনা নাই, আৰু মনতো নাভাবোঁ। অসাধাৰণ উপকথা লিখোঁতে আচৰিত কথা ভাবি উলিৱাটোৱেই টান। যিবোৰ কথা লিখিবা সেই এটাইবোৰেই অসাধাৰণ আৰু আশ্চৰ্য্যজনক হব লাগে। সদাই দেখা শুনা বা কেৱল এক অংশে আচৰিত কথা হলে কিতাপ নীৰস হয়, কথাবোৰ এনে হব লাগে যেন পাঠকে পঢ়ি বিচুৰ্ত্তি মানে, তেওঁৰ চকু যেন ঠৰ হয়, আৰু মনত যেন ভয় লাগি উঠে। ভাল উপকথা পঢ়িলে প্ৰায় গা জিকাৰ খায়, আৰু নোম শিয়ঁৰি উঠে। এই ৰকমৰ উপকথা লিখোঁতে যদিও অস্বভাৱিক নিয়মৰ আশ্ৰয় লব পাৰি তেও এনে ভাবিব নালাগে, যে যেই সেই [ ৫৬ ] কেতখিনি মান আচৰিত কথা যেনে তেনে প্ৰকাৰে গোট কৰি এটা কৰিলেই হয়। সাধাৰণ উপকথাত যেনেকৈ মূল কথাটো যুক্তিসঙ্গত হব লাগে, ইয়াত মূল সাধুকথাটো স্বাভাবিক হব লাগে অৰ্থাৎ কিতাপ খান পঢ়ি মুঠ কথাটো অসঙ্গত বা অসম্ভৱ যেন লাগিব নালাগে। কথা- বোৰ বেলেগ বেলেগ ধৰিলে যদিও অসাধাৰণ বা অস্বা- ভাবিক হয়, আচল কথাটো কিন্তু স্বাভাবিক হোৱা উচিত।

⸺

[ ৫৭ ] তৃতীয় অধ্যায়।

পদ্য।

 সাহিত্যৰ প্ৰথম ভাগৰ কথা শেষ হল। এতিয়া তাৰ দ্বিতীয় ভাগ অৰ্থাৎ গদ্যৰ বিষয় আলোচনা কৰা হব। গদ্য প্ৰণালী এক প্ৰকাৰে ধৰিলে উজু বুলিব পাৰি আৰু তাক লিখিবৰ নিয়মো বন্ধা আছে। কিন্তু পদ্যৰ একো নিয়ম নাই বুলিলেও বুলিব পৰা যায়। এই প্ৰণালী অতি প্ৰাচীন। কথা লিখিবৰ দিন ধৰি কেৱল পদ্যেৰেহে লিখিছে, গদ্য আগেয়ে বৰ চলিত নাছিল, ই ওলাবৰ অতি অলপ দিন হৈছে। এই কথা যে কেৱল আমাৰ দেশতহে দেখা যায় এনে নহয়, পৃ- থিবীৰ সকলো ঠাইতে পদ্যৰ বৰ আদৰ আছিল। যি দেশৰে পুৰণি পুথি মেলি চোৱা, তাতে পদ্য দেখিবা। আমাৰ দে- শততো ব্যাকৰণ অভিধানো পদ প্ৰণালীত লিখা। এতিয়া সুধিব পাৰা, যে আগৰ দিনত নো মানুহে পদ্য ইমান কিয় ভাল পাইছিল। এই কথাৰ উত্তৰ অলপ গমি চালেই পোৱা যায়। মানুহৰ স্বভাৱ এনেকুৱা যে যি বস্তু আমি সদাই দেখোঁ সি বৰ সুন্দৰ হলেও আমাৰ চকুত ভাল নলগা হয়। যি গীতটো সদাই শুনা যায় সি অতি মধুৰ হলেও আমাৰ কা- ণত সোৱাদ নালাগে। ন গীত বেয়া হলেও সুললিত শুনি। গদ্য আমি সদাই দেখা বস্ত, তাৰে সদাই কথা বাৰ্ত্তা কোৱা [ ৫৮ ] হয়, সেই দেখি লিখিবৰ সময়ত তাক ভাল নালাগিছিল। আৰু পদ্যৰ নিজৰে কিছুমান গুণ আছে। এই প্ৰণালীত লিখা কথাৰ ফাঁকিয়ে ফাঁকিয়ে মিল থাকে, তাক গীত গোৱাৰ নিচিনাকৈ গাই যাব পাৰি। পদ্যতভাল ভাব বা উত্তম অলঙ্কাৰ নাথাকিলেও সি এনেয়ে মিঠা। সাহিত্যৰ ৰস নুবুজা মানুহেও পদ্যৰ অলপ ৰস পাব পাৰে। আমাৰ দেশত ঢুলীয়া, খুলীয়া, বহুৱা আদিকৰি যিবোৰ মানুহে গীত গায়, সিহঁতে জানো কিবা সাহিত্য-ৰসৰ ভূ পায়? তেওঁ যে হেঁপাহ কৰি গায় তাৰ কাৰণ কেৱল এই—পদ্যত কথায় কথায় মিল থাকে, এতেকে শুনিবলৈকো মিঠা লাগে। কিন্তু গদ্য তেনে- কুৱা নহয়। ভালকৈ লিখিব নোৱাৰিলে তাৰ সোৱাদ কোনো মতে উলিয়াব নোৱাৰি। সাধাৰণ মানুহৰ পক্ষেতো গদ্য কে- তিয়াও সোৱাদ হবই নোৱাৰে। কিয়নো গদ্য যদি নিৰলঙ্কাৰ বা ভাবশূন্য হয়, তেনেহলে তাৰ মন আকৰ্ষণ কৰিবৰ শক্তিয়েই না- থাকে। আৰু যদি অলঙ্কাৰ বা সুন্দৰ সুন্দৰ উপমা দি গদ্য লিখা যায়, তেন্তে সাধাৰণ মানুহেহে তাৰ ভাবকে বুজিব নো- ৱাৰে। এই দেখি গদ্য কেৱল শিক্ষিত মানুহৰহে বস্তু। যদি কোনো কথা চহা মানুহৰ নিমিত্তে লিখিব খোজা, তেন্তে তাক পদ্যত লিখাহে উচিত। ইতিহাস পঢ়িলে জানিবা যে আগৰ দিনত অতি কম মানুহহে লিখা পঢ়া শিকিছিল, সৰহ ভাগেই ক বুলিব নোৱাৰা চহা। আৰু লিখা পঢ়া জনাৰ ভিতৰতে ৰস বুজাৰ সংখ্যা নিচেই তাকৰ। এই কাৰণ আদিতে পদ্যৰ ইমান গৌৰৱ আছিল। মাজ ভো- খৰতে অৱশ্য কিছুমান মহৎ মহৎ লিখক ওলাইছিল, কিন্তু [ ৫৯ ] সিবিলাকে আদিৰ পৰা চলি অহা শ্ৰুতি মধুৰ পদ্য এৰি গদ্যত কথা লিখিবলৈ ভাল নাপাইছিল। আৰু গদ্য যে ইমান ৰসাল হয় এই কথাও তেওঁলোকে নাজানিব পাৰে। আগৰ কালত পদ্যৰ আদৰ বেছি হবৰ কাৰণ আৰু এটা আছে। সেই কালত বিজ্ঞান ইত্যাদি মূল কথাৰ বৰ চৰ্চ্চা নাছিল। যি কথা লিখিবলৈ গদ্যৰ প্ৰয়োজন তাত মানুহে মন নিদিছিল। কেৱল প্ৰকৃতিৰ ৰূপ বা মানুহৰ দুৰৱস্থা দেখি কোনো কোনো কোমল চিতীয়া মানুহে তাকে কৈ আনন্দ লভিবলৈ বা মনৰ আকোপ খেদিবলৈ দুই চাৰি কথা লিখিছিল। এনেবোৰ কথা অৱশ্য পদ্যত লিখিলে ধুনীয়া আৰু মনোৰম হয়, সেই দেখি পদ্যত লিখাও হৈছিল। পাছে বহুত দিনৰ মূৰত আহি বিজ্ঞান ওলাল, ইতিহাস লিখিবৰ সকাম হল, কোনো বিষয় লৈ লিখা লিখি কৰি তৰ্ক কৰিব লগাত পৰিল, সেই দেখি মানুহে পদ্য এৰি গদ্যত ধৰিলে। আদিতে অৱশ্য গদ্য ইমান মধুৰ নাছিল। গদ্যত লিখা পুৰণি কিতাপ পঢ়ি চালে লৰাই লিখা যেন বোধ হয়। কিন্তু সময় ক্ৰমে মানুহে গদ্যৰ ৰস বুজিব পৰা হল, আৰু তাক কেনেকৈ সুললিত বা মনোৰম কৰিব পাৰি, তাৰো উপায় শিকিলে। আজি কালি গদ্যৰহে বেছি আদৰ, পদ্যৰ দিন এক প্ৰকাৰে গল বুলিবই পাৰি। এতিয়া যেয়ে যি লিখে তাক পৰা পক্ষত পদ্যত নেলেখে। আমাৰ দেশত গদ্য ওলাবৰ নিচেই অলপ দিনহে হৈছে। আগৰ দিনৰ খান- চেৰেক গদ্যত লিখা বুৰঞ্জী আছে হয়, কিন্তু যথাৰ্থ মতে ৺ আনন্দৰাম ঢেকীয়াল ফুকনৰ দিনৰ পৰাহে আসামত গদ্যৰ [ ৬০ ] সৃষ্টি হৈছে। প্ৰথমে তেওঁহে আমাৰ ভাষাত গদ্য লিখি যায়। বঙ্গলা ভাষাত প্ৰথমে ৺ ৰামমোহণ ৰায়ে গদ্য লিখে।

| ওপৰত লিখা কথাটো আগেয়ে কোৱা উচিত আছিল। কিন্তু তেতিয়া এই বিষয় ধৰিলে আমাৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধি নহয় দেখি ইয়াত কোৱা হল। সম্প্ৰতি আমাৰ আলোচনাৰ বিষয় পদ্য। ইয়াৰ কথা আগয়ে যি যি কোৱা হৈছে তাৰ পৰা এনে বুজিব নালাগে যে আজি কালি পদ্যৰ গৌৰৱ একে বাৰে নাই। এতিয়াও দেশে দেশে কবি আছে, দেশে দেশে পদ্য ওলাবই লাগিছে। কিন্তু আগৰ দৰে জানিবা পদ্যই এক মাত্ৰ লিখাৰ প্ৰণালী নহয়। আজি কালি যি পদ্য লিখে সি আগৰ নিচিনা নহয়; আগতকৈ তাৰ লক্ষণ বহুত লৰিছে। কোন কোন অংশত লক্ষণৰ পৰি- বৰ্ত্তন হৈছে তাৰ বিচাৰ কৰিবৰ অগেয়ে, পদ্য কিহক বোলে এই কথাটো ভালকৈ বুজি লব লাগিব। পদ্য বুলিলে সচৰাচৰ যি বুজা যায়, শব্দটো আমি সেই ভাবে ধৰা নাই; অৰ্থাৎ পদ্য বুলিলে কেৱল ছন্দত লিখা কথাকে নধৰিবা। আমাৰ অৰ্থ মতে গদ্য প্ৰৱন্ধে লিখা কথাও কেতিয়াবা পদ্য হব পাৰে। গদ্য আৰু পদ্য এই দুটা লিখাৰ প্ৰণালী। কিন্তু প্ৰ- ণালী দুটি যে কেৱল শব্দ যোজনাতহে লগোৱা হয় এনে নহয়; ভাব, অৰ্থ, আৰু লক্ষণতো এই দুই নিয়মৰ ভিন্নতা থাকিব লাগে। মানুহৰ যেনেকৈ মতা আৰু মাইকী দুজাত আছে, সেই দৰে সাহিত্যৰৰ গদ্য আৰ পদ্য দুই বিধ। মতা মানুহ আৰু মাইকী মানুহৰ ভিতৰত যেনে আকৃতি, গঠন, লক্ষণ, স্বভাব, মাত, কথা, ভাব, ৰীতি, নীতি সকলো ভিন ভিন [ ৬১ ] তেনেকৈ গদ্য আৰু পদ্যৰ ভিতৰতো সকলো বেলেগ বেলেগ। যদি কোনো অংশত পদ্যত লিখা কথাই গদ্যৰ ৰূপ লয়, তেন্তে তাক শুধ পদ্য নুবুলি গদ্য পদ্য বা মিহলি পদ্যহে বুলিব পাৰি। এনেকুৱা মিহলি পদ্য সময়ে সময়ে বহুত দেখা যায়। ইয়াৰ কাৰণ এই যে যি জনে পদ্য লিখে তেওঁ পদ্য কিহক বোলে ভালকৈ নাজানে; কেৱল ছন্দত কথা লিখিবলৈ শিকিয়েই পদ্য লিখিবলৈ ধৰে। আৰু মাজে মাজে এনে গদ্যও দেখা যায় যাক কোনো মতে গদ্য নাম দিব নোৱাৰি। পদ্যৰ অযোগ্য কথা পদ্যত আৰু গদ্যৰ অযোগ্য কথা গদ্যত লিখাই অবশ্য এই দোষৰ কাৰণ।

শুদ্ধ পদ্যৰ উদাহৰণ।

জীৱ-জন্তু যত নিদ্ৰাৰ কোলাত
পৰি নিদ্ৰা যায় মুখে নাই মাত।
পোহৰ বাহিৰে, চন্দ্ৰমা উদিছে
ৰজত ৰশ্মিয়ে জগত ঢাকিছে।
উদং মুকলি অখিল আকাশ
কোনো ফালে কতো নাই মেঘ-সাঁচে।
যত তৰা মানে জোনৰ লাজত
মুখ ঢাকি আছে স্বৰ্গৰ মাজত।
কেৱল চন্দ্ৰমা অকলে অকলে
ফুৰিছে আনন্দে সৰগৰ তলে।
ভূতলত মই আকাশত জোন
আৰু কেতিয়াবা বয় সমীৰণ।

[ ৬২ ]

বোধ হয় যেন ব্ৰহ্মাণ্ড ভিতৰে।
কেৱল দুজন প্ৰাণী বাস কৰে।
জোন আৰু মই আছোঁ জগতত
তেওঁ আকাশত মই ভুতলত।
কত শ হাজাৰ যোজন আতৰ
মই আৰু সেই মধু নিশাকৰ।
তথাপি মনত এনে ভাব হয়
সম্বন্ধত যেন হওঁ কিবা মই।
কিবা যেন মোৰ লাগে শশধৰ
চিনা পৰিচয় বহুত দিনৰ।
জোনেও অৱশ্য মোক চিনি পায়
জানে ভাল কৰি কোনো ভুল নাই।
কত দিন ৰতি 'নিৰলা’ সময়
জোনৰ লগত মহা সুখে মই।
অকলে অকলে আকাৰে ইঙ্গিতে
চকুৱে চকুৱে আৰু চিতে চিতে।
মনৰ বিকাৰ ভাঙ্গি কৈছিলোঁ
গ্বলা-গলি কৰি কত কান্দিছিলোঁ।
কত দিন ৰঙ্গে দুইও মিলি
পৰম আনন্দে কৰিছোঁ ধেমালি।
আজি সেই জোন সৌৱা আকাশত
ময়ো সেই দৰে আছোঁ ভূতলত।
অকলৈ দুজনে জগত ভিতৰে
চিনা চিনি হলোঁ অন্তৰে অন্তৰে।

[ ৬৩ ]

আহাঁ দয়া কৰি আহাঁ জোন বাই
সেই দৰে আজি আকৌ পুনৰায়।
পাতোঁ দুইও মেল দুপৰ ৰজনী।
কওঁ ভাঙ্গি ছিঙ্গি দুখৰ কাহিনী।

 এই এটা শুধ পদ্য; কিয়নো ইয়াৰ ভিতৰত এটা অপূৰ্ব্ব ভাব আছে। দুপৰ নিশা, যেতিয়া সমস্ত পৃথিবী নীৰৱ, কাৰো কতো সাৰ নাই, তেতিয়া ফট ফটীয়া জোন আকাশত উঠা দেখিলে কবিৰ মনত যি ভাব হয় সেই ভাব ইয়াত বৰ্ণনা কৰা হৈছে। জোনাক ৰাতি এই দৰে উঠি জোন দেখা পালে এনে বোধ হয় যেন পৃথিবীত আৰু কোনো নাই কেৱল জোন আৰু মইহে আছোঁ।

মিহলি পদ্যৰ উদাহৰণ।

সাধু সাধু মহাৰাজ।
সাৰ্থক তোমাৰ কাজ।।
যজ্ঞ দানে ভক্তি ভাৱে।
তুষিলা আমাৰ পাৱে।।
কৰা অনুশোচ বৃথা।
জানিলোঁ তোমাৰ কথা।।
প্ৰতিমা থাপিবা ঐত।
শুনা তাক পাইবা যৈত।।
ৰজনী প্ৰভাতে বীৰ।
যাইবা সাগৰৰ তীৰ।।
বৃক্ষক দেখিবা পাচে।

[ ৬৪ ]

জল স্থল মাজে অছে।।
ঢউ লাগি সাগৰৰ।
নকম্পন্ত তৰুবৰ।।
হাতত পৰশু লই।
অকলে দেখিবা গই।।
ছেদিবা নিঃশঙ্ক মতি।
প্ৰতিমা সাজিবা তৈতি॥
নিচিন্তিবা মহাৰথ।
হৈব সিদ্ধি মনোৰথ।
ৰাজাক প্ৰবোধ কৰি।।
অন্তৰ্ধ্যান ভৈল হৰি।

 এইটো কেৱল নামত পদ্য ইয়াৰ ভিতৰত পদ্যৰ যোগ্য একো ভাব নাই, কেৱল এটা স্বপ্নৰ বৰ্ণনা মাথোন। কথাটো গদ্যত লিখিলেহে ভাল হলহেঁতেন। ইমুৰৰ পৰা সিমুৰলৈকে গোটেইটো পদ্য পঢ়ি চালেও নব ৰসৰ এটা ৰসো বিচাৰি পোৱা নাযায়।

শুধ গদ্য।

 অদ্ৰি আৰু গৌতমৰ মতে শূদ্ৰা বিয়া কৰালেই বামুন পতিত হয়। শৌনকে কয় যে শূদ্ৰাৰ গৰ্ভত সন্তানোৎপাদন কৰিলেহে বামুন পতিত হয়, আকৌ ভৃগুমুনিৰ মতে শূদ্ৰাৰ গৰ্ভত হোৱা সন্তানৰো সন্তান হলেহে পতিত হয়। মহৰ্ষি মনুৱে বামুনক চাৰিও বৰ্ণৰ ছোৱালী বিয়া কৰাবলৈ কৈয়েই যে সেই বিবাহ প্ৰশস্ত বুলিছে এনে নহয়, সেই বিবাহ [ ৬৫ ] লিখি কেৱল অনুলোম বিবাহ সঙ্গত বুলিছে আৰু প্ৰতিলোম বিবাহ নিষেধ কৰিছে।

পদা-গদ্য বা মিহলি গদ্য।

যুতীৰে আদৰ কৰি মালতীক সুধিলে বোলে বাই। বসন্ত কাল পৰিলহি তইনো কেতিয়া ফুলিবি? চাচোন কেনে ৰিব্ ৰিবকৈ মলয়া বৈছে,গছ এটাইবোৰেই ন পাত ধৰিছে। সৌৱা নিকুঞ্জ লতাও একে বাৰে নতুন সাজ পিন্ধি ওলাইছে ,বতাহে নাকত লাজ লাগিছে হ'বলা। গোলাপ ফুল মৰমে ফুলিছে , তাৰ যে আনন্দৰ ঠায়েই নাই।বসন্তৰ সুগন্ধ বাহ,ঢগৰ জাহ, বকুল আদি কৰি সকলো কলি বিকশিত হৈছে চৰাইবোৰেও সুললিত সুৰেৰে গীত ধৰাত বতাহে বাই এনেই আছে।

 ইয়াৰ ভিতৰত যি ভাবটে আছে, সি কেৱল ### ### যোগ,তাক গদ্যত লেখা ভাল হোৱা নাই। ফুলে মন পতা কেৱল কবৰ ### ইয়াৰ ভিতৰত বিষাদ ৰূপ ### আছে। যুতীৰে মালিতাক নুফুলা দেখি অসন্তোষ কৰিছে ### মিঠা কথাৰে তাৰ কাৰণ সুধিছে। এই ভাব ### কোমল শব্দেৰে ছন্দত প্ৰকাশ কৰা যুগুত।

 কোন বিষয় পদ্যত লিখিলে ভাল,কোন বিষয় গদ্যত লিখা উচিত এই কথাটো ভালকৈ বুজিলে এনেকুৱা মিহলি পদ্য বা মিহলি গদ্য ওলাবলৈ নাপায়। মিহলি পদ্যৰ কাৰণ আৰু এটা আছে,তাৰ কথা পাছে কোৱা হ'ব।ওপৰৰ ### পদ্য আৰু গদ্য কেৱল আকৃতিত মাথোন ভিন এনে নহয় অথবা ছন্দত লিখিলেই [ ৬৬ ] পদ্য। পণ্য নহয়। পদ্য বুলিলেই ভাব কোমল; ইয়াক এক কমে মাইকী সাহিত্য বুলিব পাৰি। তিৰোতাৰ যেন মাত মিঠা, মন আৰু ভাব কোমল, সেই দৰে পথ। সকলো বোৰেই কোমল হব লাগে, তেহে সি সেই নামৰ যোগ্য হয়। আমি পদ্য বি অৰ্থে ধৰিলোঁ, সেই অৰ্থে প্ৰায় কথা কিছু কিছু পদ্য বিচাৰি উলিয়াব পাৰি। আচলতে ক লাগলে পদ্য কেতিয়াও ওলাই নাথাকে, তাক পঢ়োতাহ বিচাৰি উলিয়াব লাগে। ছন্দ কেৱল পদ্যৰ চিন, তাৰ পৰা পন্য দেখা নাযায়, পদ্য তাত আছে বুলি জানিবহে পাৰি। আৰু ছন্দত নিলিখা অৰ্থাৎ গদ্য প্ৰণালীত লিখা পদ্যও অ- কে আছে। যি কেটা শব্দ লিখা যায়, তাৰ অথৰ তলত tণ যি ভাব সোমাই থাকে, তাক পঢিলে মন 3 যি যি ভা- বন উদয় হয় আৰু তাৰ পৰা যি ক) ভাবি লব পাৰি, এই এটাহখিনিৰ সমষ্টিকেহে আমি পদ। বুলিছো। শব্দকেটা পত যি অৰ্থটো পোৱা যায়, স কেৱল ইঙ্গিত মাথোন , সেয়েনে আচল পদ্য খিনি ঢাক বাই থাকে। তুমি যদি সেই কথাৰ আচল পদ্য বিচাৰ, তেন্তে লিখকৰ মনৰ ভি তৰত সোমাই তেওঁ যি দেখিছিল সেই বস্তুটোক তেওঁৰ চকুৰে চাৰ, তেহে পদ্য দেখা যাব। নাইবা, কেৱল ছন্দ বা মিহলি পদ মাথোন দেখিবলৈ পাবা। অনেকে কথাব ইমান ভিতৰলৈ যাব নোৰ নে, তও সেই কথাত ৰস পায়, কৰণ, ছন্দৰ গুণত পদ্য এনেই সোৱাদ লাগে। কিন্তু এই সোৱাৰে সকলোৰে মন মোহ। নাৱাৰে। ভিতৰত একে। [ ৬৭ ] সাহিত্য বিচাৰ। সাৰুৱা বস্তু নাথাকিলে অকল ছন্দেৰেই সকলো সন্তুষ্ট নহয়। আগত কৈ অহা কথাবোৰ বুজিবলৈ কিছু টান হব পাৰে, সেই দোখ পদ্য কেনেকে বিচাৰিব লাগে, তাক এটা উদা- হৰণেৰে ভালকৈ বুজাই দিয়া যাব। বকুল বলি, আছে ফুলি ফুলি। | ময়া বলিছে ধীৰে। কুউ কুউ কুউ, কুলিয়ে মাতিছে | বসিয়া গছৰ শিৰে।। এই এটা ছদত লিখ। কথা। ইয়াৰ ভিতৰত চালে পদ্য বুলিবলৈ একো দেখা নাযায়। যি কথাকেটা ছন্দত লিখা হৈছে তাক ছন্দ ভঙ্গিও লিখিব পাৰি। আৰু ইয়াৰ অ- ৫.৩। একো নতুন বা মনোৰম কথা নাই। ফুল ফুপা আৰু কুলিয়ে মতা সকলোৱে দেখিছোঁ, সকলোৱে শুনিছো। তেও যে কৰিয়ে সেই কথাকে আমাক কৈছে তাৰ একো অৰ্থ নাই নে? অৱশ্য আছে, তেওঁ তাত কিবা এটা অপূৰ্ব্ব ভাৰ দেখিছে তাকে আমাক কৈছে। কবিৰ সেই ভাবটা যেতিয়া লৈকে উলিয়াব নোৱাৰা তেতিয়ালৈকে এই কথাটোৰ একো সোৱা নোপোৱা। কবিয়ে প্ৰথমতে কৈছে যে বকুল বন্দুলি আদি কৰি ফুলবোৰ ফুলি ফুলি আছে। এই ক থ টোৰ পৰা কেন ফুলবোৰ যে ফলি আছে তাকে বুজি পব নালাগে। তাৰ লগতে নানা বিধ ফল একে ঠাতে ফুলিলে দেখিবলৈ কেনে সুন্দৰ হয় তাকে। ভাবি সব লাগে। আৰু সেই ফুলবোৰৰ গোন্ধে চাৰিও কাল কেনে মলমলাই থাকে, তত ভোমোৰাবোৰে তৰুৰ বজাৰ নিচিনা কেনে [ ৬৮ ] ৬৪। পদ্য। ভুন ভূন কৰি ফুৰে আৰু সেই ভাবটে। দেখলে মনত কেনে কৰিষ লাগি যায় এই এটাইবোৰ কথা মনত ভাব লব লাগে। ফুলবোৰ এই দৰে ফুল থ কোতেই মলয়া - 'হে লাহে লাহে বৈছিল। এই কথাৰ পৰা পঢ়েতান মনত ভাব হব লাগে যে জ ম কৰি ফুলি থক। ফুল (বোৰ বতাহত কে?• সুন্দৰ চুলি ঢুলি নাচি ছল। সেই ব- হেই বা কোন সুগন্ধী আৰু শীতল, আৰু গাত লাগে তে কেন ভাল লাগিছিল; এই এতই খনি কথা মনত ভাবি ৰ লাগ। কবিয় ইয়াৰ লগত আৰু এটা কথা কৈছে। নেতিয়া তেওঁ এই কথাটে। দেখছিল, আৰু যেতিয়। এই সুখ ভোগ কৰিছিল তেতিয়া ইফালে কুলিয়ে চেনেই ত পমি সোৱা মাতেৰে আদৰ কৰি ধুন লগাই কু-ই কু-উ বুলি ১াত লগাইছিল। একেই আগ ৩ সুগন্ধী ফুল ফুজি মকই

'ছ, তাতে “তল মলয়া বতাহ বি ‘ন কৰি কবৰ

'৩ তমৃত লগাদি লাগিছিল। ইফালে আকা কুলিয়ে ধুৰ সুৰে মাতিছে। এই সময়ত, এনে অৱস্থা কৰিৰ মত যেনে লাগিছিল, আৰু তেওঁ যেনে দেখিছিল তাক ১ান ও ভাবি লব লাগে, তেহে তেওঁ কোৱা কথাটোৰ পথ বিচাৰি পোৱা যায়। কবিৰ মনত এই দৰে সোমাব নো- মিলে কেনেকৈ তেওঁৰ কথাৰ নস পাবা? কৰিয়ে যি কথ। কয়, তাৰ ৰস সেই শব্দবোৰত নাথাকে। তুমি শব্দটো পঢ়িয়েই তাৰ মূল কথাটোলৈ মন কৰিবা। শব্দৰ দ্বাৰাই যি কথাটো কয়, সি আচলতে কেনে আছিল তাক ভাবি চাবা, তেহে তাৰ ৰস পোৱা যাব। ইয়াকে কৰিব নোৱাৰাৰ [ ৬৯ ] লাহিত্য বিচাৰ। নিমিত্তে ভাল ভাল কবিৰ কবিতাতে আমি ৰস নপাহক। এই দৰে ভাব বিচাৰি উলিয়াব পাৰিলেই পদ্য শিকা হয়। | আগৰ দিনত পদ্য যেনেকৈ লিখা হৈছিল, এতিয়াৰ কবি- বিলাকে সেই দৰে নিলিখে। পদ্যৰ গঢ় আগতকৈ বন্ধু ত লৰিছে। আজি কালিৰ কবিতাৰে সৈতে আগৰ কবিতা তুলনা কৰি চালে, এতিয়াৰ কৰিবিলাকক কবি বুলিবই নোৱাৰি। আগৰ কবিতাত উপমা অলঙ্কাৰৰ ভাগ বেচি আছিল, এতিয়া কথাৰ ভাগ সৰহ হৈছে। আগেয়ে পদ্য লিখোতে মানুহে শব্দৰ ফাললৈ বৰকৈ নাচাইছিল। আজি কালি শষ যোজনা পদ্য লিখেতাৰ এটা প্ৰধান কাম। আগৰ কবিবিকে প্ৰায় চলিত ঘটনা লৈ কবিতা কৰিছিল। আজি কালি তেনেকুৱা কবিতা অলপহে দেখা যায়। এতিয়া প্ৰকৃতিৰ শোভা, সংসাৰৰ অৱস্থা বা মানুহ সুখ, দুথ লৈহে পদ্য লিখে। কবিৰ মনত যদি বিষাদ লাগে, সেই বিষাদিত অৱস্থাত তেওঁৰ মনৰ ভাব কেনেকুৱা হয়, তাকে পদ্য কৰি লিখে। কেতিয়াবা চলিত ঘটনাৰে কবিতা কৰে; কিন্তু তাৰ দ্বাৰাই পটনাটো প্ৰকাশ নকৰে। সেই সময়ত কবিৰ মনত কেনে ভাৰ হৈছিল ৰা হব পাৰে, কেন তাকে হে দেখুৱায়। আমি পদ্যৰ যি অৰ্থ কৰিছোঁ, সেই অৰ্থ অনুসাৰে ৰামায়ণ আৰু মহাভাৰতক মিশ্ৰ পন্য হে বুলিব পাৰি। কিন্তু ঠায়ে ঠায়ে তাত শুধু কবিতাও অনেক পোৱা যায়। আজি কালি যি অভিপ্ৰায়ে পন্য লিখা হয়, আগেয়ে সেই অতি প্ৰায় নাছিল। আগৰ কবিয়ে কেৱল কথা প্ৰকাশ কৰি বলৈ, অৰ্থাৎ যি যি ঘটনা ঘটে তাকে কবলৈ কবিতা লিখি[ ৭০ ]

ছিল। আজি কালি মনৰ ভাব গতি দেখুৱাবলৈ কবিতা লিখা হয়। যি ভাব গভীৰ, কোমল, বেগতে নোৱাৰি, যি ভাবত আনন্দ বা বিষাদ ৰূপ মধুৰতা থাকে, সেইবোৰ ভাব প্ৰকাশ কৰিবলৈ আজি কালি কবিতা লিখে। এতিয়াৰ পদ্যত ছন্দৰো অলপ পৰিবৰ্তন হৈছে, আৰু আগেয়ে নথকা নতুন ছন্দৰো সৃষ্টি হৈছে। পূৰ্বে আমাৰ দেশত অমিল ছন্দ নাছিল, তাক মহাকবি মধূসুদনে প্ৰথমতে উলিয়ায়। এতিয়া অবশ্য সেই ছন্দ চাৰিও ফালে চলিত হৈছে। ইয়াত বাজেও নাম নোহাৱা দুই এট নতুন ছন্দ চকুত পৰে। এই ঠাইতে আৰু এটা কথা কোৱা উচিত, যে আগৰ কবিতা বোৰত একো ফাঁকিতে একোটা ভাব শেষ হৈছিল। কিন্তু আজি কালি এটা ভাবকে ঘূৰাই পকাই কেহবা শাৰীলৈকে টানি আনে। এই নিয়মটো প্ৰায় অমিল ছন্দ হে বেচিকৈ পোৱা যায়। এটা উদাহৰণ চোৱা।—

ভোমোৰা গায়ণ হল কবিৰ কৃপাত,
লতা হল ৰূপৱতী নাচে যত পাত।
সেচুলুক' সুৰসিকা টুনি বৰ গুণী,
গাঁতত পাগত আৰু হল কুমাৰণী।
বিয়া হল পদুমৰ জোনৰ লগত,
ওলাণ মধু হাঁহি যুতীৰ মুখত।

 এতিয়া মন কৰাঁ, এই কবিতাটোৰ শাৰীয়ে পতি একোটা ভাব। প্ৰথম শাৰীত যি ভাব আছে, দ্বিতীয় শাৰীত তাৰ একো নাই। ফাঁকিয়ে পতি বেলেগ বেলেগ কথা। প্ৰথম ফাঁকিত কলে, কবিৰ প্ৰসাদতহে ভোমোৰা গায়ণ হল। তক [ ৭১ ] শাহিত্য বিচাৰ। কিত কয় যে কবিৰ গুণতে লতা ৰূপৱহী হৈছে, আৰু পাওঁ •চিবলৈ শিকিছে। আকৌ তৃতীয় ফাকিত কৈছে, বলে কৰিয়ে ফেঁটুলুকাক ৰসিকা আৰু টুনিক গুণবান কল। এই দৰে একাদিক্ৰমে প্ৰতি শাৰীত একোটা বেলেগ কথা। আকৌ চোৱা। কিবা অপৰূপ ৰূপ, হে বয়সপতি তোমা; বসিয়া তুমি আ-বৃক্ষ-ডালে শোভিছাই, যেন হয় নৰ নন্দন গোপাগণ মনোহৰী, কদম্বৰ বৃক্ষে। এই চাৰিও ফাকি গোট খাহে এটা কথা হৈছে। প্ৰথম শাৰীত ভাৰটো শেষ নকৰি দ্বিতীয় শালৈকে টানি আনিছে, আৰু দ্বিতীয় শাৰাৰ ভাৰটো তৃতীয় শাৰী পাৰ কনি নি শেষৰ শাৰীত অন্ত কৰিছে। কি কি বিষয় পদ্যত লিখিব লাগে, তাৰ একো এটা নিয়ম দিব নোৱাৰি; কিয়নো সকলো কথা কবিতা কৰিব পৰা যায়। মূল কথ , সাধাৰণ বা অসাধাৰণ উপকথা সকলোকে পথ ও। লিখিব পাৰি আৰু গদ্যতা লিখিব পাৰি। কোনটো কথা পথ খাতিৰ তাৰু ঠিক কালোতে কথাটোৰ ভাললৈ চাব লাগে। এক প্ৰকাশে চালে গগ আৰু পদ্য কপা দুই পিঠি। যি শিঠি ধুনীয়া, কোমল বা গভীৰ সেই শিঠি পত্ৰ লিখা ভাল। যি কথাকে গত লিখা যায়, তাকে পন্থতে লিখিব পানি হয়, কিন্তু ইমো লক্ষণ একে নহয়। গত সেই কথাৰ যিটো ভাৰ গ্ৰকাশ কৰিবা, পাতা [ ৭২ ] সেইটো ভাবেই প্ৰকাশ হব নোৱাৰে; যদি কৰা তেন্তে কবিতা নীৰস হব। এটা কথা মন কৰিব লাগে যে পদ্যত লিখিব পৰা কথা গদ্যত লিখিলে একো ক্ষতি নহয়; কিন্তু যি কথা কেৱল গদ্যৰ হে যোগ্য তাক পদ্যত লিখিলে এৱাঁ গাখীৰত লোণ মিহলোৱা যেন হয়। গদ্যত লিখিবৰ যোগ্য ভাব এটা কথাতে বহুত থাকিব পাৰে। আরু সেই একোটা ভাবৰে এটা এটা বেলেগ কবিতা হব পাৰে। বসন্ত কাল, কুলি- চৰাই, মৰণ, টোপনি ইত্যাদি বিষয় বহুত কবিয়ে বেলেগ বেলেগ কবিতা লিখি গৈছে। এটা কথাৰে যে ভিন্ ভিন্ ভাব তাক দুই ভাগে ভগাব পাৰি। এভাগত কথাটোৰ কেৱল স্বাভাৱিক লক্ষণ বা ৰূপ পোৱা যায়, আৰু আন ভাগত কবিৰ নিজৰ মনৰ গতি অৰ্থাৎ সেই কথা দেখি কবিৰ মনত কি কি ভাব উদয় হৈছিল তাৰ কথা লিখে।

 বিবেচনা কৰা, এটা বিষয় দিছে “মৰণ, তাৰে দুটা তিনি টা ও কবিতা লিখিব লাগে। এই বিষয়টোৰ ভাব অনেক উলিয়াব পৰা যায়। মৰণক এবাৰ মুক্তি বা শান্তি বুলি ধৰিব পাৰি, কাৰণ মানুহ মৰিলে সাংসাৰিক সকলো যা- তনাৰ পৰা উদ্ধাৰ পায়। মৰণক চিৰনিদ্ৰা বুলিও বৰ্ণাব পৰা যায়, কিয়নো মানুহ মৰিলে আৰু দুনাই নিজীয়ে। আকৌ কোনোৱে কোনোৱে মৰণক ভয়ঙ্কৰ বস্তু কৰি বৰ্ণাই গৈছে। আন কি, সেই বৰ্ণনা পঢ়িলে মৰিবলৈ আগুৱা থাওক, তাৰ নাম শুনিলেও ভয় লাগে। এই দৰে চোৱাঁ, এক মৰণ বিষয়ৰে কেইটা ভাব ওলাল- মুক্তি, শান্তি, চিৰনিদ্ৰা, আৰু ভয়ঙ্কৰ বস্তু৷ ভাবি নিলে আৰু কত ৰকমৰ [ ৭৩ ] সাহিত্য বিচাৰ। ৬৯ অৰ্থ কৰিব পাৰি। সকলো বিষয়নে এই দৰে নানা ৰকম ভাব উলিয়াই একোটা ভাবৰে একোটা কবিতা কৰিব পৰা যায়। ওপৰত যে মৰণৰ চাৰি প্ৰকাৰ ভাব উলিৱা গল, তাৰ শেখৰটে। অৰ্থাৎ মৰণ যে ভয়ঙ্কৰ বস্তু, ই কেৱল মৃতুৰ ল- ক্ষণ বা সাভা বক ৰূপ। আৰু বাকী কেই টা কবিৰ বনা মপোন। মৰণৰ বিষয় ভাবলে কাৰৰ মনত যি ভাব ওলায় এই কেটা সেয়েহে। কোনো কবিয়ে মৰণক শান্তি যেন তাৰে, আৰু কোনোৱে বা চিৰ নিদ্ৰা বুলি ধৰে। কে- বি এই দুটা কথা বেলেগে নিলিখি একেটা কবিতাতে মিল কৰা দেখ। এ। পদ্য ত বিজ্ঞান বিচাৰ কেতিয়াও লিখি। নালাগে। | এতিয়ালৈকে পথৰ বিষয় যি যি কথা কৈ অহা গৈছে, সি কেৱল পদ্যৰ লক্ষণ মাপোন। ইয়াক পঢ়িলে পদ্যৰ আকৃতি- প্ৰতি, দোনগুদ বাজৰ ভাগটোছে জনা যাব। কিন্তু পথ বৰ্চোতে কি কি নিয়মে চলিব লাগে, তাৰ কথা এটাও কোৱা হোৱা নাই। এই নিয়মবোৰ যে কেবল পদ বৰ্চে- তেহে লাগে এনে নহৰু, তাৰ দোষ।দোষ বিচাৰতো নহলে চলে। তুমি ভাবিব পা, যে , গুৰু চাই আখৰ লিখি শব্দ পাতিলেই পথ হয়। এই বিশ্বাস বৰ ভুল। পদ্য ৰচনা কাৰতে বহুত চিন্তাৰ প্ৰয়োজন। যি শব্দৰে ব্যৱহাৰ কৰিবা, তাক লেখি জুপি, গঢ় চাই, ভাব চাই লিখিলেৰ কবিতা ভাল হয়। যেনে তেনে প্ৰকাৰে পদ মিলাই পকে পদ্য নয়, ছন্দ ২৭ পাৰে। পদ্য লিখিবলৈ ধৰিবৰ আগেয়ে [ ৭৪ ] পদ্য। সেই বিষয়টো মনত থিৰ কৰি লব লাগে। যি কথা লিখিবা তাক ভালকৈ লৰা। মানুহৰ এটা গুণ আছে, যে বহুত দিনীয়া পুৰণি কথাকে। ভাবি ভাবি মনত নতুন কাৰ তুলৰ পাৰি। ইয়াৰ প্ৰমাণ অলপ গমি চালেই পোৱা যায়। যাৰ বৰ পেনে ভাই বা ককাই মৰি গৈছে, সি য দ সেই কথা বাৰ বছৰৰ মূৰত এদিন ভাবে অৰ্থাৎ সেই সময়ত কি কি হৈছিল, তাৰ ভায়েক কেনেকৈ নৰিয়া পৰিল, সেই নৰিয়া লাহে লাহে কেনেকৈ টান হল, মৰিবৰ অলপ আগেয়ে ভা- য়েকে কেনে কৰিছিল, কি কি কথা কে ছল, আৰু মৰলত তাৰ মন ও কি কি ভাব ওলাইছিল, এইবোৰ কথা যদি একান্ত মনে মকলে বহি ভাবিবলৈ ধৰে, তেনেহলে পুনৰায় সেই ভাব মনত জাগি উঠিব, চকুৰ পানী ওলাব, আৰু মন ব্যাকুল হৈ পৰিব। তাৰ মনত তেতিয়া এনে শোক লাগিব, যে ভায়েক বেন সেই দিনাহে মৰছে। সকলো পুৰণি কথাকে এই দৰে ন কৰি লব পৰা যায়। যি বিষয় তুমি পদ্য লিখিব খোজা, সেই বিষয় এই দৰে ভাবি ভাবি মনত একে বাৰে নতুন কৰি লব লাগে। এই দৰে কথা ঠিক কৰি ললে লিখেতে আৰু একো টান পোৱা নাযায়; শব্দ, উপমা, কথাৰ মিল সকলো আপুনি কাপৰ মুখেৰে ওলাবলৈ ধৰে। কোনো নতুন বিষয় অৰ্থাৎ নকৈ ওলোৱা ভাব লৈ কবিতা লিখিব খুজিলে, সেই ভাব নতুন থাকেঁতেই আৰম্ভ কৰা উচিত। বিবেচনা কৰা, তুমি আজি এড়োখৰ বৰ সুন্দৰ যাই দেখিল বা এটা কোনো বৰ দুখজনক কথা দেখি। যদি সেই বিষয় কবিতা কৰিব খোজা, তেন্তে সেই দিনাই [ ৭৫ ] সাহিত্য বিচাৰ। বা তাৰ পাচ দিন। অৰ্থাৎ কথাটো মনত জাগি থাকোতেই কবিতা লিখিলে ভাল। মনত দুখ লাগি থাকোতেই কবিতা কৰিলে যেনে সুন্দৰ হয়, বহুত দিনৰ পাচত লিখিলে তেনে কুৱা নহব পাৰে। এই নিয়ম মতে নচলি, যদি পদ্য লিখিবৰ মন গলেই লিখিবলৈ ধৰ, তেন্তে কথা বিচাৰি নাপাই ভাব বিচাৰি নাপাই বৰ বিৰক্ত লাগিব। যিবোৰ কবিতা পঢ়িবলৈ পোৱা, তকি লিখোতে যে ক'বৰ মনত কিমান দুথ বা কিমান সুখ লাগিছিল, তাক তেওঁহে ভালকৈ জানে। মানুহে নে পদ্য কেৱল বিদ্যা বা বুদ্ধি দেখাবলৈ লিখে এনে নহয়। পদ্য লিখাৰ এটা বেলেগ পৱিত্ৰ সুখ আছে। তুমি পঢ়ি যিমান সুখ পোৱা, তাৰ ৮ গুণ লিখকে পায়। মই এদিন এটা কথাত বৰ আনন্দ পাইছিলো, সেই কথা হবৰ বহুত দিন হৈ গল, তাক প্ৰায় পাহাৰছে বুলিলেও বুলিব পাৰি। তেও যদি সেই বিষয় এটা কৰা আজি লিখবলৈ ধৰা, তেনেহলে সেই দিন। যি আনন্দ পাই ছিলে, লিখি থাকোতে পুনায় সেই আনন্দ লাগিব। তেতিয়া বোধ হব যেন আকো সেই দিন উ ৩টি আহিল, সেই আনন্দ আচলতে যে. আকে। ভোগ কাৰবলৈ পালে। এই খটোৰ নিমি ওহে পদ্য লিখাৰ যি কষ্ট, তা ভোগ কৰিবলৈ মানুহে অ গ বাটে। এই সন্ধে আৰু এটা কথা আছে। বিবি বট। তোম'ৰ মনত ভালকৈ লগ। নাই তাৰ কবিতা কেতিয়াও ভাল নয়। যি কথাৰ নিমিত্তে তুমি এদিন কাছি বা যি কথাটো তামাৰ মনত বৰকৈ লাগিছিল, তাৰহ কবিত, মনোম হয়। বৰ বৰ কৰ কবিতা পঢ়ি [ ৭৬ ] প্য । চালে দেখা যায় যে তাৰ ৰহ ভাগেই কবিৰ নিজৰ কথা। ইয়াৰ কাৰণ এই যে সেইবোৰ কথা তেওৰ মনত বৰকৈ লাগিছিল, সেই দেখি তাক লিখিবলৈকো বৰ ভাল পাইছিল। কোনো কোনো কবিতাৰ ওপৰত লিখি দিয়ে, যে এই কথা কবিয়ে অমুক ঠাইত বহ অমুক সময় ৩ লিখিছিল। ইয়াৰ অৰ্থ এই, যে সেই সময়ত সেই ঠাইত, সেই কথাটে। কবিৰ মন ও শগিছিল। কবয়ে যে আচলতে কাপ, কাকত নি পৰ্বতৰ টি ওত বা ৰৈ দাতিত ৰচনা কৰিছল এনে ভাবিব নালাগে। পত লিখিবলৈ আৰু এক প্ৰকাৰে আৰম্ভ কৰিব পাৰি। আগেয়ে এটখিনি কথা নলৈ মন গলেই লিখবলৈ বহিবা। পা৮ে লিখি যাওঁত তোমাৰ আগৰ ভাৰ গোটেইবোৰ আহি মনত পৰিব। এই দেখি কোনো কোনো লিথকে দুখৰ কথা লিখিবলৈ বৰ চকুৰ টুকিবলৈ ধৰে। কিয়নে। লিখি যাওঁতে আগৰ দুখ তনেই উজাৰ খাই উঠি মন ব্যাকুল কৰি পেলায়। এই নিয়ম কিন্তু ব, ভাল নহয়। | গদ্য বিষয় আলোচনা কৰোতে এক আৰু ভাবৰ বিষয় যি যি কথা কোৱা হৈছিল, সেই এটাইবোৰ পথত। খাটে। সেই বিষয় ইয়াত আমি কেৱল উকয়াম হে '। পদ্য লিখি যাওঁতে বিটো বস্তু বি ভাবত বৰ্ণোৱা যায় তাৰ নাম তে নেকুৱা দিয়াই ভাল। বিবেচনা কৰা জুইয়ে এখন হাৰিণী বা পৰ্কত পুৰি পেলালে, সেই ঠাহত জুইৰ যে নি, সকলো ইচ্ছন্ন কৰা স্বভাৱ আছে, সেয়েহে ইয়াত প্ৰকাণ পাইছে, কে এই ঠাইত জুক হতাশন বুলিলে ভাল। [ ৭৭ ] PLEASE WOE THE ১০০% GAEFULit সাহিত্য বিধৰ। এই দৰে “ৰ্য্যক ঠহিত সূৰ্য্য, ' ভানু, আঁৰু কোনো ঠাইত অৰুণ বুলিব পাৰি। শব্দ পাতোতে পৰা যায় মনে একে ৰকম শব কে লগে বহুৱাব লাগে। যেনে;--- | দয়াম দীননাথ দয়া দান দিয়া, কাকুতি কৰিছো মই কাতৰ ফুৰিয়া। | এই দুই শাৰীৰ শব্দবোৰ প্ৰয় একে কম। প্ৰথম শাৰীৰ বোৰ প্ৰায় ‘দ’ ৰে আৰু দ্বিতীয় শাৰীৰবোৰ প্ৰায় ‘ক’ ৰে আৰম্ভ হৈছে। পদ্য লিখোতে সুবিধা পালে এনেকুৱা একে আখৰুৱা শব্দ একে লগে লিখিব লাগে, পৰ খিনিত এৰি জিয়া উচিত নহয়। পদ্য লিখতে পদ মিলাবৰ নিমিত্তে নাগা শব্দ ও অনেক লিখিব লগাত পৰে; ইয়াৰ হাত পৰা য য় মানে এৰাবলৈ যত্ন কৰা উচিত। মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ লিখেতে কেবল শেখৰ আখৰটো মিলায়েই নেৰিব।। শেহৰ সৰবৰ্ণ দুটা আৰু ব্যঞ্জণ ব ছুটা অৰ্থাৎ ওপৰৰ ফঁাকিৰ শেহৰ স্বৰ পাৰ বগুণ বৰ্ণ দুটা তলৰ ফ কিৰ খৰ আৰু ব ণ দুটাৰ লগত মিলব লাগে, তেহে ও নবলৈ ভাল হয়। ওপৰৰ ফাকিত যদি তৰুণ থাকে উল ফকিতে। বৰুণ বা তেন কুয়া কোনো শব্দ লগোৰা উচিত। কিন্তু সদাই এই দৰে মিল বলৈ বৰ টান, কিয়ানা মিল শৰ ভাষাত বইত নাথ কে। আম ৰ অসমীয়া ভাষাত ৬•• মানহ যদি মিল শব্দ ওলায়। যত দুটো বাঞ্চন বৰ্ণ মিশাব নোৱাৰি তাত একে বাৰে সম শেহৰ ব্যথ•ট। মিলাই খলেও চলে। কিন্তু বৰ্ণ দুটা মিলিই লাগে। যদি কোনো ঠাইত ওপৰৰ ফাতি তৰুণ থাকে, তেতে [ ৭৮ ] ৭৪ বদ্য। লৰ শাৰীত নিপুন বা ডিপো হব পাৰে। কিয়নো ওপৰত তৰুণ বোলোতে শেহত উ আ আ আছে, আৰু তলতত সেই দৰে নিপুণ বোলোতে শেহত উ আ জ আছে, আৰু ওপৰৰ ণ তলৰ শৰ লগত মিলিছে। কিন্তু তৰুণ আৰু হৰি। ভালকৈ নিমিতে, কাৰণ ওপৰত আছে উ আৰু অ, তলত আছে ই আৰু অ। আৰু শেহৰ ঘৰ বৰ্ণটো যদি জ নয়, তেন্তে বাঞ্জন বৰ্ণটো নিমিলিলে ও বৰ বেয়া নুশুনি। টান ঠাইত অজল অকৰা এই দুটা শব্দকে। মিলাব পাৰি। কিন্তু ৰন আৰু মল মিলাব নোৱাৰি, কাৰণ শৰ দুটাৰ শেহ স্বৰ অ। ইয়াত শেহৰ ব্যঞ্জণটো নিমিলিলে কোনো মতে ভাল নহয়। তলৰ নিয়ম মতে পৰা পক্ষত লিখিব নালাগে; বা টান ঠাইতহে সেই নিয়মৰ আশ্ৰয় লোৱা উচিত। অনুনাসিক বৰ্ণবোৰ পৰস্পৰ মিলে, অৰ্থাৎ ওপৰত যদি ম থাকে, তেন্তে তলত ন দিলেও দোষ নাই। কথা কওঁতে যিটো শব্দৰ - স্তৰ আখৰৰ সৰ লোপ হয় তাক পদ্য লিখতেও হু কৰি লিখিব লাগে। যদি কেতিয়াবা ঠাইত’ লিখিবৰ সকাম হয়, গেনহ’ল তাক এনে ঠাইত লিখিব লাগে, যেন পটে- • , ব'ল পৰ ল হয়। ইয়াৰ এটা উদাহৰণ ২। ” • কিয়নে' কাছি , এনে এ " ৰ কিয় বিনাইছা। •? '।। * তি ঠাইত” শব্দটো এনে ঠা- 2.?? • • ঠাইত কৰি নপঢিলে শুনি ভাল নয়, , ৪idাষলে। তলৰ শাৰীত বিনাই [ ৭৯ ] সাহিত্য বিচাৰ। শৰ সেই ৰমেই বহিছে। তাকে বি-লা-ই-হা বুলি নদ- চুলে হল মিল নাৰায়। এই দৰে পদ যিলোৱা উচিত নয়। এনেকুৱা শব্দবোৰ এনে ঠাইত লিখা উচিত, যে কথা কওঁতে সেই শব্দবোৰৰ যেনে উচ্চাৰণ তাৰ যেন পো ব্যতিক্ৰম নয়। তোমাৰ নিচিনা, শোভনীয় নয় | নাই এই সংসাৰত। মোৰ লোভত, চোৰে চুৰ কৰে ডকাইতি কৰে ডকাইত। ইতে চাইতে” শটো বেয়া ঠাইত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। তাই কাইত বুলি পঢ়িলে পদ নিমিলে। অসমীয়া ষ অফাৰান্ত এটাইৰোৰ শব্দৰে উচ্চাৰণ - ৰোতে এ সোপ হয়, যেনে, গল, আচল, কাকাৰ, মহি বা। মিত্ৰাক্ষৰতকৈ অমিত্ৰ হত পদ্য লিখিবলৈ টান। বিক ভাত পাগলি নাথাকিলে অমিল হল অনিবলৈ বৰ বেয়া হয়। কিন্তু আশা মানুহৰ হাতৰ অমিল হল মিল তকৈ সাল। এই বিধৰ পদ্যত শ যোজনা কৰিবলৈ কিছু উ হয়। মিল হত নোে চাইত শ মিলাবৰ নিমিতে মিঠা লে শ লগাৰ লগাত পৰে। কি অমিল ক্ষত সি ৰা নাই, কেবল আৰৰ মিল ৰাখি যি শ যেনেকৈ ই তেনেকৈ ৰাৰ পৰা যায়। এই ত ক লিখেতে এটা তাৰ একে ফাঁকিতে শেষ হলে পঢ়িকে বো 8. নিৰলৈকো দেয় নি। বিমান পৰা যায়, গৰ গৰি ছি লি চিত। বিবেচনা , তুমি তো কি না [ ৮০ ] লিখিছা, তেও ভাবটোৰ অন্ত হোৱা নাই, এনে ঠাইত সেই ভাব সেই ফাঁকিতে শেষ কৰিব নালাগে। শাৰীটোৰ মাজতে ভাবটো ভাঙ্গি আন এক ভাবে কথা আৰম্ভ কৰিবা। পাচে সেই কথা আৰু এই কথা মিলাই নি আন এঠাইত শেষ কৰিব লাগে। এই বিষৰ উদাহৰণ দি আগেয়ে বুজাই দিয়া হৈছে।

 পদ্যত কোনো কথা লিখিব হলে, তাত কথাটো একে বাৰে ভাঙ্গি প্ৰকাশ কৰি লিখিব নালাগে। কথা ভালকৈ লুকাব পাৰিলে কবিতা বৰ ৰসাল হয়। আকাৰে হঙ্গিতে কৰা কৈ ভাবটো, কিছু অস্পষ্ট কৰি থব লাগে, পঢ়োঁতোই যেন চিন্তা কৰিহে সেই ভাব উলিয়াব পাৰে; কেতিয়াবা মন কৰিব পাৰা, যে দুৰৈৰ পৰা সকলো বস্তুকে ভাল দেখি, কাৰণ সিহঁতৰ ঘুণবোৰ দূৰৈৰপৰা দেখা নাযায়; কিন্তু ওচৰলৈ গলে যত যত বেয়া আছে এটাইবোৰ ওলাই পৰে। নক্সা দূৰৈত ধৰিলে ধুনীয়া দেখি, কিন্তু ওচৰৰ পৰা বৰ ভাল দেখা নাযায়। কথাৰো ঠিক তেনেকুৱা। পদ্য লিখোঁতে মানুহে কোনো এটা বাতৰি দিবলৈ নোখোঙ্গে, যি বস্তুটো বৰ্ণোৱা হয় তাৰ ৰূপ বা গূঢ় ভাৱটোহে দেখুৱাবলৈ বিচাৰে। এই দেখি যিমান আকাৰে ইঙ্গিতে কথা কোৱা যায়, সিমান ভাল। কিন্তু, সেই বুলি সাথৰুৱাকৈ কথা লিখিব নালাগে। পাঠকে যেন সহজে তোমাৰ ভাব বুজি যাব পাৰুে এই দৰে পদ্য ৰচনা কৰা উচিত। ভাব লুকাই কথা লিখাৰ উত্তম উদাহৰণ “বিদ্যাসুন্দৰত” পোৱা যায়। মালিনীয়ে যেতিয়া সুন্দৰৰ আগত বিদ্যাৰ ৰূপ বৰ্ণনা কৰে, তেতিয়া তাই ভাব [ ৮১ ] চুৰ কৰি কৰি কথা কৈছিল। বিদ্যাৰ চুলি সাপৰ নেজত কৈও ভাল আছিল বুলি নকয়; সাপে চুলি দেখি লাজতে গাতত লুকাল বুলিহে কৈছে। কথা এই দৰে লিখিলে কবিতাৰ ৰস বাঢ়ে। এটা উদাহৰণ দিওঁ চোৱা।—

 “আজীবন দুখত জীৱন ধৰাতকৈ জীৱনত জীৱন জাহ দিয়াই ভাল।”

 এই কথাটোত আচল ভাবটো গোপন কৰি লিখা হৈছে। “জীৱন” শব্দৰ অৰ্থ দুটা, প্ৰাণ আৰু পানী। সিহঁত দুইকো একে ঠাইতে লগ কৰাই ভাবটো কিছু অস্পষ্ট হৈছে।

 উপমা সাহিত্যৰ এবিধ প্ৰধান অলঙ্কাৰ। ইয়াৰ দ্বাৰাই দুটা কৰ্ম্ম সিদ্ধ হয়। কোনো ঠাইত উপমা দিলে কথা ধুনীয়া হয়, কেতিয়াবা ভাবটো উত্তম ৰূপে প্ৰকাশ পায়। ইয়াৰ ব্যৱহাৰ কৰিবৰ দুটা নিয়ম আছে। এক ৰকমে, যিটো বস্তুৰ লগত যাৰ মিল, সিহঁত দুয়োকো একে লগে লিখিলেই হয়; যেনে, সি ভীম। ইয়াৰ দ্বাৰাই বুজা গল, যে সি ভীমৰ নিচিনা পৰাক্ৰমী। কেতিয়াবা এই দৰে নিলিখি কথাটো ঘুৰাই কয়; যেনে, তাৰ পৰাক্ৰম দেখিলে ভীমেও তলমূৰ কৰে। কোন বস্তুৰ লগত কোনোটোৰ তুলনা হয় তাৰ একো নিয়ম নাই। কিন্তু কবি বিলাকে কিছুমান বস্তু আন কিছুমান নিৰ্দিষ্ট বস্তুৰ লগত সদাই তুলনা কৰে। তাৰে কেইটামান তলত দিয়া গল।—
মুখ— জোনৰ নিচিনা।
চকু— পদুম ফুল যেন (পুৰুষ)।
 হৰিণীৰ চকু যেন (স্ত্ৰী)। [ ৮২ ] নাক —— তিলৰ ফুল যেন।
দাতঁ —— মুকুতাৰ নিচিনা।
ওঁঠ —— বিম্ব ফলৰ নিচিনা।
হাত —— পল্লৱ (গছৰ পাত) যেন।
উৰু —— ৰম্ভা(কল-গছ) যেন, বা হাঁতিৰ শুঁৰ যেন।
ডিঙি —— সিংহৰ ডিঙি যেন।
কঁকাল —— ডম্বৰৰ মাজ ডোখৰ যেন।
পানী —— ফটিক যেন।
মাত —— কুলি চৰাইৰ নিচিনা।
ভূৰূ —— ধেনুৰ নিচিনা।
চুলি —— সাপৰ নেজ যেন।
বৰণ —— গোলাপ বা পদুমৰ পাহিৰ নিছিনা।
ৰঙ্গা —— লাতুৰ মণি যেন।
সোৱাদ —— অমৃত বা মৌ যেন।
টেঙা —— চুন যেন।
পণ্ডিত —— বৃহস্পতিৰ নিচিনা।
গম্ভীৰ —— পৃথিবী যেন।
গভীৰ —— সাগৰ যেন।
ওখ —— তাল গছৰ নিচিনা।
অটল —— পৰ্বতৰ নিচিনা।
ৰূপ —— কাৰ্তিক ৰা ৰতিপতিৰ (কামৰ) নিচিনা (পুৰুষ)
 ৰতি বা লক্ষীৰ নিচিনা [স্ত্ৰী]
কুমলীয়া—— তিঁয়হৰ জালি যেন।
কোমল —— লৱণু বা গাখীৰৰ ফেন যেন।
[ ৮৩ ] সাহিত্য বিজাৰ। বুকু (নিম) -- কাঠ বা শিস নে। ভয়ঙ্ক-- যমৰ নিচিনা। খঙাল -- দুৰ্ব্বাসা মুনিৰ নিচিনা। উগ্ৰ --- কৰ যেন। কঁপনি ফণ গছৰ পাত যেন। গমন- গজৰ (হাতীৰ নিচিনা (পুৰুষ)। | যাহৰ নিচিনা (স্ত্ৰী)। ভোজন- ভীমৰ নিচিনা।। কবিতাত কোনো বস্তু বৰ্ণাৰ লাগিলে তাৰ লগৰীয়া যিবোৰ গুণ আছে, তাৰৰ কথা কব লাগে। যদি কষিয়ে সেই ৰোৰ গুণৰ বিষয় একে। উল্লেখ নকৰে, তেও পড়ে। তাই বুজি লোৱা উচিত। কোন যন্তৰ লগত কি কি গুণ সদাই বুজা যায়, তাৰ দুটা মান ইয়াতে দিয়া গল।-- আয়ু- শীতল, মৃছ, সুগন্ধী। পানী - শীতল, নিৰ্মল, সুখী। চুলি-- চিকমিকয়া, কলা, নীল। পুখুৰী—– তাতৃ পদুম ফুল আৰু হাঁহ থাকে। নিখাস- সুগন্ধী। বনি-- ফুল থাকে। কলি বা ফুল, তোমোৰ লাগি থাকে, | তাতে সৰে। বসন্তকাল--এই ফালত গছেন পাত ৰে, ল ফুলে। | আৰু কুপিয়ে মাতে। মোন--পূৰ্ব এতিপক আকাশ মেঘালি | নিল। [ ৮৪ ] পদ্যৰ সাধাৰণ লক্ষণৰ বিষয় আমাৰ আলোচনা ও পৰিল। ওপৰত যিবোৰ নিয়ম দিয়া হল, তাৰ পৰা পদ্য লিখেতাৰ আৰু পঢ়েতাৰ যে অনেক সুবিধা হব, তাত আমাৰ মুঠেই সন্দেহ নাই। ইয়াৰ ভিতৰত দুই চাইটা বেগত বুজিব নোৱাৰা কথা ওলাব পাৰে, কিন্তু পদ্য পঢ়োতে সেই বোৰ মিলাই মিলাই পঢ়িলে সহজে তাৰ মৰ্ম্ম পোৱা যাব। | নাটক। পদ্যক নানা ভাগে বিভক্ত কৰিব পৰা যায়, কিন্তু তাৰ প্ৰধান ভাগ দুটা মথোন। আন আন যিবোৰ ভাগ হব পাৰে, সেই বোৰ এই দুই ভাগৰ ভিতৰতে পৰে। এতেকে বহুত ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ ভাগ নকৰি, কেৱল প্ৰধান ভাগ দুটা বিচাৰি চালেই পদ্যৰ এটাই খিনি পোৱা যাব। এই প্ৰধান ভাগৰ এটাৰ নাম নাটক। নাটকক পদ্যৰ ভিতৰত ধৰা দেখি প্ৰথমে আচ- ৰিত যেন লাগিব পাৰে! কিন্তু অল গমি চালেই এই ভ্ৰম দূৰ হব। নাটক গদ্য প্ৰবন্ধে লিখিলেও গদ্য নহয়। আমি শিয়া অৰ্থ মতে ই পদ্যৰ ভিতৰত পৰে। যি মানুহে নাটক লিখে, তেওঁ কেৱল নাটকৰ কথাটে। অৰ্থাৎ ঘটনাটো মাথোন কব নোখোজ। সেই ঘটনা কেনেকৈ ঘটিছিল, আৰু সেই ঘটনা দেখিলে মনৰ গতি কেনেকুৱা হয়, তাকে দেখুৱাবলৈহে নাটক লিখা হয়। যদি এয়ে নাটক উদ্দেশ্য হল, তেন্তে তাক পদ্য সুবুলি আৰু কি বুলিব পাৰি? এই বিধ পদ্য চিনাবলৈ বহুত কথা খৰছ কৰিবৰ একো সকাম নাই; কিয়নো ইয়াক দেখা মাত্ৰেই সকলোৱে চিনিব পাৰে। কিতাপৰ ওপৰত নাট [ ৮৫ ] ক বুলি নিলিখিলেও তাৰ লিখাৰ প্ৰণালী দেখিয়েই বুজিব পৰা যায়। আন কিতাপ লিখোঁতে লিথকে এটাই খিনি কথা নিজে কয়। কিন্তু নাটকত তেনে নহয়। লিথকে এটা কথাও নিজে উচ্চাৰণ নকৰে, যি কবলগীয়া তাক আনৰ দ্বাৰাহ কোৱায়।

 নাটক অতি প্ৰাচীন বস্তু, ইয়াৰ সৃষ্টি হবৰ অনেক কাল হৈছে। আগৰ ধৰ্মলৈ আনিবৰ মনেৰে প্ৰথমতে নাটক লিখে। কি ভাৰতবৰ্ষ , কি ইউৰোপ সকলো ঠাইতে নাটকৰ সৃষ্ট ধম্ম প্ৰচাৰকে কৰি যায়। এইবাবে আমি তেওঁ লোকৰ শলাগ লব লাগে। আদিৰ ধৰ্ম্ম প্ৰচাৰক বিলাক অৱশ্য বুদ্ধিমন্ত লোক আছিল। ধৰ্ম্মৰ মৰ্ম্ম মানুহৰ মনত , সুমাবলৈ নাটকতকৈ ভাল উপায় নাই। প্ৰথমতে যি জনে নাটক উলিয়ায়, তেওঁৰ বুদ্ধি অৱশ্য অসীম। মুখেৰে এনে হৈছিল, তেনে হৈছিল, বা এনেকুৱা আছিল, তেনেকুৱা . আছিল বুলি কৈ ফুৰাতকৈ সেইবোৰ কথাৰ নাটক লিখি ভাৱনা কৰি চকুৰ আগতে দেখুৱালে অৱশ্য মানুহৰ মন বেচিকৈ মজে। বিশেষকৈ অশিক্ষিত মানুহবোৰে বেগেতে একো কথাৰ ধাতু ধৰিব নোৱাৰে। সিহঁতক ন্যায় বা বিজ্ঞানেৰে বুজুৱাতকৈ সেই কথাৰ ভাৱনা কৰি দেখুৱালে অনেক গুণ দিয়ে; এই দেখি শঙ্কৰদেৱে মহাপুৰুষীয়া ধৰ্ম্ম প্ৰচাৰ কৰিবলৈ অনেক নাটক লিখিছিল। সেই নাটকবোৰ অৱশ্য লিখাত বৰ ভাল হোৱা নাই, কিন্তু তাৰ পৰা তেওঁৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধি হৈছে। সেই নাটকৰ ভাৱনা চায়েই অনেক মানুহ মহা পুৰুষীয়া হৈছিল। আজিলৈকো তাৰ আদৰ কম নাই। আ[ ৮৬ ] গেয়ে ধন্ম প্ৰচাৰ কৰাই কেৱল নাটকৰ উদ্দেশ্য আছিল। কিন্তু আজি কালি তাৰ উদ্দেশ্য বেলেগ হৈছে। এতিয়াৰ মানুহে ৰাইজৰ মনত আনন্দ লগাবলৈহে নাটক লিখে। যদিও নীলদৰ্পণ, চৈতন্যলীলা আদি কৰি দুই এখান নাটকৰ উদ্দেশ্য বেলেগ দেখা যায়, তথাপি মুঠতে কব লাগিলে মানুহৰ মনত ৰং লগোৱাত বাজে আজি কালি নাটকৰ আন উদ্দেশ্য নাই।

 নাটক উদ্দেশ্য সলনি হোৱাৰ নিমিত্তে তাৰ লিখাৰ ধৰণো কিছু বেলেগ হৈছে। আগৰ লিখক বিলাকে যি নিয়মে নাটক লিখিছিল, এতিয়াৰ বিলাকে সেই দৰে নিলিখে। পুৰণি নাটক এটাইবোত সূত্ৰধাৰী বা নট নটী দেখিবলৈ পোৱা যায় , ভাৱনাৰ ভাল বেয়া ইহঁতৰ দ্বাৰাই বিচাৰ কৰোৱা হৈছিল। সূত্ৰধাৰী আৰু নট নটীৰ কাম একে নহয়, সিহঁতৰ ভিতৰত অলপ বিভিন্নতা আছে। যি নাটকত সূত্ৰধাৰী আছে, তাত নট নটীও থাকিব পাৰে, বা নট নটী নিদি কেৱল সূত্ৰধাৰীৰ দ্বাৰাই কাম চলাব পাৰি। আৰু কোনো কোনো নাটকত সূত্ৰধাৰী নাথাকেই, কেৱল নট নটীহে দেখা যায়। অতি আদিৰ যিবোৰ নাটক, তাত নট নটী নাই, অকল সূত্ৰধাৰী মাথোন থাকে। শকুন্তলাৰ আগেয়ে যিবোৰ নাটক লিখা হৈছে, তাত কেৱল সুত্ৰধাৰীহে দেখা যায়, নট নটী নাইকিয়া। সুত্ৰধাৰীয়ে নাটকৰ কথা প্ৰথমতে উলিয়ায়, আৰু কোনটোৰ পাচত কি হব, তাক সংক্ষেপে সভাক জনায়। এক ৰকমে চালে সুত্ৰধাৰী ভাৱনাৰ চালক। কোনে কেতিয়া কি কৰিব লাগে তাক সুত্ৰধাৰীহে কৈ দিয়ে। নট নটীৰ কিন্তু এই কাম নহয়। যিবোৰ নাট[ ৮৭ ] নাটক। কত নট নটা দিয়ে, তাত সিহঁতে কেৱল যাৰ পাচত যি ওলাব লাগে তাক প্ৰৱন্ধ কৰি উলিয়াই আনে, আৰু কে তিয়াবা ভাৱনাৰ ভাল বেয়া বিচাৰ কৰে। নাটকত সূত্ৰধাৰী দিয়া প্ৰথা উঠি যাবৰ বহুত দিন হৈছে, কিন্তু নট নটীৰ ব্যৱহাৰ প্ৰায় আজিলৈকে চলি আছিল। অলপ দিনৰ পৰাহে এই নিয়ম লোপ হৈছে। আজি কালিৰ নাটকত সূত্ৰধাৰীও নাই, নট নটীও নাই। সিহঁতৰ ৰাই আগেয়ে যিবোৰ কাম কৰোৱা হৈছিল, তাক এতিয়া সভাই আপোনা আ- পুনি কথা দেখিযেই বুজি লব লাগে। এই কথা বুজাবৰ নিমিত্তে আজি কালি ভাৱনা-ঘৰত একো ডোখৰ কাকত দিয়া হয়। তাত কাৰ পাচত কোন ওলাব, আৰু কত ওলাব এই এটাইবোৰ কপা লিখা থাকে। নাটকত সূত্ৰধাৰী দিয়া প্ৰথাটে। যে বৰ ভাল আছিল এনে বুলিব নোৱাৰে। এই নিয়ম উঠি যোৱাই ভালহে হৈছে। যি ঘটনা ঘটিব তাক আগেয়ে কৈ দিলে কথাৰ ৰস অনেক শু•ে কমি যায়। এতিয়াৰ নাট কত আৰু এটা কথা দেখিবলৈ পোৱা যায়। সভাৰ মানুহক ৰাষাল বা ফুচুৰি কথা কৈ বৰ নিমিত্তে একোজন বহুৱা বা বহুৱালী কৰিব পৰা মানুহ দিয়ে। ই নাটকৰ একো অংশ বিশেষ নহয়, কেৱল দৰ্শকৰ মনত কথাৰ মাজে মাজে ৰং লগাবলৈ এনে মানুহ দিয়া হয়। অ- গন নাটকত গীতৰ সংখ্যা নিচেই তাকৰ আছিল, আজি কাল বাঢ়িাছ। | সিধান প্ৰণালী অনুসাৰে নাটক তিনি বিধ বুলিব পাৰি। অৰ্থাৎ নাটক তিনি কমে লিখা হয়। কোনো [ ৮৮ ] ৪ সাহিত্য বিচাৰ। কোনো নাট গত নায়কৰ আদিৰে পৰা অলৈকে দুখ দেখা যায়; দুখত নাটক আৰম্ভ হৈ দুখতে অন্ত পৰে। আৰু এবিধ আছে তাত নায়ক নায়িকাৰ আদিতে বিষাদ, কিন্তু অন্তত গৈ সুখ হয়, নানাবিধ দুধ ভোগ কৰি শেহত সুখৰ মুখ দেখে। শেহৰ বিধত দুখৰ লেশো নাই। আগৰ পৰা নিলৈকে নায়কে সুথতে দিন কটায়। এই বিধৰ নাটক অতি বিৰল, কদাচিং মাহে দুই এথান লিখে। নাটক পতি তিনি ৰকমৰ ৰস থাকিব লাগে। আদি, বীৰ, আৰু কৰুণ এই তিনি ৰস যি নাটক ও নাই সি মানুহৰ আদৰ নাপায়। কোনো কোনো নাটকত কৰুণ ৰস নাথাকে, কিন্তু আদি আৰু বীৰ ৰস সকলো নাটকতে পোৱ। য ৰ। যত এই দুই ৰসৰ অভাৱ তাক নাটক বুলিব নোৱাৰি। আগত যে বহুৱাৰ কথা কলে। তাক প্ৰথম বিধৰ নাটকত, অৰ্থাৎ যত নায়ক। আদিৰ পৰা অস্তলৈকে দুখ তাত সুমুৱা উচিত নহয়। বহুৱ শেহৰ বিধত দিলে ভাল, আৰু যত দুখে সুখে মিহলি তাতে কেতিয়াবা দিব পাৰি। ইংৰা ঝোনো কোনো দুখ প্ৰধান নাটকতো বহু ব্ৰা দিৰা দেখা যায়, কিন্তু তাৰ কাম তত বেলেগ।। বাধ কৰে। নায়ক। লগত ৫ টা বিশ্বাসী চাকৰ দিবৰ নিমিত্তে এই উপায় কৰে। নাটক লিখব। নিয়ম উপকথাৰ আলোচনা কৰোতেই কোৱা হৈ'ছ। সেবোৰ নিয়ম পালন কৰি নাটক নিলে কি তাপ ভাল হল। কিন্তু নাট ৫ কেৰল উপকথা নহয়, মূল কথৰে নাটক অনেক পোৱা যায়। তাঁচতে প্ৰায় মাহে মূল কথ, লৈহে নাটক লিখে; নিজে সাজ লিখা নাটক [ ৮৯ ] নাটক। ৮৫ অলপ মাথোন দেখা যায়। কোনো কোনো লিখকে মূল কথাকে মূল কৰি তাতে আন আন তেওঁৰ মন-গঢ়া নতুন কথা লগাই নাটক লিখে। এই বিধৰ নাটকেই বৰ চলিত। কিন্তু মূল কথাই হওক বা উপকথাই হওক, নাটক লিখোতে উপকথাৰ দৰহে লিখিব লাগে। মূল কথাকে। অলপ লৰাই উপকথাৰ নিচিনা কৰিলেহে তাৰ ৰস বাঢ়ে। আগত উনু- কিয়াই অহা হৈছে, যে নাটক পণ্ঠ গদ্য দুয়ো প্ৰণালীতে লিখিব পৰা যায়। কিন্তু পদ্যত লিখিলে মিল ছন্দত লিখা, ভাল নহয়; অমিল ছন্দহে তাহ খাটে। পণ্ঠত লিখা নাটক ছলেই; পাচে, মংসুনে অমিল ছন উলিয়াই দিবৰ পৰা ঞ্জি কালি দুই চাৰি খান পঠ প্ৰন্ধত লিখা নাটক ওলাবলৈ ধৰিছে। গীত। পথৰ দ্বিতীয় ভাগৰ নাম গীত। নাটকত বাজে পদ্য লিখা যি যি কথা আছে মানে সকলোৱেই এই ভাগৰ ভিতৰত পৰে। কাৰণ পছত লিখা এটাইবোৰ কথাকে সুৰ লগাই গাব পৰা যায়। কিন্তু বলে ছন্দৰ এক সু। নহওঁ; লেচাৰ যি সুৰে গাৰ পাৰি, দুলড়ীও সেই সুৰ গাব নোৱাৰি। এই দেখি চুদবোৰৰ বেলগ বেলেগ নাম থোৱা হৈছে। গীতৰ প্ৰধান ভাগ দুটা। ইয়াৰে এভাগ কেৱল সুৰ লগাই গাবলৈ লিখে, আৰু আনটো ভাগ কেৱল লিখকৰ মনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰিবলৈ লিখা হয়। তলৰ বিবৰ কথা এক কোৱা হৈছে, সেই বেশি [ ৯০ ] গীত। এতিয়া ওপৰ বিধৰ অৰ্থাৎ আচল গীতৰ বিষয়হে আলো চনা কৰা হব। | গীত অতি প্ৰাচীন বস্তু। ইয়াৰ উৎপত্তিৰ দিন ঠাৱৰ কৰি কোৱা বৰ টান কথা। আদিৰে পৰা গীত চলি অহা যেন দেখা যায়। ভাষা আৰু গত প্ৰায় একে লগেই পজে; কিন্তু সাহিত্যতকৈ যে গীত আগেয়ে ওলাইছে তাৰ কোনো সন্দেহ নাই। যেতিয়া মানুহে ভাষা লিখিবলৈ ধৰে, তেতিয়াৰ পৰাহে সাহিত্য নামে এটা বস্তুৰ সৃষ্টি হৈছে। কিন্তু গীত তাৰে আগেয়ে আছিল। মানুহ যেতিয়া অজ্ঞান আন্ধাৰত পৰি হাবিৰ মাজত আছিল, জ্ঞানৰ পোৰ কে নেকুৱা তাৰ ভূ নাপাহছিল, তেতিয়াও গীত বৰ্তমান। এক ৰকমে চালে গীত মানুহৰ লগে লগে হোৱা যেন অ- মুমান হয়। ঈশ্বৰে মানুহৰ চিত বৰ কোমল কৰি সৃজন কৰিছে, অলপতে সিহঁতৰ মনত বিষদ জন্মে, আৰু অলপতে আনন্দ পায়। বিষাদ লাগিলে কান্দে আৰু যদি শোক বেগ বৰ তীব্ৰ হয় তেন্তে বিনাই বনাই কান্দে। এই বি ননি দূৰৈৰ পৰা কেতিয়াবা গীত বুলি ভ্ৰম হয়। আচলতে শোকসূচক গীত আৰু বিননি এই দুইৰ ভিতৰত বে কিবা প্ৰভেদ আছে, তাক নিচাৰি পোৱা নাযায়। বৰ মৰমৰ পুতেক মৰিলে মাকে তাৰ গুণ বিনাই কালে। সি কেনেকৈ হাঁহিছিল, কেনেকৈ আই বুলিছিল, কেতিয়া কি মৰমীয়ান কথা কৈছিল এই এটাগবিলাক কথা এনে ভাবে সুৰ লগাই ৰণিৰ ৰে দূৰৈৰ পৰা শুনিবলৈ গীতৰ নিচিনা। আৰু গীতো গাৰ জন মানুহে কোমল মুৰে গালে বিননি যেন এৰি। [ ৯১ ] সাহিত্য বিচাৰ। এই দেখি আমাৰ বিশ্বাস হয়, যে মানুহৰ বিষাদেই গীতৰ উৎপত্তিৰ কাৰণ। এই বিষয় কোনো কোনো মানুহৰ মত বেলেগ; সিবিলাকে কয়, যে গীত শোকৰ পৰা ওলোৱা নহয়, হয়াৰ জন্মৰ কাৰণ বেলেগ আছে। তেওঁলোকৰ মতে ঈশ্বৰে আগেয়ে পৃথিবী, তৰু, লতা, নৈ, পৰ্বত, ফুল, পশু, পক্ষী, কাট, পতঙ্গ ইত্যাদি সকলোকে সৃজন কবি, সম- শেহত মানুহ সৃজন কৰে। পাচে মানুহ ওলাই আগত এই মনোহৰ ধৰণী দেখিবলৈ পালে। সি ইফালে সিফালে চায় নানা কম বিতোপন ফুল দেখে, ওপৰলৈ চায় ফট-ফটীয়া পানী কুল কুল কৰি একান্ত মনে অকলৈ বৰ লাগিছে। এই বোৰ দেখি সি বিমোৰ হল, তাৰ মন মোহ গল, আৰু পৃথিবীৰ যি জন গবাকি তেওঁলৈ বৰ ভক্তি জন্মিল। এই ভক্তিৰ পৰাই গীত ওপজে, অৰ্থাৎ যেতিয়া সি এইবোৰ দেখি আচৰিত হল, আৰু ঈশ্বৰৰ অপাৰ ক্ষমতা তাৰ মনত লাগিল তেতিয়া সি থাকিব নোৱাৰি হঠাৎ সুৰ লগাই ঈ- গৰৰ মহিমা গাবলৈ ধৰিলে। এই কথাটিতে। অৱশ্য যুক্তি আছে। কিছুমান মানুহে ইয়াকে গীতৰ উৎপত্তিৰ কাৰণ বুলি মানি লৈছে। কিন্তু আমাৰ বিবেচনা হয়, যে যিবিলাক মানুহে গীতৰ এই কাৰণ দিছে আৰু যিবিলাকে তাকে হয় বুলিছে তেওঁলোকে কথাটো ভালকৈ লুটীয়াই বগই চোৱা নাই। যিটো কৰাৰ কাৰণ অনেক হব পাৰে, তাৰ যথাৰ্থ কাৰণ ঠিক কৰোতে আগ-গুৰি ভালকৈ গৰি চাৰ লাগে; নাইবা আচলটোক এৰি মিছা কথা এটাকে আচল বুলি ধৰাৰ আটক নাই। গীতৰ কাৰণ পৰি গৰি ৰত [ ৯২ ] গীত। উলিয়াব পাৰি। কিন্তু তাৰ ভিতৰত যিটো সম্ভৱ, অৰ্থাৎ এটাইবোৰতকৈ যুক্তি সঙ্গত সেইটোহে ধৰা উচিত। এতিয়া ভাবি চোৱা, ঈশ্বৰৰ মহিমাৰ পৰা গাত লোৱাই সম্ভব নে মানুহৰ বিষাদৰ পৰা ওলোৱাই সম্ভব। কাৰণ লোকে মানুহৰ মন বিমান ব্যাকুল কা'ব পাৰে ঈশ্বৰৰ মহিমাই সিমান খিনি নোৱাৰে। ঈশ্বৰৰ ভক্তি কত কেহ জনে চকুৰ লো টোকে, কিন্তু শোক ৩ মাহে বলিয়া হে কাদি চকু উহায়। শোকৰ বেগ ত মানুহে অচ্ছািতে। গীত গায়, অৰ্থাৎ বিনাই কাণে। 13 বিয়েই শোক নি বাবণৰ প্ৰান উপায়। মা <1 মনত বে৷ ৩য়! শাক ধা হয়, অৰ্থাৎ যেতিয়া শোৰ বেগ ,তি ও ব্ৰি হৈ উঠে, তেতিয়া কাদিলে বুকু শীত পৰে, মনো পাতল লাগে। গা ৩ৰে। গুণ তেনেকুৱা; গীত গাহ মানুহ মনৰ বিষাদ দূৰ কৰে। এতেকে গাওঁ আৰু কান্দন ৫ ণে একেই, সিহঁতৰ গুণো একে ৰকম। এতিয়া বিবেচনা কৰা, যদি কালনৰ কাৰণ বিবাদ হয়, তেন্তে গতিৰ নো কাৰণ বেশ লেগ হব কিয় : দুৰৰো অৱশ্য একেট। হে, তাত আমাৰ তিল মাত্ৰ ও সন্দেহ নাই। মানুহে নিয়েই যে শোক পাহ- ছিল এনে নহয়, আৰু সেই দেখ তেতিয়া গতো নাছিল। মে শোক দুথ সকনোৱে আহি মানুহক বোৰ ধৰিলে, আৰু তেতিয়াৰ পৰা গীতৰৰ সৃষ্টি হল। আগেয়ে কোয়া হৈছে যে কোনো কাণৰ পৰা কোনো এটা বস্তুব উৎপত্তি হলে, মানুহে তাক সুবিধা অনুসাৰে নানা ঠাইত লগায়। গৗত যদি ও বিষাদৰ পৰা ওলাল, সময় ক্ৰমে মানুহে তাৰু [ ৯৩ ] শাহিত্য বিচাৰ। ঈশ্বৰ ভক্তিত আৰু আনন্দত লগালে। আজি কালি সেই দেখি গীত নানা ৰকম দেখা যায়। তাৰ কোনোলোত ঈশ্বৰৰ মহিমা, কোনোবোৰত আনন্দ উৎসৰ, আৰু কিছুমানত বিষাদৰ কথা থাকে। লেচাৰী বা দুলড়ী লিখিবলৈ একোটা বিশেষ ছন্দ আছে। কিন্তু আমি যাক গীত বুলিছো, অৰ্থাৎ গীত বুলিলে আজি কালি যি বুজা যায় তাক ৰচিবলৈ এটা বা চাইটা কোনো বিশেষ ছন্দ নাই। কোনো কোনো গীতত ভগ, অৰ্থাৎ ঠাইত মিল ঠাইত অমিল ছন পোৱা যায়। আখৰ লিখি চালে ও. কোনো ঠাইত যাল, আৰু কোন কোননা ঠাইত পাঁচ, ছয়, এঘাৰ বাৰ ইত্যাদি কমে পোৱা যায়। এনেকুৱা অমিল কথা। কিন্তু দোহোৰা ভোখৰতহে দেখা যায়। অন্তৰবোৰত মিল নাথাকিলে গাবলৈ বৰ অসুবিধা হয়। কিন্তু দোহোৰাত আখৰৰ লেথ নিমিলে বুলি এনে ভাবিব নালাগে যে তাত একোৰে মিল নাই। আখৰৰ লঘু গুৰু সকলো ঠাইতে আছে, অৰ্থাৎ যত লঘু বৰ্ণ লাগে, তাত গুৰু আৰু যত গুণ বৰ্ণ লাগে তাত লঘু দিলে গাওঁ- তাই কেতিয়াও গাব নোৱাৰে। আৰু কিছুমান সুৰত আখ- ৰৰ লেখ নিমিলিলেই নহয়। বেহাগ, বাগেশ্ৰী, পুবী, ইমন- কল্যাণ ইত্যাদি ৰাগত যিবোৰ গীত বন্ধা যায়, সিহঁতৰ দোহোৰাত আৰু অন্তৰত বৰ্ণব লঘু গুৰুতো মিলিব লাগিবই, আখৰৰ লেখো নিমিলিলে নহয়। সকলো ৰকমৰ গীত বিচা- ৰি চালে দেখা যায় যে বেহাগ, বাগেশ্ৰী আদি কৰি কে বিনিমান সুৰত দোহোৰাৰ প্ৰথম কাকিত চৈধ্য ৰা বোল [ ৯৪ ] গীত। আৰু দ্বিতীয় ফাকিত যেটা আখৰ থাকিবই লাগে। কিন্তু এটা কথা মন কবিঁ, যে মানুহে তাল আৰু সুৰ চাই গীত মিলিখে। বিবিলাক বিয়ে গীত লিখে, তেওঁলোকে যে সাত শাস্ত্ৰ জানিছিল এনে নহয়। গীত কাবৰে লিখে পাচে গায়নে সেই গীতত যি সুৰ খায়, তাকে লগাই গায়। সময়ে সময়ে এই নিয়মৰ বিপৰীত কাম কৰা হয়, অৰ্থাৎ আগেয়ে সুৰ শিকি পা৮ে সেই সুৰত মিলাই গীত ৰচে। শেহৰ নিয়মটাৱেই বেছি চলিত আৰু ভাল। কিয়নো, তাল আৰু সূৰ কৈ গীত লিখিলে, কেতিয়াবা এনে হা ব গ গানে সেই গা তল ঠায়ে ঠায়ে অলপ নসলোৱাকৈ গাবই নোৱাৰে। এই কথা আজি কালি 'না ঘৰবোৰত দেখা যায়। কোনো কোনো নাটক এনে থাকে, যে গায়- নবিলাকে সেই গাত কোনো সুলত পেলাব নোৱাবে। আমি পৰত দেহেৰা, অন্তৰা, ঘৃ আৰু গুৰু আখৰ এইকেট। কপা ব্যবহাৰ কৰিংছ। ইয়াৰ অৰ্থ বুজাহ নিদিলে মাই বিশেষে সব টান হব পাৰে। দোহোৰ গীতৰ মুগ-পট, থাৎ যি ডোখৰ ধন ঘনে গাব লগে। দেহে। ৰা 6 যিবোৰ :: :: তাক অন্তৰ বেলে, অথs গীতৰ যতন ভাগ। গতে পতি দুটা বা তিনটা অন্তৰা থক। তান এ::ট। গোবা হলেই আকৌ ঘুৰি আহি দো- বাত ধৰে। গু, আখৰ বুলি “ তখৰত দুধ স্বৰ থক, ৩ক বুজিব লাগে। ক, প, কি, পি, কু, পু, লঘু, কিয়নো নিহৰ লগত যিকেটা স্বৰ আছে, অৰ্থাৎ অ, ই, আৰু উ এটাইকেটাই সুষ। যি আখৰত দীৰ্ঘ [ ৯৫ ] সাহিত্য বিচা। বৰ মিহলি থাকে তাক এক আধৰ বোলে; যেনে; কী কু ইত্যাদি। অনুস্বাৰ আৰু বিসৰ্গ মিহলি থকা আখৰবোৰ শুক বলে। যুক্তাক্ষৰৰ আগৰ আখৰটোকো ও বুলি ধৰে। যেনে, অসম্ভৱ, ইয়াৰ স টেঃ গুৰু, কিয়নো সি। যুক্তাক্ষৰৰ আগত আছে। যি আখৰত সৰবৰ্ণ মিহলি নাই তাক পদ্যত নিলিখে। এই নিয়ম সংস্কৃততৃহে লাগে। অস মীয়াত পদ্য লিখিলে এনে জটিল নিয়ম পালিব নালাগে। চলিত ভাষাত অকাৰ বাজে আন এটাইবোৰ স্বৰবৰ্ণ দীৰ্থ, এতেকে যি আখৰত অ নাথাকি আন কোনো বৰ মিলি থাকে তাক • গুৰু বৰ্ণ বোলে।

সকলো গীতৰ দোহোৰাতো শুনিবলৈ মিঠা হব লাগে। তাত লগোৱা শৰবোৰ সুললিত আৰু মৃদু হোৱা উচিত। আগেয়ে কোৱা হৈছে, যে দোহোৰ। ডোখৰ ঘনে ঘনে গোৱা হয়, যদি সেই দোহোৰাই শুনিবলৈ ভাল নহয়, তেন্তে গীতা:ট। কাণত কেনে লাগিব চোৱাচোন। এটা গীতত তিনটাত কৈ সৰহ অন্ত থাকিব নালাগে। গীত দীঘল হল ত গুচি লেচাৰী হয়। পাতল ভাবৰ গীতত এটা অন থকাই ভাল, কেতিয়াবা গীত চাই দুটাও দিৰ প:নি; কিন্তু দুটাতকৈ বেচি হলে বেয়া। ইয়াতে আৰ এ। কপা মন কৰিব লাগে। সকলে গীতৰ মাজে মাজে এনে ঠাই আছে যে তাত সুৰ বৰ দীঘলকৈ টানিব লগাত গনে। এই ঠাইবোৰত সদাই গুৰু আৰ শিখা উচিত, নাইবা শুনিবলৈ বৰ বেয়া হয়। গীত লিখেতে আৰু এটা ক আছে, যে গাবৰ সময়ত যেন সকলে সইত এল [ ৯৬ ] কে ভাঙ্গি দেডোখৰকৈ গাব লগা নয়। এটা গীতত আছে “ জনম লভিলে। কিকাৰণ * পাচে গাৰৰ সময় জনম ” একে লগে গাই “ভিলে কি কাৰণ” বেলেগে গাব লাগে। গীত এই দৰে গালে বৰ বেয়া শুনি।

চম্প।

সাহিত্যৰ যিবোৰ ভাগ দেখুউৱা হল, তাত বাজেও আৰু এভাগ আছে, তাৰ নাম চম্পু। এই ভাগ সাহিত্যৰ বেলেগ এক খণ্ড বুলিব নোৱাৰি। গদ্য আৰু পদ্য দুয়োকে। মিহ- লাই লিখিলেই চল্ বোলা যায়। আজি কালিৰ লিখকে এই প্ৰণালীত কথা নিলিখে। আমি গদ্য আৰু পদ্যৰ আ- লোচনা বেলেগে বেলেগে কৰিছোঁ। এতেকে এতিয়া চৰ বিষয়লৈ কথা খৰচ কৰাৰ একে। সকাম নাই।

নবস।

বীৰ কৰুণ ইত্যাদি অনেক কম সৰ নাৰ আগত উল্লেখ কৰা হৈছে। কিন্তু ৰস কি তাৰ কথা একো কোৱা নাই। সেই দেখি ইয়াত পুনৰায় সেই বিষয় উলিয়াব লাগিল। ৰস বুলিলে কোনো বস্তুৰ সাৰ বা সোৱাদ বুজায়। কবিতাৰ ৰসে সেই প্ৰকাৰ। কোন কবিতা কোন বসত লিখা হৈছে, তা উলিয়াবলৈ নালাগিলে প্ৰথমে কবিৰ ভাব- টোলৈ মন কৰিব লাগে। তেওঁ কোনো দুখ লগা বা মন সগা- কথাও লিখিব পাৰে, আৰু কোনো ভয়ানক বা খি লগা কথাও বৰ্ণাব পাৰে। কবিতাৰ দ্বাৰাই কেৱল তেওঁ গনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰে, অৰ্থাৎ কৰিটো পঢ়িলে তেও [ ৯৭ ] সাহিত্য বিচাৰ। মনত মৰম লাগিছিল নে ভয় লাগিছিল, দুখ লাগিছিল নে আনন্দ লাগিছিল তাক বিশেষকৈ জানিব পৰা যায়। কবিৰ যে এই একোটা মনৰ ভাব তাকে কবিতাৰ বস বোলা যায়। কবিতা লিখিবৰ সময় কবিৰ মন যেনে অৱস্থাত থাকে, তে ওঁৰ মনত তেতিয়া যি ভাব খেলায়, সেয়ে সেই কবিতাটোৰ স। ৰস মুঠতে ন বিপ। সৃঙ্গাৰ বীৰ কৰুণাদ্ভুত হাস্য ভয়ানক

বীভৎস ৰৌদ্ৰেঃ এম শস্য শান্ত পা বৰ। অৰ্থাৎ শৃঙ্গাৰ, ৰীৰ কৰ৭ ৩ ভূত, স্য, ভয়ানক, বীভৎস, ৰোঁ, আৰু শান্ত এই কবিতাৰ নৰস। শুঙ্গাৰ বা আদি যুৱক যুৱীৰ প্ৰেম বুজালে বা কোনো সেই ভাবৰ কথা বুজালে তা শাৰ বস বোলে; যেনে,

মনক হস্ত গোপ বধু সমস্তৰ।
মুখত প্ৰকাশে অতি হাসি মনোহৰ॥
দেখা তা সম্বাৰ সতিনীৰ ৰিষা এৰি।
পঞ্চম উৎসাহে গাৱে মাধৱক বোৰ
পুষ্প হলে বহে অতি নৃত্যত ভাগৰি।
আলিগিয় কৃষ্ণক জিৰাৰে কণ্ঠে ধৰি।
মদনে পীৰিত কতো বাতুল আকাৰ।
আগ বাঢ়ি যাচি মালে ষোড়শ শৃঙ্গা।
দেখা দেখা হেৰ সৰি কতো গোপিনীৰ
কৃষ্ণ মুখ চুধিতে নয়নে বহে নী।

• কাম তাৰে জয় মাধয়ে চত না।

[ ৯৮ ] নবক।

জন্মে জন্মে হৈবে প্ৰতো তোমাৰ কিৰী।
কতত গোপী মাধৱক নমিৰাৰ ছলে।
চৰণত স্তন দিয়া মহাকাম ভোলে।
--- সাহস আৰু পৰাক্ৰম বুজুৱা কোনো ভাব থাকিলে
তাক বীৰ ৰস বোলে; যেনে,----
মোক লাগি বান্ধৈ নকৰিবা চিন্তা ভয়,
কৈত শুনি আছ। মোৰ আছে পৰাজয়।
নৃপতি গণক মই জানি আছে। ভালে,
সিংহক কৰিবে কিবা শৃগালৰ পালে।
হেন লক্ষ ৰাজাক কটাক্ষ মোৰ নাই,
সাজু হয় আসি কাৰ উৰুৱাইবে চাই।
পলাইবে শৃগাল গণ যেন লাঞ্জমাৰি,
ৰঙ্গ দেখা খেদাইবোহে। লণ্ডাটিকা পাৰি।
কৰুণ-- দুখ বা শোক বুজায় এনে কোনো ভাব থাকিলে
তাৰু কৰুণ ৰস বোলে; যেনে,
কালে আৰু নৰ নাৰী, অন্তেস পুৰক চানি,
| ক্ৰন্দনৰ উম্মি উথলিল।
অনন্তৰে মহাদই, ক্ষণেক চেতন পাই,
দীৰ্ঘৰাৱে অনেক কান্দিল।
পুত্ৰশোকে দহে গাৱ, হিয়ে হানে মুষ্টিত,
হা হাৰিয়াসৰ গুতাই।
কফ বই যমদূত, হয়া তো নিলে পু
মোক শোক সাগৰে পেলাই।

লতিগণে দিলো, তো এ কৰিা [ ৯৯ ]

নুশুনিলা কিনো স্বতন্তৰ
ওলাই গৈলি নাচিবাগি, পুত্ৰ ই জন্মক লাগি
 উলটিয়া নপশিলি ঘৰ॥
পাঞ্চোপুত্ৰ ভৈলোঁ সুখী আছিলোঁ সুবৰ্ণ কুম্ফি
 সিও নাম খণ্ডাইলি কুমৰ।
কিনো ভৈল হৃদিশোক, বিধতা দণ্ডিলে মোক
 যমপুৰে আমাক সুমৰ॥
ৰজাৰ কুমাৰী গণে, তোক সেৱে সৰ্ব্বক্ষণে
 শীতল সৰ্য্যাত থাকা শুই।
আজি বাপু প্ৰাণ এৰি, কোন স্থানে আছা পৰি
 কাক শৃগালৰ ভক্ষ হুই॥
অদ্ভুত — বিস্ময়জনক কোনো ভাব থাকিলে তাক অদ্ভুত ৰস বোলে; যেনে,---

নন্দক আবৰি, বোলে গোপ গোপী,
পৰম মনে বিস্ময়।
তোমাৰ পুত্ৰৰ, যেন যেন কৰ্ম্ম,
মনুষ্য এস্ত নহয়॥
সাত বৰিষৰ, শিশু কৃষ্ণ ইটো,
দেখা কেন কৰি লীলা॥
ছত্ৰাকৃতি কৰি, এক হাতে তুলি
পৰ্বতক উল্লাসিলা॥
দোভাইক ৰথে থৈয়া তব তলে
নামিল গৈয়া যমুনাৰ জলে।
বুৰ দিয়া মন্ত্ৰ জপিলা পাচে

[ ১০০ ] মস।

দেখ নাম কৃষ্ণ ঐত আছে। বথত নাহিক বুলি উঠিল। লোইক ৰথতে দুনাই দেখিলা। পূৰ্বতে বসি আছন্ত দুই। দুনাই বুৰ জিলা বিস্ময় হই। লৰ মাজত দেখ পাচে সহস্ৰেক কনে অনন্ত আছে। পৰম পুৰুষ আছন্ত বসি প্ৰকাশে মুখ যেন পুৰ্ণ শশী।” হাস্য-—-হহি উঠিব পাবে এনে কোনো ভাব থাকিলে তাক হাস্য ৰস বোলে, যেনে-- ডাঙ্গন দীঘল ভুনি মা, মূৰত ডাঙ্গৰ পাগ বিয়ায় সভায় ডাঙ্গৰ চৰুত পায় ডাঙ্গৰ ভাগ। ডাঙ্গণ জাপি। ভলত যায়, ডাঙ্গন পিৰাত বহে ভঙ্গ হাকাত ধপাত খায়, ভগৰ ডাঙ্গৰ কাহে। ডাঙ্গৰ খাই ডায়। মাছ ডাঙ্গৰ ভেটি তাৰ গোচৰ শোধাত জগৰ ভাত সদাই লাগে। ভাঙ্গৰ ঘৈনক চুলিত ধৰি মাৰে ডাঙ্গৰ চৰ জঙ্গৰ চাউলৰ ভাত দিয়ে তাঁতশালত ,ঘৰ। বন্দীক মাৰে খুটাত বান্ধি ডাঙ্গৰ বাঢ়ীতে ধৰ্মৰ কোব লগুৱাৰ মুৰত দিনে ৰাত পৰে। ডাৰ, ডাবিত সৰলৰ লয় লৰালৰি ড্যৰ কে কোবত কেও কান্দে বা চিৰি। [ ১০১ ] হিত্য বিচাৰ। ভাৰ ডিঙ্গি হাতৰ ভাগৰ ধুমধুমনি ই মূৰৰ পৰ সি মুৰলৈকে গোটই গাওঁতে শুনি। ভাগৰ চৰাৰ ডাঙ্গৰ খুটাত ভাঙ্গৰ গাৰু পাৰি শটি ঢাৰি খাই দাই উঠি বহে ভেম মাৰি। ডাঙ্গা গডগিত পানী, ডাঙ্গ বটাত পান ওচৰতে থয় হোক, চৰিয়া পিকদান। ডাজৰ বিছনিৰ ৰা জুৰ লাগি পৰে চকু মুদি ভাগৰ ডাঙ্গৰ হোঁতৰণি মাৰে। পিন্ধা-উৰাত ভেম ভাঙ্গৰ কথাত ডাৰ গপ তলে তলে কথা ডাঙ্গৰ পুৱা ডাঙ্গৰ জপ। ভয়ানক—ভয়জনক কোনো ভাব থকিলে তা ভয়ানক কস বোলে; যেনে-- ডেৰ প্ৰহৰৰ পথ জুৰি নিৰন্তৰ চূণীকৃত কৰিলেক বৃক্ষ নিৰন্তৰ। যোৰ ৰূপ দেখি প্ৰা কৰে উসম তড়িয়াছে দন্ত যেন লালৰ ইং। নাকৰ ভিতৰ যেন পৰ্বত গহ্বৰ ভয়ঙ্কৰ শিলা সম ত খুলন্ত। অতি কুকুটা কেশ বিকৃত কুৰূপ। চকুৰ কোটৰ যেন দুই অন্ধকুপ। হাত ভৰি পড়িয়াছে যেন দেখি আলি তা পুৰি যেন পেট আছে খালি। বীভৎস- বগা ৰা বিল বুকুৰ গৰ থাকিলে তা বা ফল বোল; যেনে[ ১০২ ] নবস। :- একো নেদেখন্ত কামাতুৰ ভৈল গৰ কন্যাৰ ধৰিবে মনে দিলন্ত লৱৰ। খটমট কৰি বাজে গলে মূও মাল। কঙ্কালৰ সোলকি পৰিল বাঘ ছাল। ভৈল উলঙ্গত তাকে নাচাস্ত চাপৰি দেখি পলাইক লৈ কন্যাও লৱৰি। হাঁসি লাজে আৰ হোন্ত ই গাছে সি গাছে খেল হুয়া শঙ্কৰো থেদন্ত পাচে পাচে। ঘৃণা- কোনো ঠাইত আছে পৰি মৰা গৰু এটা আৰু পৰি আছে কত হাৰ গোটা গোটা। গেলিছে মঙ্গহ তাৰ গোন্ধে প্ৰাণ উৰে, তাতে পৰি বৰমাখি ভেন্ ভেন্ কৰে। এফালে লাগিছে আহি থকুৱা শকুনি, খিকিনালি কৰি খায় মাংস টানি টানি। কোনো ফালে পোক লাগি পিল পিল কৰে, উৱলি মই কতো খহি খহি পৰে। আৰু আছে চুদা চুবি বিষ্ঠা কেউফালে কেচা, পকা’ ধোঁৱা উৰা, ঘিণ লাগে চালে। নৌ--- উগ্ৰ বা খং বুজায়, এনে ভাব থাকিলে তা বৌ বস বলে; যেনে,- শুন অৰে যদু বংশী কৃষ্ণ হৰাচাৰ, কেনে চুৰি কৰি নেস ভগিনী আৰ। মুঘুৰিলি, কন্যা তই মোতো খুজিলি [ ১০৩ ] সাহিত্য বিচাৰ। যেন ঢোকাকে লৈয়া যায় সোলা ফল থানিতেৰুে ৰহ আজি দিবে প্ৰতিফল। আন নৃপতিৰ মতে আমাক লেঙ্কাস। কম্নি কুমৰৰ তই আঁটা নতু পাস। প্ৰমত্ত বাঘৰ আগে থেলাস গায় কৎসাল সৰ্পৰ যেন লাজে দেস পায়। মাৰিবাক লাগিয়া যমত কৰ খেড়ি আজি তোক নামাৰি সেন্থৰে নষাও এৰি। শান্ত বা বাৎসল্য --- মৰম বা ভক্তি বুজুৱা আৰু শাকিলে তাক শান্ত ৰস বোলে; যেনে,-- লোক খেদিয়া যা তিনি চাৰি ভৰি মুখ চাই নিচিনি থাকত যেন ভৰি। কচিমে লেপিত হয় আসন্ত উলটি দেখি দুইকো দুই মাৱে ধৰন্ত সাৱটি। স্নেহে পীৱন্ত স্তন পুত্ৰ মুখ চান্ত মিল আনন্দ দেখি গজি আসে দন্ত। আজি বহু দিন মিতা, তুম সৈতে নাই দেখা ছিলা কৰবাত মনে মনে। দেখিয়া তোমাৰ মুখ, মনে ৰৰ পালোঁ সূখ, জুল জীৱন এতক্ষণে। একে দিনে জনমিলে, একেলগে বৰ হলে। | একেলগে কৰিছে ধেমালি। কেনে সুখে দুই জনে, ফুৰিছিলোঁ। ৰনে ৰৰে

মনত পৰেনে? স কালি। [ ১০৪ ]

ভক্তি --- মই অনাথক দয়া, কৰহু পৰমানন্দ
দাস বুলি ধৰিয়া মনত।
থৈয়ো নিজ ভৃত্যৰ সঙ্গত।
অঙ্গুলী মুখত কৰোঁ,  দান্তে তৃণ তুলি ধৰোঁ
কেশ ছিণ্ডি দিওঁ চৰণত॥
অপৰাধ বিনাশন  তযু নাম নাৰায়ণ
জানি নামে পশিলোঁ শৰণে।
আন গতি নাহিকে মৰণে।
অপৰাধ ক্ষমা কৰি,  তুমি দয়াশীল হৰি
মোক ৰক্ষা কৰিয়ো চৰণে।
তোমাৰেসে অবিদ্যায়,  আমাক মুহিলে হৰি
নাজানোহো তোমাৰ তত্ত্বক।
তোমাৰ চৰণে হৰি,  শৰণ পশিয়া সাৰ
কৰিলোহোঁ তোমাৰ নামক॥
⸻⸻
অন্ত।