চিত্ৰ-ভাগৱত

by হৰিনাৰায়ণ দত্তবৰুৱা

[ প্ৰকাশন ]

চিত্ৰ-ভাগৱত

মহাপুৰুষ
শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱৰ ৰচিত মহাভাগৱতৰ বৰ্ণিত শ্ৰীকৃষ্ণৰ
শিশু আৰু কিশোৰলীলাৰ প্রাচীন চিত্ৰ
আৰু বৰ্ণনা৷

সংগ্ৰহ কৰোঁতা
শ্ৰীহৰিনাৰায়ণ দত্তৰৰুৱা সাহিত্যৰত্ন

প্রথম সংস্কৰণ
৫০১ শঙ্কৰাব্দ

প্রকাশক
দত্তবৰুৱা ব্ৰাদাৰ্চ এণ্ড কোং
নলবাৰী, অসম ।

 মূল্যঃ ত্ৰিশ টকা ।

चित्र-भागवत

महापुरुष
श्रीमंत शङ्करदेव दारा रचित सहाभागवतमें वर्णित
भगवान्‌ श्रीकृष्णकी शिशुकालीन एवं किशोरकालीन
लीलाओंका सचित्र वर्णन ।

संग्रहकर्त्ता
श्रीहरिनारायण दत्तबरुवा साहित्यरत्न

प्रथम संस्करण
५०१ शंकराब्द

प्रकाशक
दत्तबरुवा ब्रादर्स एण्ड कम्पनी
नलबाड़ी, असम ।

[ মুদ্ৰণ ]

 

Printed by Phani Bhusan Roy,
at the Prabartak Printing & Halstone Ltd.,
52/3, Bowbazar Street, Calcutta.

[ ভূমিকা ]

FOREWORD
by
K: K. HANDIQUI, M.A. (Cal. et Oxon),
Vice-Chancellor, Gauhati University

.

 The history of medieval Indian painting has been the subject of considerable research in recent years, both in India and the West; but very little is known about the materials available in Assam, especially the illuminated manuscripts several of which are known to exist in private and other collections. The present publication is the first systematic attempt to reproduce the paintings incorporated in one such manuscript, that of a portion of the tenth Skandha of the Assamese Bhâgavata composed by Sankardeva, According to the editor, the manuscript is dated Saka 1461 or A.D. 1539, and contains both the text and the illustrations. "The text was published separately some years ago, and the present volume contains only the illustrations with explanatory notes in Assamese and Hindi. The descriptive notes just below the pictures are in. old Assamese and given from the manuscript. Although many of the pictures have been reproduced in one colour, there are enough examples to give an idea. of the brilliant colour sense of the original paintings.
 The publication of these illustrations will be welcome to all students of medieval Indian painting. The art of illuminated manuscripts, which was

developed in Gujarat or Western India in the twelfth century, and at first practised on palm leaves for embellishing Jaina texts like the Kalpasûtra, was later extended to Vaishnava works like the Bhâgavata and especially the Gitagovinda, not only in Gujarat but in Rajputana and the Hill States of the Western Himalayas. Large series of paintings were executed to illustrate the Râmdyana of Tulsi Das. and reference may be made also to the miniatures illustrating secular poems; for example, the Râgamâlâ and Vasantavilâsa paintings. ‘The pictures reproduced here illustrate the stories of Krishna’s childhood as narrated in the Assamese version of the tenth Skandha of the Bhâgavata, ‘These stories were popular with Rajput painters; and scenes from Krishna’s early life form the subject-matter of some of the best known examples of the Kângrâ school, which flourished in the second half of the eighteenth century. The Assamese manuscript dated in A, D. 1589 is of special interest in view of the paucity of known examples of Rajput painting earlier than the seventeenth century, and represents one of the earliest attempts to illustrate a version of the Bhâgavata composed in the vernacular, [ ভূমিকা ]  The paintings in the original manuscript deserve careful study in relation to those of other Indian schools. The pictures of trees with flowers or birds have considerable charm; and animal life is vividly portrayed with observant sympathy and tenderness of feeling. The maneless Indian lion occurs more than once, and the bison (methan in Assamese) which is almost extinct in the province will attract the attention of the student. The costumes follow a conventional pattern, but it is interesting to find the drum and the horn (pepá), the familiar auxiliaries of the Bihu festival, Treatment of popular mythological topics, in connected sequence, and representation of realistic scenes of rural life constitute a genre in which Rajput painting excels; and these features are exhibited to a considerable extent in the

Gauhati,
April, 1949.

pictures in our manuscript, though not with a draughts-manship comparable to the best examples of Rajput art. A detailed study of the original pictures is essential for a correct appreciation of their technical traits and the aims and methods of the Assam school of painting and its relation to folk art.

 The publication of a work like this would have done credit to any research institution, but actually we owe it to the enterprising zeal of Srijut Hari Narayan Datta Borooah, a retired school teacher who has devoted his life and energies to the study and publication of old Assamese texts, The labours of the veteran scholar will be amply rewarded if some of his younger contemporaries emulate his example and help to widen our knowledge of a little known phase of Assamese culture. [ মুখবন্ধ ]

মুখবন্ধ

 আমি দেখা বস্তুবোৰৰ ভিতৰত যিবোৰ বেছি মনতখোৱা, সেইবোৰ স্বাভাবিকেই মনত থাকে। আমি ভালপোৱা বস্তুবোৰ বন্ধু-বান্ধৱক বুজাবলৈ নানা বৰ্ণনা দিওঁ আৰু কেতিয়াবা মাটিত বা পাতত আঁকিও দেখুৱাওঁ। আদিম কালত মানুহে বনৰীয়া পশু-পক্ষী, গছ-লতা আৰু নিজৰ প্ৰেমিক-প্ৰেমিকা, শত্ৰু-মিত্ৰ আদিৰো চিন ৰাখিবলৈ চিত্ৰ অঙ্কন বা মূৰ্ত্তি নিৰ্ম্মাণ কৰিছিল।
 কিছুমানে কয়—মাতৃজাতিকেই প্ৰথম চিত্ৰকৰ বুলি। প্ৰস্তৰ-যুগত যেতিয়া মানুহে চিকাৰ কৰি খাইছিল, সেই সময়ত গুহাত থকা আইসকলে শৰৰ তূণত চৰাই, পশু আদিৰ চিত্ৰ খোদিত কৰিছিল। বয়ন-শিল্পত যেতিয়া আইসকলে পোনতে হাত দিয়ে, সেই সময়তো তেখেতসকলে কাপোৰত নানা ফুল বাছিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। শিল সমান কৰি চিত্ৰ অঙ্কন কৰা কাৰ্য্যতো আইসকলে পুৰুষৰ লগত হাত নিদি নাথাকিছিল হেনো। আজিলৈকে আমাৰ ভাৰতৰ কিছুমান ঠাইৰ আইসকলে ঘৰৰ বেৰত নানা চিত্ৰ অঁকা, মাটিৰ সাজত নানা চিত্ৰ অঙ্কন কৰা, কন্যাক অলঙ্কাৰ পিন্ধাওঁতে মণ্ডল আঁক, বৰ-বৰণৰ পিৰা ৰজা আদি দেখিলে আইসকলৰ চিত্ৰকলালৈ স্বাভাৱিক ধাউতিৰ পৰিমাণ অনুমান কবিৰ পাৰি।
 আমাৰ প্ৰাচীন কামৰূপৰ বাণৰজাৰ দুহিতা উষাৰ সখী চিত্ৰলেখাই ভাৰতৰ সকলো ৰজা-মহাৰজা, ৰাজকোঁৱৰ আৰু যদুবংশধৰ-সকলৰ চিত্ৰ আঁকি সখী উষাৰ আগত ধৰিছিল বুলি পুথিত পোৱা যায়। ইয়াৰ পৰা সেইকালৰ কামৰূপৰ চিত্ৰ বিদ্ধা-চৰ্চ্চাৰ অলপ

सुखबन्ध

 जिन चीजोंको हम देखते हैं, उनसमेंसे जो हमें ज्यादा पसन्द आती हैं—सहजही हमारे मानसपट पर अंकित हो जाती हैं और स्वभावत: हम अपनी पसन्द की चीज अपने लोगोंको दिखाना चाहते हैं। इस दिखानेकी एक मात्र क्रिया, उस बस्तुका अंकन कर दिखलाना; यही चित्रकला है। वर्णन से चित्रज्ञान सहज-बोधगम्य है और यह चित्रकला मानव की अविकसित अवस्था में भी थी जो आज मानव-विकासके साथ साथ बिकसित हो गयी है।
 आदिम-युग में मानव, पशु पंक्षियों और पेड़-पौधों आदि का तथा अपने प्रेमी-प्रेमिका, बन्धु-बान्धव, मित्रादियों की पहिचान के लिये उनका चित्रांकन या प्रस्तर मूर्तियों का निर्म्माण किया करते थे।
 कितने ही लोगों का यह कहना है कि आदि चित्रकार—मातृ-जाति है। प्रस्तर-युग में जब मनुष्य शिकार पर ही अपना जीवन-यापन करता था—उस समय कन्दराओमें रहेनवालो स्त्रियाँ शरों के तूखीरों पर और अन्य वसुप्रों पर पशु-पक्षियों के तथा फूल-पत्तियाँ अंकित किया करती थीं बुनने के काम को प्रारस्थ करनेवाली साताये भी आदि में फुल-पत्तियोंके चित्र खींचना सीखती थीं। पत्यर को समान कर चित्र खींचने के काम में भी स्त्रियां पुरुषों से किसी प्रकार कम न थीं।
 आज भी इसारे भारतीय हिन्दु घरोंमें स्त्रियोंके चित्रकला के प्रति प्रेमका उदाहरण मिलता है। घरों की दीवारों [ মুখবন্ধ ] প্ৰমাণ পোৱা হয়; কিন্তু তাৰ নিদৰ্শনহে সঠিককৈ আঙুলিয়াব নোৱাৰি!
 চিত্ৰ-শিল্পৰ উন্নতিৰ লগে লগে ভাৰতৰ চিত্ৰবোৰত দাৰ্শনিক ভাৱ ফুটি উঠিবলৈ ধৰে। ভাৰতৰ মানুহ স্বাভাৱিকেই দাৰ্শনিক; সেই কাৰণে ভাৰতৰ প্ৰায়বোৰ চিত্ৰ দাৰ্শনিক ভাৱপূৰ্ণ হৈ উঠে। খৃঃ পূঃ তিনি হাজাৰ বছৰ আগৰ মহেঞ্জোদৰো আৰু হাৰাপ্পাৰ মূৰ্ত্তি আৰু চিত্ৰবোৰতো সেই ভাৱ দেখা যায়।
 বৌদ্ধযুগত বহুত চিত্ৰ খোদিত হয়।^[১] ঐতিহাসিক পণ্ডিত তাৰানাথে বৌদ্ধচিত্ৰক তিনি শ্ৰেণীত ভাগ কৰে—দেৱ, যক্ষ আৰু নাগ। তেওঁৰ মতে খৃঃ পূঃ ৬ষ্ঠ শতিকাৰপৰা খৃঃ পুঃ ৩য় শতিকালৈকে দেৱভাৱৰ চিত্ৰ মগধত অঙ্কিত হৈছিল। খৃঃ পৃঃ ৩য় শতিকাৰপৰা খৃঃ ৩য় শতিকালৈকে অলৌকিক ভাৱৰ আৰু ভূত-প্ৰেত আদিৰ যক্ষ নামৰ চিত্ৰবোৰ তৈয়াৰ হৈছিল। কণিষ্কৰ পাছত মধ্যভাৰতত নাগবংশীয় ৰজাসকলে ৰাজত্ব কৰে। ৩য় শতিকাৰপৰা ৯ম শতিকালৈকে তৈয়াৰ হোৱা ভাৰতীয় চিত্ৰবোৰক নাগ ভাৱৰ বোলে।^[২]
 কুশান আৰু নাগবংশীয় ৰজাসকলৰ দিনত উত্তৰ-ভাৰতৰ পূব, মধ্য আৰু পশ্চিম এই তিনি ঠাইত চিত্ৰ-চৰ্চ্চাৰ তিনটা প্ৰধান কেন্দ্ৰ হৈ উঠিছিল। খুঃ পৃঃ ৩য় শতিকাৰ মগধৰ মহাৰজা বিন্দুসাৰৰ দিনত

पर अनेक प्रकारके चित्र खींचना मट्टीके बर्तनों पर चित्रांकन, दुलहिन को जेवर पहनाते समय मंडल बनाना, घर-वरणके पाट को रंगना इत्यादि से हम सहजहा में अनुमान कर सकते हैं कि चित्रकला में माढजाति भो कितना जिज्नासा है।
 प्राचीन काल के हमारे इस कामरुप में बाण राजा की दुहिता ऊषा की सखी चित्रलेखा भारतके प्रत्यक राजा-महाराजा और राजकुँवरों के चित्र अंकित कर राजकुमारी ऊषा को दिखलाती थी; ऐसा कई पुस्तकों में मिलता है। इस बात से कामरूपमें उस काल की चित्रकला की चर्चाका कुछ प्रमाण अवश्य मिलता है; किन्तु इसका निदर्शन ठीक तरहसे नहीं किया जा सकता।
 चित्रकला भी ज्यों ज्यों उन्नत होती गई उसमें दार्शनिकता के भाव प्रकट होने लगे। भारतीय जन स्वभावतया दार्शनिक हैं; इसलिए प्रायः भारतीय चित्र भी पूर्णतः दार्शनिक ही मिलते हैं। ईसवो सन्‌ के तीन हजार वर्ष पूर्व की सभ्यताके मोहेंजोदड़ो और हड़प्पा में निकले हुए पत्थर पर अंकित चित्रों और मूर्तियों में भी यही भाव दिखाइ पड़ता है।
 बौडकालमें बचुत चित्रों और मूर्तियों का निर्माण हुआ है।^[৩] ऐतिहासिक विशेषज्ञ पं० तारानाथ ने बीड़-चित्रों का देव, यज्ञ और नाग इन तीन श्रिणियों में विभाजन किया है। उनके मतानुसार ई० पू० ६ठी सदी से ई० पू० ३री सदी तक मगधमें [ মুখবন্ধ ] চিত্ৰবিদ্য়াৰ বিশেষ উন্নতি হয়, কিন্তু সেইবোৰ আগৰ দেৱভাৱৰ। বিন্দুসাৰক এই কাৰণে প্ৰাচীন কলাৰক্ষক বোলে। চিত্ৰশিল্পৰ চৰ্চ্চাৰ কেন্দ্ৰ পশ্চিমে ৰাজপুতনাত হৈছিল। ৭ম শতিকাৰ শিলাদিত্যৰ সময়ত ঘাইকৈ যক্ষভাৱৰ চিত্ৰ-চৰ্চ্চা ইয়াত হৈছিল। ৯ম শতিকাৰ পূবৰ প্ৰাচীন গৌড়ত ( বাৰেন্দ্ৰ ) ধৰ্ম্মপাল আৰু দেৱপাল ৰজাৰ দিনত নানা ভাৱৰ চিত্ৰ নানাবিধ ধাতুপাতত চৰ্চ্চা হৈছিল। ৬ষ্ঠ শতিকাৰ পৰা ১০ শতিকালৈকে কাশ্মীৰ, নেপাল, কামৰূপ, ব্ৰহ্ম আৰু দক্ষিণাপথৰ বহুত ঠাইত দেৱ, যক্ষ আৰু নাগ ভাৱৰ চিত্ৰ-চৰ্চাৰ চিন পোৱা যায়।
 গুপ্তযুগৰ বাৎস্যায়নৰ কামসূত্ৰত হিন্দু-চিত্ৰৰ ছয়টা অংশৰ কথা উল্লেখ আছে; যেনে—(১) ৰূপভেদ অৰ্থাৎ দৰ্শনজ্ঞান, (২) প্ৰমাণ অৰ্থাৎ অনুভৱ, পৰিমাণ আৰু অবয়ৱৰ ধাৰণা, (৩) ভাব অৰ্থাৎ আকৃতিৰ অনুভূতি, (৪) লাৱণ্য যোজনা অৰ্থাৎ কমনীয়তা, (৫) সাদৃশ্য আৰু (৬) কণিকাভঙ্গ অৰ্থাৎ তুলী আৰু ৰঙৰ জ্ঞান।
 ৭ম শতিকাৰ বাণভট্টৰ হৰ্ষচৰিতত কাপোৰত অঁকা যমপুৰীৰ চিত্ৰৰ কথা উল্লেখ আছে। এই সময়ৰ কামৰূপৰ ৰজা ভাস্কৰ বৰ্ম্মণে হৰ্ষবৰ্দ্ধনলৈ পঠোৱা উপঢৌকনৰ ভিতৰত ৰঙিন চিত্ৰৰ উল্লেখ আছে।^[৪] আমাৰ ডিমাপুৰৰ ৰাজ-কাৰেঙৰ চিত্ৰাৱলীও বেছি পুৰণি বুলি কিছুমানে কয়। শ্ৰীসূৰ্য্য পাহাৰৰ বেছি ভাগ মূৰ্ত্তি বৌদ্ধযুগৰ। খৃঃ পূঃ ২য় শতিকাৰপৰা উত্তৰ ভাৰতত ভাগৱত ধৰ্ম্ম প্ৰচাৰিত হয়; এই সময়ত অনেক বিষ্ণুমূৰ্ত্তি শিলত খোদিত

देवभावमूलक चित्रों का अंकन होता था। ई৹ पूर्व ३री सदी से ईसवी ३री सदी तक भूत प्रेतादियों और अलौकिक भाववाले यज्ञ नामक चित्रों का अंकन होता था। कलिष्क के बाद नागवंशीय राजाओंने मध्यभारत पर राज्य किया था। अत: ई৹ ३री सदी से लेकर ७वीं सदी तक जितने भारतीय चित्र तैयार हुए वे नागवाभके चित्र कहलाते हैं।^[৫]
 कुशान और नागवंशीय राजाओं के राजत्वकालमें उत्तर भारतके पूर्व, मध्य और पश्चिम के तोनों स्थान चित्रकलाके मुख्य कैन्द्र बन गये थे। मगधराज विन्दुसार के समय में ई० पू० ३री सदी में चित्रकला की विशेष प्रगति हुई। वे चित्र पहले के देव-भावमूलक हैं; इसलिए बिन्दुसार को प्राचोन चित्रकला का रज्ञक कहा जाता है। पश्चिम में चित्र-शिल्पकला का केन्द्र राजपूताना था। ७वीं सदी में शिलादित्य के समयमें मुख्यतया यज्ञ भाव के चित्रों को चर्चा ही थी। पूर्व के प्राचीन गौड़ (वारेन्द्र) में ८वीं सदी के धर्म्मपाल और देवपाल के शासनकाल में अनेक भावों के चित्रों का निर्माण .विविध धातु-पत्तों पर हुआ था ।
 गुप्त कालीन वात्स्यायन के कामसूत्र में हिन्दु चित्रों के ६ भेद उल्लिखित हैं—जैसे—(१) रूपमेद यानि दर्शन ज्ञान। (२) प्रभाव यानि अनुभव ; परिसाण और अवयव की घारणा। (३) भाव यानि आकार का अनुभव (४) लावस्य-योजना यानि [ মুখবন্ধ ] হৈছিল। গুপ্তবংশৰ ৰজাসকল বৈষ্ণৱ আছিল; এওঁলোকৰ সময়ত ভাৰতত বিষ্ণু আৰু শিৱপূজা বহুলৰূপে প্ৰচলিত হৈছিল। এই সময়ত শিল্পকলাৰ সম্পূৰ্ণ বিকাশ হোৱা বুলিব লাগে। এই সময়ৰ শিল্পীসকলে পুৰাণৰ ধৰ্ম্মভাৱ লৈ সেইবোৰ তুলিৰ সহায়েৰে প্ৰকাশ কৰিছিল। অজন্তাৰ গুহাৰ চিত্ৰাৱলী এই সময়তেই তৈয়াৰ হৈছিল বুলি বহুতে ঠাৱৰায়।
 আমাৰ কামৰূপৰ ভাস্কৰ বৰ্ম্মণৰ সময়ত দেশত বৌদ্ধপ্ৰভাৱ পৰে; পালবংশৰ ৰাজত্বকালত বৌদ্ধপ্ৰভাৱ বেছি হয়; কিন্তু তাৰ পাছত গোটেই উত্তৰ-পূব ভাৰতত পুনৰ হিন্দু-ধৰ্ম্মই বিশেষকৈ শৈৱ সম্প্ৰদায়ে দেখা দিয়ে। বুঢ়াগোঁসাইৰ থানবোৰ আজিলৈকে তাৰ অৱশেষস্বৰূপে আমাৰ ইয়াত আছে। এই সময়ত কটা কিছুমান বুদ্ধমূৰ্ত্তি বিষ্ণুমূৰ্ত্তিত পৰিণত হয়।
 প্ৰায় ১৩ শ শতিকাত পূৰ্ব্বদেশ তন্ত্ৰপ্ৰধান হৈ উঠে; এই সময়ত কামৰূপৰ যোগিনীতন্ত্ৰ আদি ৰচিত হয়। বিশেষকৈ পৰ্ব্বতৰ ওচৰৰ বহুত ঠাইত কোনো সমথলতো বৌদ্ধ-তান্ত্ৰিক মত চলে। লক্ষ্মীমপুৰৰ কেঁচাখাতী, শেষত “তাৰা” নাম থকা দেৱালয়বোৰ এই সময়ৰেই বুলি কিছুমানে ঠাৱৰায়।
 প্ৰাচীন কামৰূপত ভাগৱতী ধৰ্ম্ম আৰু বিষ্ণুপূজা ১৫শ শতিকালৈকে থকাৰ চিন পোৱা যায়; কিন্তু সি অতি ক্ষীণভাৱে আছিল। এই সময়ত ব্ৰাহ্মণপণ্ডিত কিছুমানৰ ভিতৰত ভাগৱত চৰ্চা অলপ অচৰপ আছিল যদিও সৰ্ব্বসাধাৰণ ইয়াৰ ৰসৰপৰা বঞ্চিত আছিল। মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱৰ আবিৰ্ভাৱৰ পাছৰপৰাহে দেশত ভাগৱত চৰ্চা কোবালভাৱে চলে। এই সময়ত

कमनीयता। (५) साहश्य और (६) कर्णिका भंग यानि तृलिका और रंगोंका ज्ञान।
 सातवीं सदी के बाणभट्ट लिखित हर्षचरित में 'कपड़ों' पर अंकित यमपुरीके चित्रों की बात का उल्लेख है। तत्कालीन कामरूपके राजा भास्कर वर्मनके द्वारा हर्षबर्धनके पास भेंट-स्वरूप भेजी गई बस्तुओं में रंगीन चित्रों का उल्लेख मिलता है।^[৬]
 डीमापुरके राजमहलकी चित्रावली भी बहुत प्राचीन है ऐसा कई लोग बतलाते हैं। श्रीसूर्य्य पहाड़की मूतियों बौडकालीन हैं। ई० पू० २री सदी से उत्तर भारतमें भागवत धर्मका प्रचार इआ। इसी कारण इस समय में विष्णुमूर्तियाँ पत्थर पर अंकित होती थीं। गुप्तवंशके राजागण बैष्णव थे; अतः उनके शासनकालमें बहुलतासे विष्णु और शिव की पूजाका प्रचार हुआ था। इस समय शिल्पकला का पूरा विकाश हुआ ऐसा कहा जा सकता है। इस समयके शिल्पिंयों ने पुराण से धर्मभावको लेकर तुलिकाओं द्वारा उसे प्रगट किया था। अनुमानतः 'अजन्ता' गुफाकी चित्राबली इस काल में ही तैयार हुई है।
 हमारे कामरूपमें भास्कर वर्म्मन के राजत्वकाल में देश पर बौद्धधर्मका बहुत प्रभाव या; और पालवंश के राजाओं के समय में बौद्धधर्मका ज्यादा प्रसार हुआ; परन्तु उसके बाद समस्त उत्तर- पूर्व्व भारतमें फिरसे हिन्दुधर्म विशेषकर शैव सम्प्रदाय् का बोलबाला हो गया। हमारे यहां आज भी'बूढ़ा गोसाईं' के [ মুখবন্ধ ] দিল্লীৰ মোগল বাদচাহ জেলালউদ্দিন আকবৰ আৰু কামৰূপত সুবিখ্যাত মহাৰাজ নৰনাৰায়ণ। আকবৰে নিজৰ চিত্ৰকৰ খোৱাজ অব্দুল চামাদক (চিৰাজ) আৰু সমৰ কন্দৰ মহম্মদ নাছিৰক হিন্দু আৰু মুছলমান চিত্ৰকৰসকলক চিত্ৰাঙ্কন শিক্ষা দিবলৈ নিযুক্ত কৰিছিল। মোগল বাদচাহ জাহাঙ্গীৰৰ সময়ত উত্তৰ-ভাৰতত চিত্ৰ-বিদ্যাৰ বেছি উন্নতি হৈছিল। আমাৰ স্বৰ্গদেউ শিৱসিংহ, মহাৰাজ নৰনাৰায়ণ আৰু পৰবৰ্ত্তী কোচ ৰজাসকলৰ দিনত চিত্ৰবিদ্যাৰ বিশেষ চৰ্চা হৈছিল। এইবোৰ চিত্ৰৰ ধৰণ মোগলী। এতেকে ভাৰতীয় চিত্ৰবোৰ তিনি শ্ৰেনীত ভাগ কৰিব পাৰি—হিন্দু, বৌদ্ধ আৰু মোগলী। ভাৰতীয় চিত্ৰবোৰৰ অঙ্কনৰ ঠাচ (style) অনুসৰি ঠাইৰ-নামমতে আকৌ পাছত নামকৰণ হয়—যেনে দিল্লী, কাঙ্গাৰা, কাশ্মিৰী, জয়পুৰী ইত্যাদি। জয়পুৰী চিত্ৰক আমি সাধাৰণতে ৰাজপুতী চিত্ৰ বোলোঁ। ৰাজপুতী চিত্ৰত ঘৰুৱা চৰিত্ৰ, মানুহৰ চলন-ফুৰণ ফুটি উঠিছিল। বৌদ্ধচিত্ৰত বৌদ্ধধৰ্ম্মৰ মধুৰ ভাৱবোৰ ফুটাই তুলিছিল। মোগলী চিত্ৰবোৰো প্ৰায় ৰাজপুতী চিত্ৰৰ দৰে; কিন্তু সেইবোৰত ধৰ্ম্মভাৱ নাই—প্ৰায়বোৰেই ঐহিক সুখ-সম্ভোগৰ। এক কথাত কবলৈ হলে হিন্দু আৰু বৌদ্ধ-চিত্ৰবোৰ ভাৰতৰ আত্মিক জীৱনৰ বিকাশ, মোগলী-চিত্ৰবোৰ পাৰ্থিৱ আৰু স্বাভাৱিক। আমাৰ প্ৰাচীন কামৰূপৰ ষোড়শ শতিকাৰ চিত্ৰবোৰ ৰাজপুতী; ইয়াৰ লতা, গছ, জীৱ-জন্তুৰ চিত্ৰ আদিত অৱশ্যে কামৰূপীয় বৈশিষ্টা আছে। মহাপুৰুষ শ্ৰীশঙ্কৰদেৱৰ অঙ্কিত চিহ্নযাত্ৰাৰ পট (বৈকুণ্ঠৰ পট), বৃন্দাৱনী কাপোৰ, সচিত্ৰ পুৰণি সাঁচীপতীয়া ভাগৱত (সংস্কৃত, অসমীয়া)।

यानों के रूप में इस के अवशेष प्राप्त हैं। इसी समय में बौद्ध-मूर्तियाँ विष्णुमूर्तियों में रूपान्तरित करदी गई थीं।
 १३वी सदो के आस-पास पूर्वदेश तन्त्रप्रधान बन गया। इसी समय कामरूप सें योगिनी-तन्त्र आदि प्रचलित हुए। प्रधानतया पहाड़ के समीपवर्त्तों अनेक स्थानों में और कहीं कह समतल स्थान पर भी बौद्ध-तान्त्रिक मत चला। कई विद्दानों के मत के अनुसार लखीमपुर की केचाखाती (कच्ची खानेवाली) और तारायुक्त देवालयों की स्थापना इस काल में ही हुई।
 यह प्रमाण भी मिलता है कि प्राचीन कामरूप में साधारणतया भागवती धर्म और विष्णुपूजा पन्द्रहवीं सदी तक थी। ब्राह्मण पण्डितों में भागवती-चर्चा थोड़ी-बहुत इस समय अवश्य थी; परन्तु सर्व साधारण लोग उसके रस से बंचित थे। महापुरुष श्रीशङ्करदेव के प्रादुर्भाव के पश्चात्‌ ही भागवत की चर्चा देश में प्रबल रूपसे चली थी। इस समय देहली में मुगल सम्राट जलालुद्दीन अकबर और कामरूप में सुविख्यात नरेन्द्र नरनारायण थे। अकबरने अपने चित्रकार खाजा अब्दुल समद (शिराज) को और समरकन्द के चित्रकार महम्मद नसीर को, हिन्दु और मुसलमान चित्रकारों को चित्रांकन सीखाने को नियुक्त किया था। मुगल सम्राट जहाँगीर के समय में उत्तर भारत में चित्रकला की बहुत उन्नति हुई। हमारे यहाँ भी महाराज शिवसिंह, महाराज नरनारायण और परवर्ती कोच राजाओं के समय में चित्रकला एक बिशेष चर्चाका विषय था। इस काल के चित्रोंका ढंग मुगली [ মুখবন্ধ ] ধৰ্ম্মপুৰাণ, হস্তীবিদ্যামহাৰ্ণৱ, কীৰ্ত্তনঘোষা, শঙ্খচূড়বধ আদি পুথিৰ চিত্ৰবোৰ কামৰূপীয় চিত্ৰৰ নিদৰ্শন। পুৰণি শিলৰ মঠ-মন্দিৰ, শিলৰ ৰাজ-কাৰেঙৰ খুটা, দুৱাৰ, মূৰ্ত্তি, কাঠৰ আৰু হাতী-দাঁতৰ সিংহাসন, দোলা-খাটোলা, নামঘৰৰ বেৰ, ধাতুৰ পাত্ৰ যেনে—শৰাই, বাটি, কাঁহী আদিত কামৰূপীয় শিল্পৰ আদৰ্শ আজিও দেখিবলৈ পোৱা যায়।
 প্ৰাচীন কামৰূপত অতীজৰেপৰা কপাহী, পাট, মুগা, মেজাঙ্কৰী—সূতাৰ কাপোৰৰ চলন্তি আছে; এইবোৰ সূতাত উপত্যকাৰ বহুতে বনৰীয়া গছৰ ছাল-পাতৰ বোল দি নানা ৰঙৰ সূতা তৈয়াৰ কৰে আৰু সেইবোৰেৰে বিচিত্ৰ কাপোৰ বই ব্যৱহাৰ কৰে। খামতী, নগা আদি পৰ্বতীয়া ভাইসকলেও বহুকালৰেপৰা কপাহী সূতাত নানা ৰং দিয়া দস্তুৰ চলাই আহিছে। এই কাপোৰবোৰত নানা ফুল বছা প্ৰণালীও বহুকালৰ পৰা দেশত আছে। বৌদ্ধ ভিক্ষুসকলে সোণৰ পাত কৰি তাৰ ওপৰত নানা চিত্ৰ অঙ্কন কৰি পুথি লিখিছিল। আমাৰ ওচৰৰ পৰ্ব্বতৰ কোষত থকা বাপুচাঙৰ ভিক্ষুসকলৰ হাতত এনে দুৰ্মূল্য পুথি এতিয়াও দেখিবলৈ পোৱা যায়।^[৭] এই সমস্ত কামৰূপীয় চিত্ৰৰ অৱশেষ।
 আমি নানা ঠাইত বহুতো সচিত্ৰ পুথি দেখিবলৈ পাইছিলোঁ। তাৰ ভিতৰত যোৰহাটৰ শ্ৰীশ্ৰীফুলবাৰী সত্ৰৰ কীৰ্ত্তন-ঘোষা, শ্ৰীশ্ৰীআউনিআটি সত্ৰৰ হস্তীবিদ্যামহাৰ্ণৱ, নগাৱঁৰ শ্ৰীশ্ৰীকৰ্চুং সত্ৰৰ

है। इसलिए इस समय के भारतीय चित्रों को हिन्दु, बौद्ध और मुगली इन तोन श्रेणियों में बाँटा जा सकता है।
 भारतोय चित्रों के अंकन की शैली (style) का स्थान के नाम के अनुसार बाद में पृथक् पृथक् नामकरण हो गया है। जैंसे—इरानी, देहली, कंगरा, काश्मीरी, जयपुरी इत्यादि। जयपुरी चित्रको मूलतया राजपूती चित्र ही कहा जा सकता है। राजपूती चित्रमें ग्टह-चरित्र, मनुष्यका चलन, स्वभाव आदि प्रकट होते हैं। बौद्ध चित्रों में तो बौद्धधर्मके मधुर-भावों का ही प्रकाश मिलता है। मुगली चित्र तो प्रायः राजपूती चित्रों जैसे ही हैं; किन्तु इनमें धर्मभाव न होकर ऐहिक सुख-संभोग की प्रधानता है। सारांश यह कि—हिन्दू और बौद्ध चित्रों में तो भारतके आध्यात्मिक जीवन का विकाश था और मुगली चित्र ये—पार्थिव और लौकिक (स्वाभाविक)
 हमारे प्राचोन कामरूपके १६वीं सदीमें चित्रित चित्र राजपूती शैलोके ही हैं; किन्तु फिरभी उनमें लता-पेड़, पशु-पक्षी आदिका चित्रण कामरूपी वैशिष्ट्य अवश्य है। महापुरुष शङ्करदेव के द्वारा अंकित चिह्नयात्राके पट (चिह्नयात्रा का पट, बैकुण्ठ का पट), बृन्दावनी कपड़ा, सचित्र पुराने सांचीपत्रों पर लिखित भागवत (संस्कृत और असमिया), धर्म-पुराण, हस्तिविद्दामहार्णव, कीर्त्तनघोषा. शंखचूड़ वध आदि पुस्तकों के चित्र कामरूपी चित्रों का निदर्शन है। पत्थरों के मठ-मन्दिर, राजमहलके पत्थर के खम्भे, किवाड़, सूर्तियाँ, लकड़ी और हाथीदाँत के सिंहासन, दोला-खटोला (पालकी), नामघर की दीवार, घातुओं के बर्तन, जैसे—शराइ, कटोरा, धाली आदि प्राचीन अवशेषों पर कासरुपीय शिल्पों की झलक आज भी देखने को मिल जाती है।
 हमारे इस कामरूप प्रदेश में कपास, पाट, मूंगा, मेजांकरी आदिके सूत के कपड़ों का प्रचलन अतीत कालसे ही है। इन [ মুখবন্ধ ] সংস্কৃত ভাগৱত (শ্ৰীধৰ স্বামীৰ টীকা থকা) শ্ৰীশ্ৰীবালি সত্ৰৰ আদ্যদশম-স্কন্ধ ভাগৱত আৰু শ্ৰদ্ধেয় ডাঃ সূৰ্য্যকুমাৰ ভূঞা ডাঙৰীয়াই সংগ্ৰহ কৰা “ধৰ্ম্মপুৰাণ” প্ৰধান। এই সকলোবোৰ পুথিৰ ভিতৰত শ্ৰীশ্ৰীবালি সত্ৰৰ শ্ৰীযুক্ত শিৱেন্দ্ৰনাৰায়ণ দেৱাধিকাৰৰ ঘৰত পোৱা আদ্য-দশমখন বেছি পুৰণি বুলি বোধহোৱাত আমি সংগ্ৰহ কৰোঁ।♦ আৰু বাওনাই চন্দ্ৰ ধৰিবলৈ হাত মেলাৰ দৰে ইয়াৰ প্ৰকাশ-কাৰ্য্য হাতত লওঁ।
 আমি পোৱা মূল পুথিখনৰ পাতবোৰৰ আকাৰ ১৯″×৭″; পুথিৰ প্ৰায় প্ৰতি পাততে পদত উল্লেখ কৰা প্ৰত্যেক ঘটনাৰ চিত্ৰ আৱশ্যক বুজি ডাঙৰ-সৰু কৰি তিনি ৰঙত অঙ্কন কৰা। ১ম পৃষ্ঠাৰ শুকদেৱ আৰু পৰীক্ষিতৰ চিত্ৰখন ৪″×৩॥″ ডাঙৰ; ২য় পৃষ্ঠাৰ চিত্ৰখন ১৮″×৩॥″ ডাঙৰ ইত্যাদি। পুথিত অঁকা আকাৰত সকলোবোৰ চিত্ৰ আমি তৈয়াৰ কৰিব নোৱাৰিলোঁ। প্ৰায়বোৰ চিত্ৰকেই আধা আকাৰত, কেইখনমান এক চতুৰ্থাংশ আকাৰত তৈয়াৰ কৰোৱা হল। আৰু সকলোবোৰ চিত্ৰ তিনি ৰঙত তৈয়াৰ কৰালে খৰচৰ পৰিমাণ বৰ বেছি হয় দেখি কিছুমান তিনি ৰঙত তৈয়াৰ কৰাই বাকীবোৰ কেৱল এক ৰঙত তৈয়াৰ কৰাই ছপা কৰালোঁ।
 অসমীয়া আদ্যদশম অৰ্থাৎ দশম স্কন্ধ ভাগৱতৰ ১ম খণ্ড মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱ ৰচিত মহাভাগৱতৰ প্ৰধান অংশ।

---

 ♦ ১৮১ পৃষ্ঠাৰ চিত্ৰৰ ওপৰত "চতুৰ্দ্দসি তিথিত পাতিয়ো ধনুৰ্ষাগ। কৰা সিৱপূজা কাটী অসংখ্যাত চাগ॥" যি শাৰী পদ আছে তাতেই সেই সময়ৰ লিপি আৰু বানানৰ নিদৰ্শন দেখা পাব।—সম্পাদক।

सूतों पर उपत्यका के लोग जंगली पेड़ों के छिलकों और पत्तों का रंग देकर विभिन्न रंगोंके सूत तैयार करते हैं और उनसे विभिन्न रंग-विरंगा कपड़ा बुनकर काम में लाते हैं। खासी, नंगा आदि पहाड़ों पर बसनेवाले लोग बहुत दिनों पहले से ही कपास के सूत पर अनेक प्रकारके रंग लगाने का कार्य करते आये हैं। इन कपड़ों पर नाना प्रकार के फूल-पत्ते निकालने की प्रणाली भी बहुत समय से चलती आई है। बौंद्ध भिक्षुओंने सोनेके पन्नों पर अनेक चित्र अंकित कर पुस्तक लिखी थी। हमारे समीपवर्ती पहाड़ के किनारे पर अवस्थित बापु चांग के भिक्षुओं के पास ऐसी दुष्प्राप्य पुस्तक अब भी विद्यमान है।♦  हमारे देखने में अनेक प्राचीन सचित्र पुस्तकों आयी हैं— जिनमें, जोरहाट के श्रीश्रीफूलबाड़ी सत्रका “कीर्तन-घोषा”, श्रीश्रीआउनिआटी सत्र का “हस्तिविद्यामहार्णव”, नौगांव के श्रीश्रीकर्चुंग सत्र का “सस्कृत-भागवत” (श्रीधर स्वामी की टीका सहित), श्रीश्रीबालि सत्र का “आद्य दशस स्कन्ध भागवत” और श्रडेय डा० सर्यकुमार भूइयाँ द्वारा संग्टहीत “धर्मपुराण" प्रधान हैं। इन सभी पुस्तकों के देखने पर हमें श्रीश्रीबालि सत्र के श्रीशिवेन्द्रनारायण देवाधिकार के घरमें जो आद्य दशम स्कन्ध मिला सबसे प्राचीन प्रतीत होने पर उसका हमने संग्रह किया† और वामनके चांद पकड़ने के समान ही उसके प्रकाशन का कार्य हमने अपने हाथमें लिया।
 जो मूल प्रति हमें प्राप्त इुई उसके पत्तोंका आकार १९″×७″ है और प्राय: प्रत्येक पृष्ठा पर पदों में उल्लिखित प्रति घटना का चित्र

---

 ♦ शिवसागर में ऐसी पुस्तक जो पाली भाषामें थी, अपनी आँखोंसे देखी हैं
 † १८१ पृष्ठ के चित्र के उपर चतुदर्श तिथि में धनुर्वाम मानायो, शिवकी पूजा करो, अनगिनत वकरे काटी वाली पंक्तिमें उस समय की लिपि और वर्णनका निदर्शन मिलेगा।

—सम्पादक।

[ মুখবন্ধ ] “ভাগৱত” বুলিলে অসমীয়া মানুহে সাধাৰণতে এই আদ্যদশমকেই বুজে। অনুমান হয়—বৈকুণ্ঠৰ পট অঙ্কন কৰোঁতা মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰৰ নিৰ্দ্দেশমতে তেওঁৰ ৰচিত পদৰ মাজে মাজে প্ৰত্যেক ঘটনাৰ চিত্ৰবোৰ অঙ্কন কৰোৱা হৈছিল; অৰ্থাৎ এই চিত্ৰবোৰ সম্ভৱতঃ মহাপুৰুষে নিজে অনুমোদন কৰিছিল। অৱশ্যে আমি পোৱা সচিত্ৰ আদ্যদশমখন মহাপুৰুষে আগত থাকি নকল কৰোৱা নহব পাৰে; পৰৱৰ্ত্তী কালত এই পুথি নকল কৰা আৰু চিত্ৰবোৰ অঙ্কন কৰা হলেও মহাপুৰুষৰ অনুমোদিত চিত্ৰৰ অনুৰূপে অঙ্কন কৰা বুলি ধৰিলে বোধকৰোঁ ভুল নহব। পুথিখনিৰ শেষত ১৪৬১ শঁক লিখা আছে; গতিকে এই পুথিৰ আখৰ আৰু চিত্ৰবোৰ ১৪৬১ শঁকৰ অৰ্থাৎ ১৫৩৯ খৃষ্টাব্দৰ বা ষোড়শ শতিকাৰ আদি ভাগৰ বুলি ধৰিব পাৰি। এই সময়ত শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱৰ বয়স ৯০ বছৰ। আমি পোৱা উক্ত আদ্যদশম স্কন্ধ ভাগৱতৰ পদবোৰ হুবহু ছপা কৰি তাৰ মাজে মাজে পুথিৰ তিনি ৰঙৰ চিত্ৰবোৰ ছপা কৰা আমাৰ পক্ষে অসম্ভৱ; সেই কাৰণে পদবোৰ পুথিৰ বানানতে সুকীয়াকৈ ছপা কৰা হৈছে আৰু চিত্ৰবোৰ ভগৱানৰ কৃপাত আজি প্ৰায় ন বছৰ পাছতহে সুকীয়াকৈ প্ৰকাশ কৰা হল। চিত্ৰবোৰ বুজিবৰ সুবিধাৰ অৰ্থে প্ৰত্যেক চিত্ৰৰ তলে তলে অতি সংক্ষিপ্ত বিৱৰণ দিয়া হল। বিৱৰণবোৰত চিত্ৰ অনুসাৰে শ্ৰীকৃষ্ণৰ শৈশৱ আৰু কৈশোৰ লীলা ফুটাই তুলিবলৈ যত্ন কৰা হৈছে। এই কাৰণে পুথিখনিৰ নাম চিত্ৰ-ভাগৱত ৰখা হল। ই চাৰিশ বছৰ আগৰ প্ৰাচীন কামৰূপৰ ভাগৱতীসকলৰ ভাগৱত প্ৰচাৰৰ এটা জীৱন্ত নিদৰ্শন।

आवश्यकताके अनुरूप छोटा या बड़ा, तोन रंगों में चित्रित है। यथा-पहले पृष्ठ पर शुकदेव और परीक्षितका चित्र ४″×३॥″ तथा दूसरे पृष्ठा का चित्र १८″×३॥″ नापका है। पुस्तक में रहे नापों में हम सभी चित्रों को तैयार नहीं करवा सके। प्रायः आधे और कुछ चौथाई आकार में ही चित्र बनवाये हैं। सभी चित्रों को तीन रंग में तैयार करने पर व्यय अधिक होने की संभावनासे कुछ तो तीन रंगों में बनवाये गये हैं बाकी सिर्फ एक रंग में ही तैयार कर छपवाया है।
 असमिया आद्य दशम यानि दशम् स्कन्ध भागवत का पहला खंड, महापुरुष श्रीमन्त शंकररदेव रचित सहाभागवत का एक अंश है। “भागवत” कहने से साधारणतया असमिया लोग इस आद्य दशम को ही समझते हैं। अनुसानतः बैकुणठ के पटके अंकनकारो महापुरुष श्रोमन्त शङ्करदेव के निर्देशानुसार ही, उनके द्वारा रचित पदों के बीच-बीच में प्रति घटनाके चित्र अंकित किये गये थे, अर्थात्‌-चित्रोंके लिए महापुरुषने स्वयं ही अनुमोदन किया था। हमे जो आद्य दशम मिला है उसको, हो सकता है महापुरुषके सामने नकल न की गई हो; पर बाद प्रतिलिपि की जा सकती है और चित्रोंका अंकन भी हो सकता है। फिर भी महापुरुष द्वारा अनुमोदित आधार पर चित्रों का अंकन किया गया ऐसा मान लेने पर, शायद कोई भूल न होगी। पुस्तक के अंत में १४६१ शक लिखा इआ है अतः इस पुस्तक के अक्षर और चित्र १४६१ शक यानि १५३९ ई৹ या सोलहवीं सदी के प्रथम भाग के हैं ऐसा माना जा सकता है। इस समय में श्रीमन्त शङ्करदेव को आयु ९० बर्ष की थी।
 हमें जो आद्य दशम को मूल प्रति मिली उसके पदों को उसी प्रकार छपवाकर उसके बीच-बीच में तीन रगो' के चित्रों का छपवाना हमारे लिए असंभव था; इस लिए पदो' को पुस्तक के [ মুখবন্ধ ]  চিত্ৰবোৰৰ বিৱৰণ লিখোঁতে নলবাৰী সংস্কৃত কলেজৰ আগৰ অধ্যক্ষ পণ্ডিত শ্ৰীযুক্ত ভগৱানচন্দ্ৰ গোস্বামী কাব্য-ব্যাকৰণতীৰ্থদেৱে আমাক ভালেখিনি সহায় কৰিছে। বিৱৰণবোৰৰ হিন্দী অনুবাদ মোৰ ছাত্ৰ শ্ৰীমান্‌ মহেন্দ্ৰমোহন তালুকদাৰে কৰি দিছে। মোৰ অনুজ সদৃশ মাৰোৱাৰী পণ্ডিত শ্ৰীযুত বাসুদেৱ শৰ্ম্মাদেৱে হিন্দী অনুবাদবোৰ সম্পাদন কৰি দিছে। এই তিনিজন সজ্জনৰ সহায় নাপালে মোৰ দ্বাৰা এই কাম হৈ নুঠিলহেঁতেন। ইয়াৰ উপৰি শ্ৰন্ধেয় বন্ধু ডাঃ সুধীবচন্দ্ৰ চক্ৰবৰ্ত্তীদেৱে (কলিকতা) হিন্দী অংশৰ আৰু মোৰ সহকৰ্মী শ্ৰীযুত যোগেশচন্দ্ৰ গোস্বামী স্মৃতি-ব্যাকৰণ শাস্ত্ৰীয়ে অসমীয়া অংশৰ প্ৰুফ চোৱাতো মোক ভালেখিনি সহায় কৰিছে। এই কাৰণে এই কেইজন ভ্ৰাতৃৰ ওচৰত চিৰকৃতজ্ঞ থাকিলোঁ।
 পুথিখনৰ ছপা কাৰ্য্যত প্ৰায় পঁচিশ হাজাৰ টকা ব্যয় হল; তলত নাম দিয়া মহাশয়সকলে আমাক মুঠতে সাত শ সাত টকা দি এই কামত সাহায্য কৰিছে; এইবাবে তেখেতসকলৰ ওচৰতো কৃতজ্ঞ থাকিলোঁ। তেজপুৰৰ পাৰিজাত সঙ্ঘ—পঁচিশ টকা; মিঃ বি. কেৰকেৰা—এশ টকা; শ্ৰীযুত মণিৰাম কণ্ট্ৰাক্টৰ—দহ টকা; শ্ৰীযুত বাপুৰাম দত্ত—পঞ্চাশ টকা; শ্ৰীযুত তুলসীনাথ ভট্টাচাৰ্য্য—পঞ্চাশ টকা; শ্ৰীমান কমলাকান্ত নাথ (ছাত্ৰ)—পাঁচ টকা; শ্ৰীযুত ৰাজমোহন নাথ বি. ই.—পঁচিশ টকা; মিঃ এচ. কে. দত্ত, আই. চি. এচ.—দুশ টকা। নগাওঁ (ঢিঙৰ) শ্ৰীযুত চন্দ্ৰকান্ত বৰকাকতি—এটকা; শ্ৰীশ্ৰীদিহিং সত্ৰাধিকাৰ—কুৰি টকা; শ্ৰীশ্ৰীদক্ষিণপাট সত্ৰাধিকাৰ—সত্তৰ টকা; গুৱাহাটীৰ

वर्णन से ही अलग अलग छुपवाया है। भगवान्‌ की कृपासे चित्रों को आज नौ साल बाद ही प्रकाशित किया है। समझने के लिए प्रत्येक चित्रके नोचे बहुत ही संक्षेप में विवरण दिया गया है। पुस्तक का नाम “चित्र-भागवत” रक्खा गया है। यह चार सौ साल पहले के कामरूपके भागवत्‌ धर्मानुयायियों के भागवत प्रचारका एक सजीव प्रमाण है।
 चित्रों के विवरण लिखने में नलबाड़ी संस्कृत कॉलेज के प्राक्तन अध्यक्ष श्रीयुत्‌ पं৹ भगवानचन्द्रजी गोस्वामी काव्य-व्याकरणतीर्थने हमें बचुत सहायता दी विवरणों का हिन्दी अनुबाद मेरे प्राकन छात्र स्रीमहेन्द्रमोह्न ताल्लुकदारने किया है। मेरे अनुज सदृश मारवाड़ो पंडित श्रीयुत्‌ वासुद्देवजी शर्मा ने हिन्दी अनुवादों का सम्पादन कर दिया है। यदि इन तीन सज्जनों की सहायता न मिली होती तो मुझसे यह काम न हो पाता। इसके अतिरिक्ष श्रद्देय बन्धु डा৹ सुधीरचन्द्र देवने हिन्दी अंशके और सहकर्मों श्रीयोगेशचन्द्र गोस्वामी स्मृति-व्याकरण शास्त्रीने असमिया अंशके प्रूफ देखने में अत्यधिक सहायता दी। इसके लिए इन भाइयों का आभारी हूँ।
 पुस्तकके छपवाने में पच्चीस हजार रूपये के आस पास व्यय हुए हैं। निम्नलिखित सब्जनोंने हमें कुल सात सौ सात रुपये देकर इस काममें सहायता की। इसके लिए इन लोगोंका आभारी हूँ। रुपये देनेवाले सज्जनों के नाम ये हैं—
 तेजपुर पारिजात संघ २५), मि৹ बी৹ केरकेरा १ ०) श्रीयुत्‌ मणिराम कण्ट्राक्टर १०), श्रीयुत्‌ बापुराम दत्त ५०) श्रीयुत्‌ तुलसीनाथ भट्टाचार्य ५०), श्रीकमलाकान्त नाथ (छात्र) ५), श्रीयुत्‌ राजमोहन नाथ बी. इ. २५) मि৹ एस৹ के৹ दत्त, आइ৹ सी৹ एस৹ २००), नौगांव ढिंगके श्रीयुत्‌ चन्द्रकान्त बरकाकति १), [ মুখবন্ধ ] শ্ৰীযুত কুষ্ণানন্দ গোস্বামী—এশ টকা; শ্ৰীযুত গোপালচন্দ্ৰ বৰুৱা (বৰুৱা এঞ্জেন্সি)—পঞ্চাশ টকা; আৰু নলবাৰীৰ শ্ৰীযুত চৌথমল চেৰাউগী—এটকা।
 ইমান খৰচবহুল কাম আমাৰ দ্বাৰা হোৱা অসম্ভৱ; ৰাইজৰ শুভইচ্ছা, সাধুসকলৰ—বিশেষকৈ পুথিৰ স্বত্বাধিকাৰী গোস্বামীদেৱৰ আশীৰ্ব্বাদ আৰু ভগৱানৰ কৃপাতহে ই সম্ভৱ হৈছে। এতেকে এই কামটো মহাপুৰুষৰ ইচ্ছাতহে হোৱা বোধে—যাতে আমাৰ হিয়াত উঠিব পৰা গৰ্ব্ব ভাৱক উঠিব নিদিয়ে, তাৰ বাবে ৰাইজৰ মাজেদি শ্ৰীভগৱানৰ চৰণত প্ৰাৰ্থনা জনালোঁ।

নলবাৰী, কামৰূপ, অসম। ২৯ অঘোণ, ৫০১ শঙ্কৰাব্দ।

$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right\}\,}$

শঙ্কৰকিঙ্কৰ, হৰিনাৰায়ণ

श्रीश्रीदीहिंग सत्नाधिकार २०৴, श्रीश्रीदक्षिणपाट सत्ताधिकार ७०৴, गुवाहाटीके श्रीयुत्‌ कृष्णानन्द गोखामी १००৴, श्रीयुत्‌ गोपालचन्द्र बरुवा (बरुवा एजेन्सी) ५०৴, और नलबाड़ीके श्रीयुत्‌ चौथमल सरावगी १৴।
 इतने व्ययवहुल कार्यका हमारे द्वारा होना असब्भव था; किन्तु सज्जनों की शुभ इच्छा, साधुओंका आशीर्वाद और भगवान्‌ की कृपाके कारण ही यह सम्भव हुआ है। अतः यह काम महा पुरुषों की इच्छासे ही हुआ समझ कर हमारे मनमें उठ सकनेवाले गर्बभाव न उठ पावें उसके लिए हमारे देशवासियों द्वारा श्रीभगवानके चरणों मे प्रार्थना करता हुँ।

नलबारी, कामरूप,असम। २९ अगहण, ५०१ शङ्कराब्द।

$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right\}\,}$

शंकर-किङ्कर, हरिनारायण

[ লেখক পৰিচয় ]

শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱ

 শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱ ১৪৪৯ খৃষ্টাব্দত অসমৰ নগাওঁ জিলাৰ বটদ্ৰৱাৰ ওচৰৰ আলিপুখুৰী নামে ঠাইত জন্মে। তেওঁৰ পিতৃৰ নাম কুসুম্বৰ শিৰোমণি ভূঞাঁ। শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱৰ জন্মৰ অলপ দিন পাছতেই পিতৃ-মাতৃ স্বৰ্গী হয়; বুঢ়ীমাক খেৰসূতী আইৰ লালন-পালনত তেওঁ ডাঙৰ হয়।
 শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰৰ ৰূপ-গুণৰ কথা তেওঁৰ চিৰসঙ্গী মহাপুৰুষ শ্ৰীমাধৱদেৱে এইদৰে বৰ্ণনা কৰিছে—শ্ৰীশঙ্কৰৰ বৰ্ণ গৌৰ, মূৰ ছত্ৰাকাৰ, নয়ন আয়ত, অধৰ ৰাতুলু, উৰু, জানু, জঙ্ঘা আদি সকলো অঙ্গ দেখিবলৈ সুশোভন, ডিঙিত ধৱল উত্তৰী, বক্ষস্থলত কণ্ঠমণি, হিয়াত সুৱৰ্ণৰ হাৰ, দুই হাতত তাৰ, হাতৰ আঙ্গুলিত আঙ্গঠি, নীলা পাৰিৰ হেঙুলীয়া ভুনি, মুখত মিচিকীয়া হাঁহি, বাণী মেঘৰ দৰে গম্ভীৰ, গজগতি গমন, ধীৰ মতি, দেৱতাৰ দৰে তেওঁৰ বিতোপন ৰূপ।
 শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱে তেৰ বছৰ বয়সত মহেন্দ্ৰ কন্দলী নামে পণ্ডিতৰ পাঠশালাত বিদ্যা শিক্ষা আৰম্ভ কৰে। তেওঁ চাৰি বছৰতেই হিন্দুধৰ্ম্মৰ আৱশ্যকীয় সমস্ত শাস্ত্ৰ অধ্যয়ন কৰি শেষ কৰে। তাৰ পাছত ঘৰলৈ যায় আৰু যোগ অভ্যাস কৰিবলৈ ধৰে। ইয়াৰ পাছত ভাগৱত আলোচনাত মগ্ন হয়। তাকে দেখি খুৰাকসকলে তেওঁক বিয়া কৰাই দিয়ে আৰু পিতৃৰ শিৰোমণি বিষয় শোধাই দিয়ে। শ্ৰীশঙ্কৰে এৰাব নোৱাৰি দুয়োটা বিষয় পোনতে কিছুদিন চলাবলৈ ধৰিলে। কিন্তু পাছলৈ তেওঁৰ ধৰ্ম্মচিন্তা

श्रीमंत शंकरदेव

 श्रीमंत शंकरदेव सन १४४९ में आसामके नौंगाव जिलाके बटद्रवाके नजदीक आलिपुखुरी नामक स्थानमें जन्म ग्रहण किया था। उनके पिताका नाम था कुसुम्बर शिरोमणि भुञाँ। श्रीमंत शंकरदेवके जन्मके थोड़े दिन बाद माता पिता इस दुनियासे चल बसे। वे नानीकी परवरिशमें बड़े हुये।
 श्रीमंत शंकरदेवके रूप-गुणकी बात उनके चिरसंगी महापुरुष श्रीमाधवदेवने इस तरह बयान की है—श्रीशंकरदेव गौरवर्ण, छत्राकार मस्तक, आयत नयन, रक्ताभ अधर, उरु, जानु-जंघा आदि सब अंग देखनेमें सुशोभित; गलेमें धवल उत्तरीय, वक्ष:स्थलमें कंठमणि, हियमें सुवर्णहार, बाजुमें तार, अंगुलोम' अँगुठी, नीली पारिकी केशरिया धोती, मुखपर मंदह्ँसी, वाणी मेघकी तरह गंभीर, गज-गमन, धीर मति, देवताकी तरह उनका सुशोभित रूप।
 श्रीमंत शंकरदेव १३ बर्षकी अवस्थामें महेन्द्र कन्दली पंडित की पाठशालामें विद्याध्ययनके लिये प्रविष्ट हुये और चार वर्षोमें ही “हिन्दूधर्म” का अध्ययन समाप्त कर लिया। इसके पश्चात्‌ घर आकर योगाभ्यास करने लगे और भ्गवत्‌ चिंतनमें अपनेको लगा दिया। घरवालोंने यह देखकर इनका विवाह कर इनको सांसारिक गृहस्थ कर्म करनेको अनुप्रेरित किया। घरवालोंके अनुरोध को न रख सकनेके कारण वे दोनों कर्म करने रहे पर अपने मानसिक हंहको न रोक सकनेके कारण वे अपना ध्यान [ লেখক পৰিচয় ] প্ৰৱল হৈ উঠে, আন কি বেছিভাগ নিশা তেওঁৰ আত্ম-চিন্তাতে যাবলৈ ধৰে।
 সেই সময়ত আমাৰ দেশত শাক্তধৰ্ম্ম প্ৰৱল আছিল, আৰু কিছুমানে ধৰ্ম্মৰ নামত তন্ত্ৰৰ বিকৃত মতে চলি নানা অনাচাৰ আৰু ব্যভিচাৰ কৰিছিল। শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰে তাত বাধা দি দেশত এক ঈশ্বৰ উপাসনা প্ৰচাৰ কবিবলৈ আৰম্ভ কৰে। তেওঁ গোলোকধামৰ পট আঁকি চিহ্নযাত্ৰা ভাওনা কৰি সকলোৰে মন ভগৰৱন্মুখী কৰিলে আৰু ব্ৰাহ্মণৰপৰা কৈৱৰ্ত্তলৈকে সকলো শ্ৰেণীৰ মানুহৰ মাজত “কলিৰ পৰম ধৰ্ম্ম জানা হৰি নাম” বুলি ঘোষণা কৰিলে। পাছলৈ শ্ৰীশঙ্কৰৰ এই ধৰ্ম্ম পৰ্ব্বতীয়া আৰু মুছুলমান ভাইসকলেও গ্ৰহণ কৰি আনন্দ লাভ কৰিবলৈ ধৰে। এইসকলৰ ভিতৰৰপৰা আকৌ কেইজনমানে বিশিষ্ট ভক্ত হৈ উঠি প্ৰচাৰক ৰা ধৰ্ম্মাচাৰ্য্য পদো লাভ কৰে। অস্পৃশ্যতা আৰু মাদকতা বৰ্জ্জন, অহিংসা, ভূতদয়া আৰু ত্যাগ তেওঁৰ ধৰ্ম্মৰ মূলনীতি হল।
শ্ৰীশঙ্কৰে প্ৰচাৰ কৰিবলৈ ধৰিলে—
(একেশ্বৰবাদ)  “এক দেৱ এক সেৱ;
 এক বিনে নাই কেৱ।”
আকৌ কলে,—
(সাংখ্য বাদ)  “নাহি ভকতিত জাতি আচাৰ-বিচাৰ।
 কৃষ্ণ-ভকতিত সমস্তৰে অধিকাৰ॥” ( কীৰ্ত্তন )
আৰু কলে,—
(অহিংসা)  “ব্ৰাহ্মণ-চণ্ডাল-চোৰ-দাতা-ক্ৰূৰ-শান্ত।
 সবাতে আমাক তুমি দেখিবা নিতান্ত॥” –ভক্তিৰত্নাকৰ

भगवत्‌ चिंतन में ही लगाने लगे और अपने इन गुणों से वे सबको नजरमें श्रेष्ठ जँचने लगे।
 उस समय हसारे देशमें शाक्त-धर्मका प्रभाव था; और कुछ लोग तो धर्मके नामपर तन्त्रकों क्रान्तिकारी गतिमें चल कर अतिशय अनाचार करते थे। श्रीमंत शंकरने राम राम करके उसमें बाधा डाली। और उन्होंने एक ईश्वर का ध्यान करनेका सत प्रचार किया। वे गोलोकधामके पट अंकन कर चिह्नयात्रा तथा “भावना”से सबका मन भगवत्मुखी करने लगे और ब्राह्मणसे लेकर म्लेच्छ तक सभी श्रेणीके बीचमें “कलिका परम धर्म हरिनाम है” कह कर प्रचार करने लगे। पीछे तो इनका धर्म पहाड़ी भाई तथा मुसलमान भाईयोंने खुशीके साथ ग्रहण किया। इन लोगोंके बीचमेंसे चंद लोग तो, विलक्षण भक्त बन गये और धर्म प्रचार करके प्रचारक यानी धर्माचार्य कहलाते थे। अहिंसा, छूत, और मादक द्रव्य वर्जन, भूतदया, त्याग आदि उनके घर्मकी नीति हुई। श्रीशंकर प्रचार करने लगा—
(एकेश्बरबाद) “एक देव एक सेव।
 एक बिना नाहि कैव॥”
फिर कहा—
( सांख्यवाद ) “नाहि भकतिमें जाति आचार विचार।
 कृष्ण भकतिमें सबका अधिकार॥” (कीर्त्तन)
और कहा—
(अहिंसा) “ब्राह्मण चंडाल ओर दाता क्रूर शान्त।
 सबाते आमाक तुमि देखिवा नितांत॥” (भक्तिरत्नाकर) [ লেখক পৰিচয় ] হাত দাঙি ঘোষণা কৰিলে,—
(পৰম-তত্ত্ব)—“সমস্ত ভূতৰে হৃদয়ত আছোঁ আমি৷
 পৰম সুহৃদ মহেশ্বৰ অন্তৰ্য্যামী"॥
 হেন বুদ্ধি কৰি সৰ্ব্বদায় জানা-মোক।
 এতেকে তৰিবা সংসাৰৰ দুখ শোক॥"
 —ভক্তি প্ৰদীপ
 শ্ৰীশঙ্কৰৰ প্ৰচাৰিত ধৰ্ম্ম দাস্যভাৱ প্ৰধান; তেওঁৰ মতে শ্ৰীকৃষ্ণই পৰম ব্ৰহ্ম, তেৱেঁই সনাতন, তেৱেঁই জ্ঞানময়, তেওঁ পুৰুষ প্ৰকৃতিৰ পব। তেওঁ নিজক কৃষ্ণ-কিঙ্কৰ বুলি য’তে ত’তে চিনাকি দি গৈছে। দাস ভাৱে কৃষ্ণৰ নামগুণ শ্ৰৱণ কীৰ্ত্তন কৰাকেই তেওঁ ভক্তিৰ প্ৰধান উপায় বুলি ঘোষণা কৰি গৈছে। তেওঁৰ মতে অন্য় দেৱ-দেৱী মিছা, কেৱল এক কৃষ্ণতেই জীৱে শৰণ লৈ তেওঁৰ নাম-গুণ শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন কৰিলে সকলো সিদ্ধি হয়। এই কাৰণে শ্ৰীশঙ্কৰৰ প্ৰচাৰিত মতক এক শৰণ ধৰ্ম্ম বোলে।
 শ্ৰীশঙ্কৰে আলিপুখুৰী অসুচল বোধকৰি জ্ঞাতিসকলৰ সৈতে পূৰ্বপুৰুষৰ ভেটি-বটদ্ৰৱালৈ উঠি যায় আৰু তাত হাটি বাটি পাতি আৰু কীৰ্ত্তন ঘৰ আদি সজাই বাস কৰে। অলপ দিন পাছতেই ইয়াত হৰি-কীৰ্ত্তনৰ ৰোল বৰ বেছি হৈ উঠিল আৰু বহুতে তেওঁৰ শিষ্যত্ব গ্ৰহণ কৰিলে। ইয়াৰ কেইবছৰমান পাছত শ্ৰীশঙ্কৰৰ পত্নী বিয়োগ হয়। তাৰ পাছতেই তেওঁ বাৰজন ভক্ত লগত লৈ বাৰ বছৰ কাল গোটেই ভাৰতৰ তীৰ্থবোৰ দৰ্শন কৰি ফুৰে। তীৰ্থৰ পৰা ঘূৰি আহি বটদ্ৰৱাত কিছুদিন থকাৰ পাছত কছাৰি বিদ্ৰোহ হয়; তেতিয়া শ্ৰীশঙ্কৰে জ্ঞাতিসকলৰ সৈতে উজনীলৈ যায়। উজনীৰ

(परम तत्त्ब) “समस्त भूतरे हृदयत आछो आमि।
 परम सुहृद सहेश्वर अन्तर्यामी॥
 हेन बुद्धि करि सर्वदाय ज़ाना मोक।
 एतेके तरिबा संसारर दुख शोक॥”
 —(भक्तिप्रदोप)
 श्रीशंकरके प्रचारित धर्म दास्यभाव प्रधान है। उनको अनुसार श्रीकृष्ण ही परम ब्रह्म है। वे ही सनातन, तथा ज्ञानमय हैं। वे पुरुष प्रकृतिसे परे हैं। वे अपने को कृष्ण-किंकर कह कर प्रचार किया है। दास भावसे नामगुण श्रवण कीर्त्तन करनाही भक्तिका प्रधान मार्ग बतलाया है। उनके मतानुसार केवल एक कृष्णकी ही शरण लेकर उसीका नाम गुण तथा श्रवण कीर्त्तन करनेसे सर्व सिद्धि प्राप्त होगी। इस लिये श्रीशंकरके प्रचारित मतको “एक शरण धरम” कहते हैं।
 श्रीशंकर 'आलिपुखुरी' को अनुपयुक्त स्थान समझते हुये अपने संबधियों साथ बटद्रवाको चले गये और इसमें हाट, बाट बनाकर और कीत्तन-घर आदि बनवाकर बास करने लगे। थोड़े दिनोंके बाद प्रचारके बाहुल्यके कारण ज्यादा लोगोंने शिष्यत्व ग्रहण किया। कुछ साल बाद उनकी पत्नी चल बसी। बादमें वे अपने १२ भक्तों साथ १२ बरसों तक सारे भारतवर्षमें तीर्थ भ्रमण करते रहे। भ्रमणके बाद बटद्रवा लौट आये और वहाँ रहे। कुछ दिन रहनेके बाद कछारी जातिमें गदर हुवा; तब श्रीशंकरदेव संबंधियों साथ “उजनी”को चलेगये। उजनीमें कई जगहोंमें रहकर आखीरकार धुआँहाटमें रहने लगे। [ লেখক পৰিচয় ] কেইবা ঠাইতো থাকি শেষত ধুঞাঁহাটাত গৈ বাস কৰে। ইয়াত তেওঁ ওঠৰ বছৰ কাল একেৰাহে থাকি বহুতক এক শৰণ ধৰ্ম্মত শৰণ দিয়ে। মহাপুৰুষ ত্ৰীমাধৱদেৱে ইয়াতেই শ্ৰীশঙ্কৰৰ সঙ্গ লাভ কৰে। এই সময়ৰপৰা এক শৰণ ধৰ্ম্ম উজনীত কোৱাল ভাৱে চলিবলৈ ধৰে। কিন্তু কিছুদিন পাছতেই ৰজাৰ কোপদৃষ্টি পৰাত শ্ৰীশঙ্কৰে উজনী অসম ত্যাগ কৰি ভটিয়াই আহি মহাৰাজ নৰনাৰায়ণৰ ৰাজ্য কামৰূপৰ পাটবাউসী পায়হি। শ্ৰীশঙ্কৰে শিষ্যসকলৰ সৈতে পাটবাউসীত বহুকাল থাকে।
 শ্ৰীশঙ্কৰদেৱে প্ৰাচীনকালৰ বৌদ্ধসংঘ্ৰামৰ দৰে সত্ৰপাতি বহুতো উদাসীন আৰু গৃহস্থী ভকত বাস কৰোৱাৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল। সত্ৰবোৰ গণতান্ত্ৰিক নিয়মে চলোৱাইছিল; তদুপৰি প্ৰত্যেক সত্ৰতে পুথিভৰাল, পণ্ডিত, লিখা-পঢ়া, শিকাৰ ব্যৱস্থা, ঔষধ তৈয়াৰ কৰা শিক্ষা, চিত্ৰ বিদ্যা, খনিকৰি বিদ্যা আদিৰ চৰ্চ্চাৰো ব্যৱস্থা আছিল।
 শ্ৰীমস্ত শঙ্কৰদেৱৰ প্ৰধান কৰ্ম্মক্ষেত্ৰ পাটবাউসী ধাম; ইয়াত থকা কালতেই শ্ৰীদামোদৰদেৱ, শ্ৰীহৰিদেৱ, শ্ৰীগোপাল দেৱ (আতা) আৰু শ্ৰীনাৰায়ণ ঠাকুৰে তেওঁৰ সঙ্গলাভ কৰি এক শৰণ ধৰ্ম্ম প্ৰাচীন কামৰূপত বহুলভাৱে প্ৰচাৰ কৰে। কিছুদিন এইদৰে ধৰ্ম্মপ্ৰচাৰ হলত শ্ৰীশঙ্কৰৰ ওপবত মহাৰাজ নৰনাৰায়ণৰ কোপদৃষ্টি পৰে; কিন্তু পাছত মহাৰাজে শ্ৰীশঙ্কৰৰ গুণ-গৰিমা বুজি পাই তেওঁক বিশেষ আদৰ কৰে আৰু নিজ ৰাজধানীৰ ওচৰতে তেওঁৰ থকা মেলাৰ বন্দোৱন্ত কৰি দিয়ে। শ্ৰীশঙ্কৰে প্ৰায় ৯১ বছৰ বয়সত এই পাটবাউসীৰ পৰা ১১০ জন শিষ্য লগত লৈ ২য় বাৰ

यहाँ लगातार १८ बरस तक रह कर बहुत लोगोंको एक शरण धर्मकी शिक्षा दीक्षा दी। महापुरुष माधवदेव यहींपर इनके सत्संगमें आये। इसी समयसेही उजनीमें एक शरण धर्मका प्रभाव जोरसे होने लगा। लेकिन थोड़े दिनोंके बाद वे राजाकी कोपदृष्टिमें पड़ कर उजनी असम छोड़ कर महाराज नरनारायणके राज्यमें तथा कामरूप जिलेके पाटबाउसी नामक स्थानमें चले गये और अपने शिष्यों सहित वहीं पर अनेक दिनों तक रहे।
 श्रीशंकरदेवने बौद्ध संघाराम कहीं कहींपर सत्र बनवाकर बचुतसे उदासीन और गृहस्थी भक्तोंको बसानेकी व्यवस्था की थी। सत्रोंको गणतान्त्रिक पद्धतिसे चलानेकी व्यवस्था थी। उसमें भी हर सत्रमें पुस्तकालय, शिक्षा देनेकी व्यवस्था, औषध बनानेकी शिक्षा, चित्रविद्या, तथा कारीगरी विद्या आदिकी चर्चा करनेकी व्यवस्था थी।
 श्रीशंकरदेवका प्रधान कर्मक्षेत्र पाटबाउसी है। इस समयमेंही श्रीदामोदरदेव, श्रीहरिदेव, श्रीगोपालदेव (आता) और श्रीनारायण ठाकुर आदि पुरुषोंने उनका संग लाभ किया था।, वे एक शरण धर्मका प्रचार, कामरुपमें करते थे। कुछदिन इसी तरह धर्म-प्रचार करनेके बाद महाराज नरनारायणकी कोपदृष्टि पड़ी— लेकिन बादमें महाराजने श्रोशंकरकी गुण-गरिमा देखकर उन्हें विशेष सन्मानित कर अपनी राजधानीके नजदीक ही उनके रहनेकी व्यवस्था करवा दी। श्रीशंकरदेवने करीब ९१ बरस ही उम्रमें पाटवाउसीसे ही १२ शिष्यों को लेकर दूसरीबार [ লেখক পৰিচয় ] তীৰ্থ পৰ্য্য়টন কৰে। এইবাৰ তেওঁ নিশা য’তেই বাস কৰিছিল, তাতেই একোখন সত্ৰ হৈ উঠাৰ দৰে হৈছিল। তীৰ্থৰ পৰা ঘূৰি আহি কিছুকাল পাটবাউসীত থকাৰ পাছত পুনৰ মহাৰাজ নৰনাৰায়ণৰ ৰাজধানী কোচবিহাৰলৈ যায় আৰু তাতে আঢ়ৈ বছৰ কাল থকাৰ পাহত ১৫৬৮ খৃষ্টাব্দত বৈকুণ্ঠ প্ৰয়াণ কৰে।
 শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱ নিজে গৃহাশ্ৰমী আছিল, আৰু খেতিবাতি কৰি জীৱিকা নিৰ্ব্বাহ কৰিছিল; কিন্তু তেওঁৰ প্ৰধান সঙ্গী মহাপুৰুষ শ্ৰীমাধৱদেৱ উদাসীন আছিল। শ্ৰীমাধৱদেৱৰ আদৰ্শকে লৈ কিছুমান ভক্তে সংসাৰ ত্যাগকৰি ধৰ্ম্মপ্ৰচাৰ কৰিছিল; এই উদাসীন ভক্তৰ সৰহভাগেই সত্ৰৰ হাটি বহাত বাস কৰিছিল।
 শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱে বহুতো শাস্ত্ৰ প্ৰণয়ণ কৰে; তাৰ ভিতৰত এইকেইখন প্ৰধান--(১) কীৰ্ত্তন ঘোষা, (২) শ্ৰীমদ্ভাগৱত ১ম, ২য়, ৩য় স্কন্ধ (অনাদি পাতন)। ৬ষ্ঠ স্কন্ধ (অজামিল উপাখাান), ৮ম স্কন্ধ (অমৃত মথন —বলিছলন), আদ্য দশম, কুৰুক্ষেত্ৰ, একাদশ স্কন্ধ, নিমিনৱ সিদ্ধ, দ্বাদশ স্বন্ধ, গুণমালা, ৰামায়ণ (উত্তৰাকাণ্ড), হৰিশ্চন্দ্ৰ উপাখ্যান, ভক্তি-ৰত্নাকৰ (সংস্কৃত), টোটয়, বড়গীত, অঙ্কীয়া নাট—কালিদমন, পত্নীপ্ৰসাদ, কেলিগোপাল, ৰুক্মিণী হৰণ, পাৰিজাত হৰণ, ৰামবিজয় ইত্যাদি।
 শঙ্কৰ-কিঙ্কৰ
 হৰিনাৰায়ণ

तीर्थ पर्यटन करनेको निकले। इस बार की उनकी यात्रा तथा स्थान जहाँ २ वे ठहरते थे मानो सत्र से मालुम होते थे। तीर्थसे लौट कर कुछ दिन तक पाटबाउसीमें रहनेके बाद फिर महाराज नरनारायणकी राजधानी कूचबिहारमें ढाई बरस तक रहे। आखिर सन १५६८ में बैकुंठगामी हुये।
 श्रीशंकरदेव गृहस्थी थे; और खेती-बारी करके जीवन बिताते थे। लेकिन उनको प्रिय और प्रधान संगी महापुरूष माधवदेव उदासीन थे। श्रीमाधवदेवके आदर्श को अपना कर कुछ भक्तों ने धर्म चर्चा की थी। इन उदासीन भक्नोमेंसे ज्यादा लोग तो सत्रके हाटिडेरेमें बास करते थे।
 श्रीमंत शंकरदेवने बहुतसे शास्त्रोंका प्रणयन किया। उनमें से नीचे लिखे शास्त्र प्रधान हैं:— (१) कीर्त्तन घोषा, (२) श्रीमद्भागवत पहला, दूसरा, तीसरा, स्कन्ध (अनादि पातन) छठा स्कन्ध (अजामिल उपाख्यान), आठवाँ स्कन्ध (अमृत मंथन बलिछलन), आद्य दशम, कुरुक्षेत्र, ग्यारहवाँ स्कन्ध, निधि नवसिड, बारहवाँ स्कन्ध, गुणसाला, रामायण (उत्तराकांड), हरिस्चन्द्र उपाख्यान, रूक्मिणी हरण, भक्तिप्रदीप, (संस्कृत), टोटय, बड़गीत, अंकीया नाट, कालिय दमन, पत्नीप्रसाद, केलि-गोपाल पारिजात हरण, रामविजय इत्यादि।
 शङ्कर-किङ्कर

 हरिनारायण [ ১ ]

ওঁ নমো ভগৱতে বাসুদেৱায়।

ओं नमो भगवते वासुदेवाय।

চিত্ৰ-ভাগৱত::चित्र-भागवत

ৰাজা পৰীক্ষিৎ শুকদেৱৰ মুখৰপৰা ভাগৱত শুনিবলৈ পৰীক্ষিতৰ আগ্ৰহঃ-শ্ৰীমদ্ভাগৱতৰ আৰম্ভন। ব্ৰাহ্মণৰ শাপত ভয় খাই মহাৰাজ পৰীক্ষিতে ব্যাসৰ আদেশত ভাগৱত শুনিবলৈ শুকদেৱৰ আগত হাতযোৰ কৰি আঠুলৈ বহিছে। পৰম বৈষ্ণৱ শুকদেৱে ওপৰলৈ হাত দাঙি মহাৰাজক ভয় কৰিবলৈ বাধা দি ভাগৱত শুনাবলৈ আৰম্ভ কৰিছে।

শুকদেৱ महर्षि शुकदेवके मुँइसे भागवत सुननेका महाराज परीक्षितका आग्रह: ब्राह्मणके अभिशापके डरसे सहाराज परीक्षित ब्यासके आदेशानुसार भागवत सुनने के लिए महर्षि शुकदेवके सामने हाथ जोड़कर घुटने टेककर बैटे हुये हैं। परम वैष्णव शुकदेव महाराज अभय देते हुये श्रीभागवत सुनाना प्रारंभ करते हैं।

[ ২ ]

ধেনুৰূপা পৃথিবীৰ ব্ৰহ্মাৰ ওচৰত দুখ নিবেদন। অসংখ্য দৈত্যৰজাৰ পীড়নত পৃথিবী পীড়িতা হৈ তাৰ ভাৰ সহিব নোৱাৰি ধেনুৰূপ ধৰি ব্ৰহ্মাৰ আগত দুখ নিবেদন কৰিছে। ব্ৰহ্মাই সেই গাভী-ৰূপা পৃথিবীক আগত লৈ সূৰ্য্য, বৰুণ, বায়ু, অগ্নি, ইন্দ্ৰ, কুবেৰ, চন্দ্ৰ, যম আদি ত্ৰিদশ কোটি দেৱতাৰ সৈতে ক্ষীৰোদ সাগৰৰ পাৰত পুৰুষ-সুক্ত মন্ত্ৰেৰে মাধৱক আৰাধনা কৰোঁতে সমাধিত আকাশী বাণী শুনে।

घेनुरुपमें पृथ्वीका ब्रह्मा के पास दुःख निवेदन: असंख्य दैत्यराजाओंके पो पीड़नसे शथ्वी पीड़ित होकर बोझ सहनेसें असमर्थ हो घेनु रुपमें ब्रह्माके सामने दुःख निवेदन करती है। ब्रह्माने उस गाभी-रूप एथ्वीको साथ लेकर सूरज, बरुण, वायु. अग्नि, इन्द्र, कुबेर, चन्द्र, यम प्रश्वत तीस करोड़ देवताओं के साथ क्षीर सागरके किनारे पुरुष-सूक्त मन्त्र से साधवकी आराधना करते हुये आकाश वाणी सुनी।

[ ৩ ]

দৈৱকী-বসুদেৱৰ বিবাহ আৰু আকাশীবাণী শ্ৰৱণ। ভগবানৰ আদেশ অনুসাৰে দেৱ-দেৱীসকল পৃথিবীত যদুবংশত জন্মে। দেৱমাতা অদিতি যদুবংশৰ দেৱক ৰজাৰ ঘৰত দৈৱকী নামে জন্মলাভ কৰে। দৈৱকীক বসুদেৱৰ লগত দাস-দাসীৰ সৈতে বিয়া দি কংসই^[৮] ভণীয়েকৰ স্নেহত নিজ ৰথ চলাই নানা বাদ্য ভণ্ডেৰে বসুদেৱৰ ঘৰলৈ যাত্ৰা কৰিছে। এনেতে মাজ বাটত আকাশবাণী শুনিলে—“যাক ৰথত লৈ আনন্দমনে শহুবেকৰ ঘবত থবলৈ ওলাইছ, সেই দৈৱকীৰ অষ্টম গৰ্ভৰপৰা তোৰ বিনাশ হব।” এই বাণী শুনিয়েই কংসই দৈৱকীৰ চুলিত ধৰি তৰোৱাল দাঙি কাটিবলৈ উদ্যত হৈছে। বসুদেৱে হাত দাঙি নানা প্ৰবোধ বাক্যেৰে বাধা দিছে। দৈৱকীয়েও “দাদা মোক নাকাটিবা, তোমাব তোমাৰ চৰণত পৰিছোঁ” বুলি আঠু কাঢ়ি আগভৰিখনত আগ হাতখনেৰে সাৱোট মাৰি ধৰি জীৱন ভিক্ষা কৰিছে। বসুদেৱে নানা বুজনি দি কংসক নিবৃত্ত কৰিব নোৱাৰি শেষত কলে—

“তাহান পুত্ৰত যেবে ভৈল মৃত্যুভয়।
সম্পিবো তোমাতে উপজিলে পুত্ৰচয়॥” ১০৪৬৩॥

---

 बसुदेव-देवकीका व्याह व आकाशबाणीका श्रवण। भगवानके आदेशानुसार देव-देवियोंने पृथ्वी पर यदुवंशमें जन्म लिया। देवमाता अदितिने यदुवंशके देवक राजाके घरमें देवकी नामसे जन्म लाभ किया। देवकीका विवाह वसुदेवके साथ कर दास-दासियोंको साथ देकर कंसने^[৯] बहनके स्नेहसे खुद रथ चलाकर अनेक बाद्योंके साथ वसुदेवके घरकी ओर यात्रा की। इतनेमें बोच राहमें आकाश बाणी सुनी—जिसको रथपर लेकर आनन्दमनसे ससुरके घर पहुँचाने चला उसी देवकीके आठवें गर्भसे तेरा विनाश होगा। इस बाणीको सुनकरही कंसने देवकीके बाल पकड़कर तलवार उठाकर काटनेका उद्योग किया। वसुदेव हाथ उठाकर नम्र वाणीसे मना कर रहे हैं। देवकी भी “भैया! मुझे मत मारो तुम्हारे चरणों में पड़ी हु” कहकर घुटने टेककर दाहिने पाँवको दाहिने हाथसे पकड़कर प्राण भिक्षा मांग रही है। वसुदेवके समझाने पर भी कंसके न मानने पर वसुदेव ने कहा “यदि देवकीके पुत्र ही तेरी मृत्युका कारण हैं तो मै जनमतेही पुत्रोंको तुझे सोंप दूँगा”।

---

[ ৪ ]

 পূৰ্বপ্ৰতিশ্ৰুতি মতে ৰজা কংসৰ ওচৰত সন্তানৰ সৈতে বসুদেৱৰ উপস্থিতি। আগৰ প্ৰতিশ্ৰুতি মতে বসুদেৱে প্ৰথম সন্তানটো ওপজা মাত্ৰকে কোলাতলৈ কংসৰ ওচৰলৈ আহে। কংস ৰাজ-সিংহাসনত বহি আছে;. এজন সেৱকে পিছ ফালৰপৰা তেওঁৰ ওপৰত বিচিত্ৰ ৰত্নমণ্ডিত বগা ছত্ৰ ধৰিছে, সমুখৰ ফালে আন এজন সেৱকে চন্দনাদি গন্ধ দ্ৰব্যৰ পাত্ৰ বাওঁহাতত লৈ আগহাত ওপৰলৈ তুলি ৰজাৰ স্তৱ কৰিছে। এনে সময়ত কংসই বসুদেৱক সদ্যজাত সন্তানটো লৈ অহা দেখি বসুদেৱক সত্যবাদী বুলি জানি সন্তানটো উলটাই নিবলৈ আদেশ কৰে।

 पूर्व प्रतिश्रुतिके अनुसार राजा कंसके पास सन्तानके साथ वसुदेवका आगमन। पूर्व प्रतिज्ञानुसार बसुदेव पहली सन्तानको जन्मतेही गोदीमें लेकर कंसके पास आया। कंस राजसिंहासनपर बैठा है; एक सेबक पोछेसे उसके ऊपर विचित्र रत्नोंसे सजा हुआ सफेद छत्र डुला रहा है, सम्मुखकी ओर एक टूसरा सेवक चंदनादि गंध द्रव्योंको बायें हाथमें लेकर दाहिने हाथसे राजा का स्तवन कर रहा है। ऐसे समयमें कंसने वसुदेवको सद्मजात शिशुकों लेकर आते देख वसुदेवको सत्यवादी जान सन्तान को लौटा ले जानेका आदेश दिया। [ ৫ ]

 দৈৱকী-বসুদেৱ কাৰাগাৰত আৱদ্ধ। বসুদেৱে সন্তানটি ফিৰাই লৈ যোৱাৰ পাছতেই মহৰ্ষি নাৰদ কংসৰ ওচৰত উপস্থিত হল। নাৰদে কংসক কবলৈ ধৰিলে “অবোধ কংস, তই বুজা নাই নে যে বসুদেৱ, নন্দ আদি সকলোবিলাক বিষ্ণু অংশ দেৱতা। দৈৱকী, যশোদা আদি সকলোবিলাক দেৱনাৰী; তই পূৰ্বত কালনিমি আছিলি। বিষ্ণু দৈৱকীৰ গৰ্ভত পুনৰ জন্মি তোক মাৰিব। তোৰ যিবিলাক জ্ঞাতি সকলোবিলাক তোৰ বৈৰী।” কংসই নাৰদৰ কথা৷ শুনা মাত্ৰেই ভয় খাই দূত পঠাই দৈৱকী-বসুদেৱক আনি লোহা লগাই বন্দীশালত থোৱালে আৰু ৰখিবলৈ অনুচৰ নিযুক্ত কৰিলে।
 এই সময়ত কংস ৰত্ন-সিংহাসনত বহিছে, তেওঁৰ এজন অনুচৰে মূৰৰ ওপৰত বিচিত্ৰ ৰত্বখচিত ছত্ৰ ধৰিছে; এজন গা ৰখীয়া সৈন্যই ঢাল-তৰোৱাল লৈ ৰজাৰ আদেশলৈ অপেক্ষা কৰি আগত বহি আছে।

देवकी-बसुदेव कंसके कारागारमें। बसुदेव सन्तान को लौटा ले जानेके बाद महर्षि नारद कंसके पास हाजिर हुए। नारद कहने लगे—अबोध कंस! तूने क्या समझा नहीं कि बसुदेव, नंद वगैरह सभी विष्णुके अंश देवता हैं, देवकी, यशोदा आदि सभी देवनारियां हैं; तूँ पहले कालनेमि था। विष्णु देवकीके गर्भमें फिर जन्मकर तुझे मारेंगे। तेरे जितने कुटम्बो हैं सभी बैरी हैं। कंस ने नारद की बात सुनते ही डरकर दूत भेजकर देवकी-वसुदेव को लाकर लोहे की जंजीर लगाकर कैंदखाने में डलवा दिया और पहरा देनेके लिए अनुचर नियुक्त कर दिया।

 इस ससय कंस रत्नसिंहासनपर बैठा है। एक अनुचर सिरपर विचित्र रत्न खचित छत्र डुला रहा है, एक देह रक्षी सेनिक ढाल तलवार लेकर राजाके आदेशकी अपेक्षा कर रहा है। [ ৬ ]

 কংসৰ কাৰাগাৰত দৈৱকী আৰু বসুদেৱ বন্ধন অৱস্থাত আছে; ৰখীয়াই বন্দীশাল পহৰা দিছে। গৰ্ভৱতী দৈৱকী চিন্তাযুক্তা হৈ আছে; বসুদেৱে তেওঁক নানা প্ৰবোধ-বাক্যেৰে আশ্বাস দিছে। কংসৰ অনুচৰে দৈৱকীৰ গৰ্ভহোৱা সংবাদ কংসৰ আগত দিলত কংস চিন্তাযুক্ত হল; পাছত জন্মহীন বিষ্ণুৰ জন্ম ভয়ত দৈৱকীৰ প্ৰত্যেক সন্তান জন্ম মাত্ৰেই মাৰিবলৈ স্থিৰ কৰি বন্দীশালত খৰ দৃষ্টি ৰাখিবলৈ অনুচৰক আদেশ কৰিছে।

 कंसके कैदखानेमें देवकी और वसुद्देव बंधी हुई हालतमें हैं। पहरेदार कैदखानेमें पहरा दे रहा है। गर्भवती देवकी चिन्तित हैं; वसुदेव अनेक प्रबोध वाणी से आश्वासन दे रहे हैं। कंस दूतसे शिशु-जन्मकी सूचना पाकर चिंतित हुआ। फिर जन्मरहित विष्णु के जन्मके भयसे देवकीकी हर सन्तानको मारनेका निश्चय कर कौदखाने पर कड़ी नजर रखनेके लिए अनुचरको आदेश दिया। [ ৭ ]

বৰুণ

বায়ু

নাৰাদ

ব্ৰহ্মা

বসুদেৱ-দৈৱকী

মহেশ

ইন্দ্ৰ

চন্দ

(দেৱগনে বন্দীশালত কৃষ্ণক তুতি কৰিছা)

 কংসৰ বন্দীশালত দেৱী-ৰূপিনী দৈৱকীৰ গৰ্ভত ভগবান স্থিতি লাভ কৰিছে। এই কথা দৈৱকী আৰু বসুদেৱক জনাবৰ কাৰণে আনৰ অদৃশ্যে নিজ নিজ বাহনত চৰি ব্ৰহ্মা, যম, বৰুণ, চন্দ্ৰ, ইন্দ্ৰ আদি দেৱতাসকল কাৰাগাৰলৈ আহি ভগবানৰ স্তৱ কৰিছে।

 कंसके कैदखानेमें देवी-खरूपिणी देवकीके गर्भमें भगवान ने स्थिति लाभ की है, इस बातका देवकी और वसुदेवको ज्ञान करानके लिए दूसरोंको दृष्टि बचाकर अपनी अपनी सवारीपर चढ़कर ब्रह्मा, यम, बरुण. चन्द्र, इन्द्र आदि देवगण कारागारमें आकर भगवानको स्तवि कर रहे हैं।

ব্ৰহ্মা

যম

বৰুণ

বসুদেৱ-দৈৱকী

চন্দ্ৰ

ইন্দ্ৰ

(বসুদেৱ-দৈৱকীক আশ্বাস বুলিছা। দেৱগণ বিদায় কৰি নিজথানে যান্ত)

 বসুদেৱ দৈৱকীক ভগবান বিষ্ণুৰ আবিৰ্ভাৱৰ কথা কৈ আশ্বাস দি তেওঁলোকৰ পৰা বিদায় লৈ নিজ নিজ বাহনত উঠি ব্ৰহ্মা, যম, বৰুণ, চন্দ্ৰ, ইন্দ্ৰ আদি দেৱতাসকল ভগবান বিষ্ণুক সন্মুখত ৰাখি পিছুৱাই পিছুৱাই নিজ নিজ থানলৈ গল।

 बसुदेव देवकीसे भगवान बिष्णुके आविर्भावकी बात कहकर आश्वासन देकर उनसे बिदा लेकर अपनी अपनो सवारीपर चढ़कर ब्रह्मा, यम, बरूण, चन्द्र, इन्द्र आदि देवगण भगवान विष्णुको सामने रखकर पोछे हट हट कर अपने अपने स्थान पर चले गये।

[ ৮ ]

বসুদেৱ তূতি কৰিছা

বসুদেৱ-দৈৱকীক কৃষ্ণে নিজৰূপে দেখা দিছা

দৈৱকী তুতি কৰিছা

 শ্ৰীকৃষ্ণৰ আবিৰ্ভাৱ আৰু বসুদেৱ-দৈৱকীৰ স্তৱ। দেৱী দৈৱকীৰ পৰা ভগবান বিষ্ণু চতুৰ্ভুজৰূপে শঙ্খ, চক্ৰ, গদা, পদ্ম কৰত লৈ আবিৰ্ভুত হল। কণ্ঠত কৌস্তুভ, গাত পীত বস্ত্ৰ, কাণত কুণ্ডল, মেঘসম শ্যাম বৰ্ণ, হিয়াত শ্ৰীবৎসপান্তি, গলত বনমাল, কটিত ৰত্নৰ মেখলা, কৰত কঙ্কণ, পাদপদ্মত ৰত্নময় নুপুৰৰ অদ্ভুত বালকৰ জ্যোতিয়ে সূতিকা ঘৰ প্ৰকাশ কৰা দেখি বসুদেৱে মনতে স্নান আৰু ধেনুদান কৰিলে; আৰু দেৱতাসকলৰ কথা স্মৰণ কৰি

 श्रीकृष्णका आविर्भाव और वसुदेव देवकीका स्तुतिगान करता। देवी देवकीके गर्भसे भगवान विष्णु चतुर्भुज रुपसे शंख, चक्र, गदा, पद्म करोंमें लेकर आविर्भूत हुए। कण्ठमें कौस्तुभ, बदनपर पीला वस्त्र, कानोंमें कुडल, हृदय पर श्रीवस्त्रों की पंत्ते, गलेमें बनमाला, कमरमें रत्नोंकी मेखला करोंमें कंकण, चरणोंमें रत्नमय नूपुरोंके साथ बादल जैसे श्यामवर्ण अजीब बालककों ज्योतिसे सूतिका गृह दीप्त होते देखकर वसुदेवने मन ही मन स्नान

[ ৯ ]

গন্ধৰ্ব্বে গীত গাইছা।

বিদ্যাধৰে মৃদঙ্গ বাইচা।

অপেস্বৰা নাচিছা।

সিদ্ধমুনি স্তুতি কৰিছা।

দেৱতাগণে পুষ্পবৃষ্টি কৰিছা।

এই অদ্ভু বালকটিক সাক্ষাৎ নাৰায়ণ মূৰ্তি বুলি বুজি পাই দৈৱকীৰ সৈতে আঠু লৈ হাতযোৰ কৰি স্তৱ কৰিব ধৰিছে। এই সময়ত খোল, তাল লৈ গন্ধৰ্ববিলাকে গীত গাব ধৰিছে আৰু অপ্সৰাবিলাকে নৃত্য কৰিছে।

 শ্ৰীকৃষ্ণক লৈ বসুদেৱৰ নন্দ ভৱনলৈ গমন। ভগবান বিষ্ণুৱে বসুদেৱ-দৈৱকীৰ স্তৱত তুষ্ট হৈ কলে—“আগৰ জন্মত তোমালোক দুয়োজনে মোক পুত্ৰ কামনা কবি আৰাধনা কৰিছিলা, সেই কাৰণে মই প্ৰথমে পৃস্নিগৰ্ভ নামে, দ্বিতীয়তে বামনৰূপে আৰু তৃতীয় জন্মত নিজ ৰূপে জন্ম গ্ৰহণ কৰিলোঁ। তোমালোকে কংসলৈ যদি ভয় কৰা, তেন্তে ‘থৈয়ো নিয়া মোক গোকুলত পলুৱাই’ গোকুলত যশোদাৰ ঘৰত যোগমায়া জন্মিব, তুমি মোক যশোদাৰ বিছনাত থৈ যোগমায়াক লৈ আহিবা।” এই বুলি ভগৱান শ্ৰীকৃষ্ণ “দুই হন্তৰ আগতে ভৈলন্ত শিশুৰূপ।”
 ২

और धेनुका दान किया; और देवताओं की बात याद कर इस अद्भुत बालकको स्वयं नारायण समझकर देवकी के साथ घुटने टेककर हाथ जोड़कर स्तव गान करने लगे। इस समय मृदंगादि लेकर गंधर्वगण गीत गाने लगे और अप्सरागण नाचने लगी।

 श्रीकृष्ण को लेकर वसुदेवका नन्द भवन गमन। भगवान् विष्णुने वसुदेव-देवकीके स्तवसे संतुष्ट होकर कहा—"पहले जन्म में तुम दोनोंने मुझे पुत्र कामनासे मेरी आराधना को थी, इसीलिए मैंने पहले पृस्त्रिगर्भ नामसे, दूसरे में वामन रूपसे और तीसरे जन्म में इस रूप में जन्म ग्रहण किया है। अगर तुम कंससे डरते हो तो मुझे "गोकुल में ले जाकर छिपाकर रखो। गोकुल में यशोदा के घर में योगमाया जन्मेगी। तुम मुझे यशोदाके बिछौने पर रखकर योगमायाको ले आओ।”

[ ১০ ]

যমুনা

নন্দৰ গৃহক বসুদেৱে কৃষ্ণক লৈ যান্ত, অনন্ত ফণায়ে ছত্ৰ ধৰিছা, আকাশত কণিকা বৃষ্টি কৰিছা।

বন্দীশালত দৈৱকী

ৰখীয়া অচেতনে শুতিছা

শ্রীকৃষ্ণৰ আদেশৰ লগে লগে বসুদেৱৰ পাৱৰ নিহল ছিগিছে। গোকুলত যশোদাৰ গৰ্ভৰপৰা যোগমায়া জন্মিছে। বসুদেৱে কৃষ্ণক কোলাত লৈ গোকুললৈ যাব ওলাইছে; অনন্তদেৱে ফণা মেলি ওপৰত ছত্ৰ ধৰি হাতযোৰে স্তুতি কৰিছে। সেই সময়ত ধাৰাসাৰে বৰষুণ হৈছে; যমুনা নদী ফেনে ফোটোকাৰে উপচি পৰিছে; পালি পহৰীয়াবোৰ অচেতন হৈ পৰিছে, দৈৱকী কংসৰ কাৰাগাৰত আগৰ দৰে আছে।

यह कहकर भगवान श्रीकृष्ण ने दोनोंके सामने शिशुका रूप धारण किया। भगवान् कृष्णके आदेश के साथ साथ वसुदेव के पैरोंको जंजीर टूट गयी। वसुदेव कृष्ण को गोद में लेकर गोकुल जा रहे हैं। शेष-भगवान अपने फण फैलाकर भगवान् पर छत्रसा कर दिया है। उस समय घोर बर्षा होरही है। यमुना नदो उमड़ रही है। पहरेदार बेसुध पड़े हैं, देवकी कंसक कैदखानेमें पहले जैसी ही है।

সেৱকিনী।

যশোদাৰ লগে কৃষ্ণ শুতিছা।

বসুদেৱ-দৈৱকীৰ সঙ্গে যোগমায়া শুতিছা।

ৰখীয়া কংসত জান দিতে লৰ মাৰিছা।

[ ১১ ]

 যশোদাৰ কন্যা-হৰণঃ— বসুদেৱে যমুনা পাৰ হৈ গোকুললৈ গৈ টোপনিত অচেতন হৈ থকা যশোদাৰ কোলাত কৃষ্ণক থৈ যোগমায়াক লৈ আহিল; আৰু দৈৱকীৰ কোলাত শুৱাই থলে। তেওঁ নিজে আগৰ দৰে শিকলি লগাই বন্ধন অৱস্থাত থাকিল। কংসৰ কাৰাগাৰৰ দুৱাৰ আগৰ দৰে বন্ধ হল। কাৰাগাৰত কেচুৱাৰ কান্দোনৰ শব্দ উঠিল। পালি পহৰীয়াবিলাক জাগি উঠিল আৰু কংস ৰজাক খবৰ দিবলৈ বুলি এজন প্রহৰী লৰা-লৰিকৈ যাব ধৰিলে।

 यशोदा को कन्या काहग्गा : वसुदेव जमुना पार करके गोकुल जाकर नींदमें अचेतन होकर पड़ी हुई यशोदाकी गोद में कृष्ण को रखकर योगमायाको ले आये; और देवकीको गोदमें सुला दिया । वसुदेव पहले जैहोसे बंधन में बंध गये। कंसके कैदखानेका दरवाजा पहले जैसा बंद हो गया। कारागारमें बच्चेके रोनेकी आवाज उठी। पहरेदार जाग उठे और कंस राजाको खबर देने के लिए एक पहरेदार दौड़कर जाने लगा ।

বসুদেৱ

দৈৱকী কংসক কাৰ্পূৰ্ণা কৰিছা

কংসে যোগমায়াক ধৰিছা

কংসৰ দ্বাৰা যোগমায়া বধৰ চেষ্টা :— ৰজা কংসই দৈৱকীৰ সন্তান হোৱা সংবাদ পাই বিহ্বল হৈ লৰি যমৰ দৰে কাৰাগাৰলৈ

कंसके द्वारा योगमायाके वध की चेष्टा : राजा कंस देवकीका संतान होने का संवाद पाकर विह्वल होकर दौड़कर

[ ১২ ]

আহে। কংসৰ ৰাক্ষসৰ দৰে মূর্তি দেখি দৈৱকী ভয় খায়; কিন্তু পিছ মুহূর্ততে নিজক চম্ভালি কন্যাটী ভিক্ষা কৰে আৰু কোলাত সাৱটি লৈ আৰ্তৰাৱে কান্দিবলৈ ধৰে । তাকে দেখি কংসই দাঁত কামুৰি নানা ভৎসনা কৰি কন্যাটীৰ ভৰি দুখনত ধৰি টানি আনিবলৈ খুজিছে। বসুদেৱেও যেন কন্যাটীক ভিক্ষা দিবৰ কাৰণে হাত পাতি ৰৈ আছে ।

यम जैसा कैदखानेमें आया। कंसको राक्षस जैसी मूर्ति देखकर देवको डर गयी; लेकिन दूसरे चणही अपनेको संभाल कर लड़कीकी भीख मांगती हुई पैरपकड़कर आतंखर से रोने लगी ! उसे देखकर कंस दाँत निकाले भिड़कते हुवे लड़कीके दोनों पैरों को पकड़कर खींच लाना चाहता है। वसुदेव भी मानो कन्या के जीवन की भीख मांगते से हाथ फैला रहे हैं ।

 

কিন্নৰ

চাৰণ

বিদ্যাধৰী

যোগমায়া

কংস ৰাজা যোগমায়াক শিলাত আফালিছা

কংসৰ

 মায়ামোহিত ৰজা কংসই বসুদেৱ-দৈৱকীৰ কাকৃতি মিনতিলৈ ভ্রূক্ষেপ নকৰি যোগমায়াৰ ভৰি দুখনত ধৰি দৈৱকীৰ কোলাৰপৰা আজুৰি আনিলে আৰু এটা ডাঙৰ শিলৰ ওপৰত আফাল মাৰি দিলে। পিছ মুহূর্ততে যোগমায়াই অষ্টভুজা ৰূপ ধৰি প্ৰভাতৰ সূৰ্য্যৰ

 मायामुग्ध राजा कंस वसुदेव देवकीकी विनतीकी परवाह न कर योगमायाके दोनों पैरोंको पकड़कर देवकीकी गोदसे छोनकर एक बड़े पत्थर पर दे मारा दूसरे चरण में योगमाया अष्टभुजाके रूपमें प्रभात कालीन सूर्यको भाँति दिग् विदिक् को

[ ১৩ ]

দৰে দিগ্‌ বিদিক পোহৰ কৰি আকাশলৈ উঠিল। অসংখ্য বিদ্যাধৰীয়ে নৃত্যগীত আৰু চাৰণ-কিন্নৰে যোগমায়াক তুতি কৰিবলৈ ধৰিলে।

प्रकाशित कर आकाशपर चढ़ गयी। असंख्य विद्याधरी नृत्य गीतसे और चारण, किन्नरगण योगमाया की स्तुति करने लगे।

 

দাসী

দৈৱকী

বসুদেৱক কংসে মিনতি বুলিছা

কংসৰ অনুচৰ

 কংসৰ ক্ষমা ভিক্ষাঃ যোগমায়াই আকাশৰপৰা কংসৰ বৈৰীৰ সংবাদ দিলত কংস আচৰিত হল আৰু মিছাতে ভাগিন- বধৰূপ অকাৰ্য্য কৰা বাবে অনুতপ্ত হৈ বসুদেৱ-দৈৱকীৰ বন্ধন খুলি দিলে। কংসই বসুদেৱৰ ভৰিৰ ওচৰলৈ হাত নি ভাগিন- বিলাকক মৰাৰ বাবে নানা ভাৱে ক্ষমা খুজিলে।

 कंसको क्षमा याचना: योगमाया का आकाशसे कंसके बैरीका संवाद देनेपर कंस को अचरज हुआ और व्यर्थ ही भागिनी- वध जैसा पाप कर्म करनेके कारण पश्चात्ताप करते हुये वसुदेव-देवकोका बंधन खोलकर कंसने वसुदेवके पैरोंपर पड़कर नाना रुपसे माफी मांगी।

[ ১৪ ]

পুতনা

অঘাসুৰ

বকাসুৰ

কংসৰ সেৱক

সভাপাতি কংস বসিছা

দাস

কেশী

অবিষ্ট

 ৰাজা কংসৰ মন্ত্ৰণাসভাঃ— কংসই বসুদেৱ-দৈবকীৰপৰা বিদায় লৈ যোগমায়াৰ বাণী স্মৰণ কৰি সচিন্তিত মনে ঘৰলৈ উভতিল। পিছত পূতনা, অঘাসুৰ, বকাসুৰ, কেশী, অৰিষ্ট আদি অসুৰবিলাকৰ সৈতে সভাপাতি যোগমায়াৰ বাণীৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে। দৈত্যবিলাকে সগৰ্বে হাত তুলি আশ্বাস দি কলে— “আপোনাৰ শত্ৰু কোনোবা ঠাইত জন্মিছে যেতিয়া ৰাজ্যত যিমান শিশু বিচাৰি পাওঁ সকলোকে মাৰোঁ। দেৱতাবিলাকৰ মূল মাধৱ; বিষ্ণুৰ সেৱক হৈছে যজুৰ্বেদী ব্ৰাহ্মণ; সেই কাৰণে তপস্বী ঋষিবিলাকক বধ কৰোঁ আৰু যাগ-যজ্ঞ নষ্ট কৰোঁ; বিষ্ণুৱে খাবলৈ নাপাই আপুনি মৰিব।

 राजा कंसकी मन्त्रणासभा : वसुदेव-देवकीसे बिदा लेकर योगमायाकी वाणी याद कर सोचते सोचते कंस घर लोटा। बाद में पूतना, अघासुर, बकासुर, केशी अरिष्ट आदि असुरोंके साथ सभामें योगमायाकी वाणीके बारेमें आलोचना की। दैत्योने गर्वके साथ हाथ उठाकर आश्वासन देकर कहा—“जब आपका शत्रु किसी जगह जन्मा है, तो राज्यके समस्त शिशुओंको ढुँढ़कर मारेंगे। देवताओंके, विष्णुके सेवक हैं यजुर्वेदी ब्राह्मणगण; इसलिए तपसी ऋषियोंका वध करनेपर और यज्ञादि भ्रष्ट कर देनेपर भोजन न मिलने से विष्णु आप ह मर जायगा।” [ ১৫ ]



কংসৰ মহাদৈ   কংস গৃহত পশিছা  দাসী

 চিন্তাযুক্ত ৰাজা কংস: কংস ৰজাই সভাভঙ্গ কৰি চিন্তাযুক্ত মনে সিংহাসনত বহি আছে। এজনী দাসীয়ে পিছৰ ফালৰ পৰা চামৰেৰে বিচিছে। সম্মুখত কংসৰ মাদৈয়ে কংসক চিন্তাযুক্ত দেখি হাত জোকাৰি চিন্তা কৰিবলৈ যেন বাধা কৰিছে।

 चिन्तायुक्त राजा कंस : राजा कंस सभा समाप्त करनेके बाद सोचमें सिंहासनपर बैठा हुवा है। एक दासी पीछेकी ओर चासरसे हवा कर रही है। सामने कंसकी रानी कंसको चिन्तित देखकर हाथ हिलाकर सोचनेसे मानो मना कर रही है। [ ১৬ ]

 

তিলৰ পৰ্ব্বত।

কৃষ্ণৰ জন্মত মহোৎসৱ মিলিছা।

যশোদা কৃষ্ণক কোলা লৈছা।

নন্দে জাতকৰ্ম্ম কৰাইছা।

গর্গ ঋষি।

 

 গোকুলত কৃষ্ণ-জন্মোৎসৱঃ ইফালে গোকুলত নন্দ-যশোদাৰ আনন্দৰ পাৰকুল নাই। গোপৰাজ নন্দই পুত্র-জন্ম আনন্দত বিভোৰ হৈ স্নান কৰি ৰত্ন-বস্ত্ৰৰ সৈতে পৰ্বত প্রমাণ তিল ব্রাহ্মণক দান কৰিলে। গোকুলৰ কোনোৱে খোল, কোনোৱে তাল কোনোৱে বা কালি বজাই বজাই নাচি বাগি আনন্দত আত্মহাৰা হৈ পৰিছে। মহামুনি গর্গই বসুদেৱৰ আদেশত গোকুললৈ আহি গোপনে গোপনে কৃষ্ণৰ নামকৰণ কৰিলে। ভগৱান কৃষ্ণক কোলাত লৈ যশোদা দেবীয়ে পিয়াহ খুৱাইছে। গোপৰাজ নন্দ গৰ্গ মুনিৰ সম্মুখৰ ফালে বহি আগহাত মেলি পুত্ৰৰ কোষ্ঠীৰ ফল কেনে তাকেহে শুনিবলৈ যেন প্রতীক্ষা কৰিছে ।

 गोकुल में कृष्ण जन्मोत्सव : इधर गोकुलमें नन्द यशोदाके आनन्दका कूल किनारा ही नहीं है। गोपराज नन्द पुत्रजन्मके आनन्दसे बसुध होकर स्नानके बाद रत्न वस्त्रों के साथ ढेरके ढेर तिलोंका ब्राह्मणों को दान दिया। गोकुल-वासी आनन्दसे नाचते गाते आत्महारा होगये। महामुनि गर्गने वसुदेवके आदेशसे गोकुल आकर छिपाकर कृष्णका नामकरण किया। भगवान कृष्णको गोदमें लेकर यशोदा-देवी स्तनपान करा रही हैं। गोपराज नन्द गर्गमुनिके सामने बैठकर दाहिना हाथ फैला कर पुत्रको जन्मपत्रिकाका फल सुननेको प्रतीक्षा कर रहे हैं।

[ ১৭ ]

 

গুৱালগণে আনন্দ কৰিছা।

যশোদা কৃষ্ণক কোলা লৈছা; গোপীসবে দুৰ্ব্বাক্ষত সিঞ্চিছা।

 

 নন্দোৎসৱঃ গোকুল আনন্দে উপচি পৰিছে। গোপ-গোপিনীসকলে যশোদাৰ পুত্ৰ-জন্ম সংবাদ পাই নতুন বস্ত্ৰ অলঙ্কাৰ পিন্ধি গোন্ধতেল লৈ গোপৰাজ নন্দৰ ঘৰ ভৰি পৰিছে। গোপ-সকলৰ কোনোৱে শঙ্খ, কোনোৱে শিঙা বজাইছে আৰু আনন্দত পৰস্পৰে ইটোৱে সিটোৰ মুখত, সিটোৱে ইটোৰ মুখত লাৰু খুৱাই দিছে। যশোদাই কৃষ্ণক কোলাত লৈ স্তন খুৱাই বহি আছে। গোপীসকলে চিৰজীৱী হওক বুলি শিশুক আশীৰ্বাদ দিছে আৰু হালধিৰ গুড়া তেল-পানী মিহলাই আনন্দত ছিটাছিটি কৰিছে। ৰজা নন্দই সকলোকে যথাযোগ্য সম্ভাষণ কৰিছে।
 ৩

 नन्दोत् सव : गोकुल आनंदसे उभर गया है। ग्वाल-ग्वालिन यशोदा को पुत्र हुआ यह संवाद मिलते ही नये कपड़े जेवर पहनकर इवादि लगाकर गोपराज नन्द के घर जमा हो गये। वालों मेंसे किसीने शंख, किसीने सींगा बजाया और आनन्द से आपस में एक दूसरे के मुँह में लड्डु खिला रहे हैं। यशोदा कृष्ण को गोद में लेकर स्तन पिला कर बैठी है। ग्वालिन गण "चिरंजीव हो" कहकर शिशु को आशीर्वाद दे रही हैं और हल्दीका चूर्ण तेल-पानी मिलाकर आनन्दसे उबटन कर रही हैं। राजा नन्द सबसे यथायोग्य संभाषण कर रहे हैं।

[ ১৮ ]

গুৱাল।   বহুদেৱে নন্দে প্ৰিয় সম্ভাষণ কৰিছা।

 গোপৰাজ নন্দ আৰু বসুদেৱৰ আলাপঃ গোপৰাজ নন্দই পুত্ৰৰ জন্মোৎসৱ সমাপ্ত কৰি গোপসকলক গোকুল ৰক্ষাৰ ভাৰ দি কংসক দিবলগীয়া বাৰ্ষিক কৰ সোধাবলৈ মথুৰালৈ গৈ কৰ দি উঠি মিত্ৰ বসুদেৱৰ ঘৰলৈ গৈছে। বসুদেৱে বহুদিনৰ মূৰত নন্দক দেখি আথেবেথে সমাদৰ কৰি দুয়ো মুখামুখিকৈ বহি নানা আলাপ কৰিছে। নন্দৰ পিছৰ ফালে এজন গুৱালে আঠু লৈ বহি তেঁওলোকৰ আলাপ শুনিছে। বসুদেৱে গোকুলত নানাপ্ৰকাৰ উৎপাত হব পাৰে বুলি নন্দক বেগেতে গোকুললৈ যাবলৈ কোৱাত গোপৰাজ নন্দই মিত্ৰত বিদায় লৈছে।

 गोपराज नन्द और बसुदेवका प्रेमालाप : गोपराज नन्द पुत्रके जन्मका त्यौहार समाप्त कर ग्वालोंको गोकुलकी रक्षाका भार देकर कंसका सालाना कर देनेके लिए मथुरा आकर कर देनेके बाद मित्र वसुदेवके घर गये। बहुत दिनों के बाद नन्दको देखकर वहुत आदरके साथ वसुदेव नन्दके आमने सामने बठकर अनेक चर्चायें कर रहे हैं। नन्दके पीछे एक ग्वाला घुटने टेककर बैठकर उनकी चर्चा सुन रहा हैं। नन्दको अनुपस्थिति में गोकुलमे अनेक प्रकारकी घटनाएं हो सकती हैं यह वसुदेव के कहनेपर गोपराज नन्द मित्रसे बिदा लेते हैं।

[ ১৯ ]

 

শকটত নন্দ

 

 নন্দৰ গোকুললৈ প্ৰত্যাৱৰ্ত্তনঃ নন্দই মিত্ৰ বসুদেৱৰ কথা মতে গৰুৰ গাড়ীত উঠি গোকুলৰ মুৱা হৈ উভতিব ধৰিছে

 महाराज नन्दका गोकुल लौटना : नन्द मित्र वसुदेवके कहनेके अनुसार बैलगाड़ीपर चढ़ कर गोकुलकी और लौट रहे हैं।

[ ২০ ]

 

শয্যাত কৃষ্ণে শুতিছা।

নন্দৰ গৃহত পূতনা পশিছা।

 গোকুলত পূতনা প্রবেশঃ সিফালে কংসই পঠোৱা পূতনা নামে ৰাক্ষসী এজনীয়ে সুন্দৰী ৰমণী বেশে কৃষ্ণক বধিবলৈ গোকুলত উপস্থিত হৈছে। যশোদাই কৃষ্ণক সৰু খাট এখনত শুৱাই থৈছে। পূতনাই হাতত পদুমফুল এটা লৈ লাহে লাহে কৃষ্ণৰ ওচৰ চাপিছে । পূতনাক দেখি কৃষ্ণই—

“আচাৰন্ত ভৰি ভোখে কান্দন্ত সাক্ষাত
দেখি নিশাচৰী হাসি মেলিলন্ত হাত ॥”

 गोकुल में पूतनाका प्रवेश : उधर कंस द्वारा भेजीहुई पुतना नामकी राक्षसी सुंदर रमणीके वेशमें कृष्णका वध करनेके लिए गोकुलमें आई। यशोदाने कृष्णको पलंगपर सुलां रखा था। पूतना हाथमें एक कमलका फल लेकर धीरे धीरे कृष्णके पास पहुंची। पृतनाको देखकर कृष्ण हाथपैर मारतेहुवे रोने लगे मानों भूखे रो रहे हैं। निशाचरी यह देखकर हाथ फैलाती है ।

[ ২১ ]

 

তনে সমে কৃষ্ণে পুতনাৰ প্ৰাণ শুযিছা ।

গোপিনী হালি চাহিছা কৃষ্ণক।

যশোদা।

ৰোহিণী।

 

 পূতনা-বধঃ পূতনাই কৃষ্ণক পিয়াহ দিবলৈ হাত মেলি কোলাত লৈছে। যশোদা-ৰোহিণী আদিয়ে পূতনাৰ ৰূপত মুগ্ধ হৈ ৰ লাগি চাই আছে। পাছত যেতিয়া নিশাচৰীয়ে কৃষ্ণক মাৰিবলৈ বিষময় স্তন দিলে, তেতিয়া সুযোগ পাই—

“আটি ধৰি মুখে হবি কোপে হুপিলন্ত।
তনে সমন্বিতে তাইৰ প্ৰাণ শুষিলন্ত॥”

 বজ্রপাত পৰাৰ দৰে পূতনা মাটিত পৰি গল আক মুখেদি ফেন উলিয়াব ধৰিলে; কৃষ্ণই পূতনাৰ ওপৰত পৰি স্তন পান কৰি থাকিল ।

 पूतना वध : पूतना स्तन पिलानेके लिए कृष्णको हाथ फैलाकर गोद में लेती है। यशोदा रोहिणी आदि पृतनाको रूपसे मुग्ध होकर पुलकसे देख रही है। जब निशाचरीने कृष्णको मारनेके लिए अपना विशाल स्तन मुखमे दिया तो कृष्णको मानो सुयोग मिल गया और पूतनाके स्तनको दबाकर चूमने लगे । स्तनके साथ उसकी जान भी चूसली। पृतना वजाहतसी जमनपर गिर पड़ी और मुँहसे फेन निकलने लगा ; कृष्ण पृतनाको छातीपर चढ़कर स्तनपान कर रहे हैं ।

[ ২২ ]

 

গোপী।

ৰোহিণী।

কৃষ্ণ।

যশোদা।

গোপী।

পুতনা প্ৰাণ ছাড়িলা।

 

 পূতনাই হাত ভৰি মেলি ৰাজ আলিৰ দৰে পৰি আছে; কৃষ্ণই তাইৰ বুকত ৰঙে ক্রীড়া কৰি আছে। যশোদা-ৰোহিণী আদিয়ে অতি বিস্ময় হৈ মৃত পূতনাৰ বুকৰপৰা আথে বেথে কৃষ্ণক আনিলে আৰু চক খোৱা বুলি মূৰত থুথ্‌খুৰিয়াই দি খাট এখনত শুৱাই থৈ মূৰৰ ফালে যশোদা আৰু ভৰিপিছনাৰ ফালে ৰোহিণীয়ে ৰক্ষাৰ কবচ বান্ধিছে । দুয়োৰে পিছফালে দুজনী গোপীনীয়ে আচৰিত হৈ হাত তুলি যেন ভূত-প্রেত দূৰ হোৱ৷ ঔষধহে যোগাইছে।

 पूतना हाथ-पैर फैलाकर राजसड़कसी लंबी पड़ी है। कृष्ण उसकी छातीपर आनन्दसे क्रीड़ा कर रहा है। यशोदा रोहिणी आदिने खूब विस्मित हो कर मरी हुई पृतनाको छाती से जल्दीसे कृष्ण को उठाया और डर गया सोचकर पुचकार कर पलंगपर मुलाकर सिरहाने यशोदा और पैथाने रोहिणी रक्षा कवच बांध रही है । दोनों के पीछे दो गोपियां विस्मयसे हाथ उठाकर मानो भूत-प्रोव भगानेवाली दवाका प्रबंध कर रही है ।

[ ২৩ ]

 

গোপসবে পূতনাক দহিছা।

নন্দত বাৰ্ত্তা কহিছা।

গুাৱাল।

যশোদা।

ৰোহিণী।

 

 পুতনাৰ শ দাহ: কেইজনমান গুৱালে কুঠাৰেৰে খৰি কাটি জুই জলাই পূতনাক দাহ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে। নন্দ ৰজা মথুৰাৰপৰা ঘূৰি গৈ পাওঁতেই এজন গুৱালে পূতনাৰ বাতৰি দিলত নন্দই আচৰিত হৈ আথে বেথে কৃষ্ণক কোলাত লৈ মূৰ সুঙিব ধৰিছে৷ পাছৰ ফালে আন এজন গুৱালে হাত তুলি একো অনিষ্ট হোৱা নাই বুলি যেন কৈছে। নন্দ ৰজাৰ পিছফালে যশোদা আৰু ৰোহিণীয়েও যেন কৃষ্ণৰ একো অপকাৰ কৰিব নোৱাৰাৰ কথাকে কব ধৰিছে।

 पूतना शव दाह : कई ग्वाले कुल्हाड़ीसे लकड़ी काटकर आग जलाकर पूतनाका दाह करना शुरू करते हैं। नन्दराज मथुरासे लौटकर पहुँचतेही एक ग्वालेने जब पूतनाको खबर दी तो नन्द तत्परतासे कृष्णको गोद में लेकर सिर सूँघने लगे। पीछे एक दूसरा ग्वाल हाथ उठाकर मानों कह रहा है कुछभी हानि नहीं पहुँची। नन्दराजके पीछे यशोदा और रोहिणी भी मानों कृष्णका कुछ अपकार कर न सकनेको बातड़ी कह रही है।

[ ২৪ ]

 

বাদ্য  বাজাইছা।

বিপ্ৰে তূতি কৰিছা।

যশোদা কৃষ্ণক নোৱাইছাঁ॥

গোপী।

যশোদা গোপীক ভুঞ্জাইছাঁ।

চৰণ আঘাতে শকট পৰিছা।

পৰীক্ষিত।

শুক।

 

 শকট ভঞ্জনঃ মহাৰাজ পৰীক্ষিতে একাগ্ৰচিত্তে হাতযোৰ কৰি আঠুলৈ ভাগৱতৰ কথা শুনিছে। শুকদেৱে শ্ৰীকৃষ্ণৰ শিশুলীলাৰ কথা কব ধৰিছে। ভগবান কৃষ্ণ অলপ ইফাল সিফাল কৰিব পৰা হোৱাত ৰজা নন্দই “অঙ্গ-পৰিৱৰ্ত্তন" নামে উৎসৱ পাতি ব্ৰাহ্মণ জ্ঞাতিক নিমন্ত্ৰণ কৰিছে। এনে সময়ত কৃষ্ণৰ টোপনি অহা দেখি যশোদাই তেওঁক এখন গাড়ীৰ তলত শুৱাই থৈ ঠগীত কৰি লাড়ু আদি আনি মানুহক খুৱাব ধৰিছে। ইপিনে কৃষ্ণই সাৰ পাই পিয়াহত কান্দিব ধৰিছে। যশোদাই সেইফালে কাণ নকৰাত কৃষ্ণই ভৰি তুলি কান্দোঁতে আগ ভৰিৰ আঘাতত গাড়ীখন উলটি পৰিল৷ শব্দ শুনি যশোদাই ঘাৰ ফিৰি চায় যে গাড়ীখন উলটিছে আৰু তাত থকা দধি, দুগ্ধ, ঘৃতৰ কলহবোৰ কাতি হোৱাত সেইবোৰ পৰিব ধৰিছে।

 शकट भंजन : महाराज परीचित एकाग्रचितसे हाथ जोड़कर घुटने टेककर भागवतकी कथा सुन रहे हैं। शुकदेव श्रीकृष्णकी शिशुलीलाकी कथा कह रहे हैं। भगवान कृष्ण जरा चलने फिरने लगे; तब राजा नन्द अ'ग परिवर्त्तन नामका त्यौहार मनाकर ब्राह्मण और कुटंवी जनोंको निमंत्रित किया। इसी समय कृष्णको नींद आते देखकर यशोदा एक बैलगाड़ीके नीचे सुलाकर लड्डु वगैरह लाकर लोगोंको खिला रही है। इधर कृष्ण जागकर प्याससे रोने लगे। यशोदाको उधर ध्यान न देनेसे कृष्ण पैर उठाकर रोते हुए दाहिने पाँवको चोटसे गाड़ीको उलट दिया। आवाज सुनकर यशोदाने जब मुँह फिराकर देखा कि गाड़ी उलट गयी और उससे दूध, दही, घी घड़ोंसे गिर रहे हैं।

[ ২৫ ]

 

ব্ৰাহ্মণক নন্দে দান দিছা।

সভাসদ।

উপনন্দ।

নন্দ।

ব্ৰাহ্মণে বেদমন্ত্ৰ উচ্চাৰিছা।

যশোদা কৃষ্ণক তন দিছা

গোপগণে শকট পূৰ্ব্বৱতে থৈছা।

 কৃষ্ণই কান্দি থকা দেখি যশোদা আথে-বেথে গৈ কৃষ্ণক কোলাত লৈ পিয়াহ দিলে আৰু ব্ৰাহ্মণক মতাই আনি বক্ষা-মন্ত্ৰ পাঠ কৰালে। বলবান্ গুৱালবিলাকৰ হাতুৱাই গাড়ীখন আগৰ দৰে ঠিক কৰি, কলহবোৰ তুলি থলে। ৰজা নন্দই সভাসদ আৰু উপনন্দৰ সৈতে পৰামৰ্শ কবি ব্ৰাহ্মণক কাপোব, অলঙ্কাৰ আৰু ধেনু দান কৰিলে। ব্ৰাহ্মণসকলে দান-দক্ষিণা লৈ আশীৰ্ব্বাদ কৰি ঘৰলৈ গল।

 कृष्ण को रोते देखकर यशोदा जलदी आकर कृष्णको गोदमें लेकर दूध पिलाया और ब्राह्मणोंको बुलाकर रक्षामन्त्रका पाठ करवाया। वलवान् ग्वालोंको द्वारा गाड़ोको पहले जैसी ठोक करके घड़ोंको उठवाकर रकवा| राजा नन्द सभासद और उपनन्दके साथ सलाह कर ब्राह्मणों को कपड़ा, जेवर और धेनु आदिका दान दिया। ब्राह्मणगण दान-दक्षिणा लेकर आशीर्वाद देकर घर गये।

 

 চক্ৰবাতৰূপী তৃণাবৰ্ত্ত বধঃ এদিন যশোদাই কৃষ্ণক ৰঙতে নচুৱাই থাকোঁতে বৰ বেছি গধুৰ পাই নমাই থলে। এনে সময়তে এটা বৰ ভীষণ বাৱমাড়লি আহি ধূলা-মাটিৰে একো নেদেখা কৰি পেলালে। এই সুযোগতে কংসই পঠোৱো চক্ৰবাত নামৰ অসুৰ এটাই কৃষ্ণক হৰি নিলে। কৃষ্ণই অসুৰৰ গলত সাৱট মাবি ধৰি আছে।

 तृणावर्त्त वध : एकदिन यशोदाने कृष्णको आनन्दसे नचाते नचाते बहुत भारी मालुम होनेपर सुला दिया। इतनेमें ऐसा काला पीला तूफान आया की कुछभी देखाइ नहीं पड़े। इस संयोगमें कांसको द्वारा भेजा हुआ चक्रवात नामक एक असुर कृष्णको चुरा ले गया। कृष्ण असुरको गलेको जकड़कर पकड़

[ ২৬ ]

 

চক্ৰবাতে কৃষ্ণক আকাশলৈ নিছা।

যশোদা সন্তাপ কৰিছা।

গোপী।

বাৱমাড়লি যোৱাত যশোদাই কৃষ্ণক নেদেখি ইফালে সিফালে চাই কাতৰভাৱে মাটিত আঠু কাঢ়ি পৰি হিয়া ভুকুৱাই যেন কান্দিব ধৰিছে। এজনী গোপিনীয়ে কৃষ্ণক বেগেতে পাব বুলি যশোদাক বেজাৰ কৰিবলৈ হাক দি হাত তুলি আশ্বাস দিছে।

रखा है। बवंडरको चले जानेके बाद यशोदा कृष्णको न देखकर इधर उधर ताकतेहुए कातर भावसे जमीनपर गिरकर बिलाप कर रही है। एक गोपी ‍‍‍‌“कृष्ण जलदी आ पहुंचेगा” कहकर यशोदाको आश्वासन दे रही है।

[ ২৭ ]

 

চক্ৰবাত বধ হুইছা।

কৃষ্ণক গোপী আক্ৰমি ধৰিছা।

সেৱকিনী।

যশোদা কৃষ্ণক তন দিছা।

নন্দ।

 যশোদাৰ বিশ্ব-দৰ্শনঃ কৃষ্ণক নেদেখি গোকুলৰ যশোদা আদি ৰমণীসকল কান্দি-কাতি উত্ৰাৱল হৈ আছে; এনেতে এটা ভীষণ শব্দ হল। গোপীবিলাকে কান্দিবলৈ এৰি সেইফালে চাই দেখে, যে এটা বৰ ডাঙৰ অসুৰ হাত ভৰি মেলি দাঁত নিকটাই মৰি পৰি আছে আৰু তাৰ গলত কৃষ্ণ ওলমি আছে। এজনী গোপীয়ে সেই মৰা অসুৰৰ বুকৰপৰা কৃষ্ণক আনিব ধৰিছে; কৃষ্ণই গোপীৰ গলত এখন হাত আৰু কঁকালত এখন হাত দি গোপীৰ কোলাত উঠিব খুজিছে। গোপীয়ে কৃষ্ণক নি যশোদাৰ কোলাত দিলত যশোদাই কৃষ্ণক কোলাত লৈ তেওঁৰ মুখৰ ফালে একেৰাহে আনন্দমনে চাই থাকিল। কৃষ্ণই যশোদাৰ কোলাত উঠি হামি মাৰিলত যশোদাই কৃষ্ণৰ মুখৰ ভিতৰত সমস্ত জগত দেখি স্তব্ধ হল। আগৰ ফালে সেৱকিনী গোপীয়ে

 यशोदाका विश्व-दर्शन : कृष्णको न देखकर यशोदा आदि गोकुल की रमणियाँ अधीर हो रो रही हैं; इतनेमें एक डरावनी आवाज होती है। ग्वालिने रोना छोड़कर उसकी ओर ताककर देखती हैं कि एक बहुत बड़ा असुर हाथ पैर फैलाकर दाँत निकाले मरा पड़ा है और उसके गले में कृष्ण लटका हुवा है। एक गोपी उस मरे हुए असुरको छाती से कृष्णको गोदमें ला रही है। कृष्ण गोपीके गले में एक हाथ और कमरमें एक हाथ देकर गोपीको गोद में आना चाहता है। जब गोपीने कृष्ण को लाकर यशोदाकी गोंदमें दिया तो यशोदा कृष्णको गोद में लेकर उसके मुँहको और एक टक देख रही हैं। इतने में कृष्ण अपना मुंह खोलते हैं। कृष्णको गर्भ में समस्त जगतको देखकर यशोदा स्तब्ध हो गयी। सामने सेविका गोपी हाथ फैलाकर सेवा

[ ২৮ ]

 

হাত মেলি সেৱা কৰিছে। পিছৰ ফালে নন্দ যেন বিস্ময় হৈ এখন আসনত হাত তুলি বহি আছে।

करती हैं। पोछे नन्द विस्मितसे होकर एक आसन पर बैठे हैं।

গোপী।

ৰোহিণী।

বলভদ্ৰ।

যশোদা।

কৃষ্ণ।

নন্দে জাতকৰ্ম্ম কৰাইছা।

গৰ্গ ঋষি।

 শ্ৰীকৃষ্ণৰ জাতকৰ্ম্ম আৰু নামকৰণঃ যাদৱৰ পুৰোহিত গৰ্গ ঋষি বসুদেৱৰ দ্বাৰা প্ৰেৰিত হৈ গোকুললৈ আহি কৃষ্ণ-বলৰামৰ নামকৰণ আৰু জাতকৰ্ম্ম কৰিলে। তেঁও এখন উচ্চ আসনত বহি হাত দাঙি কৃষ্ণ-বলৰামৰ কোষ্ঠীৰ ফলাফলৰ কথা কৈছে। নন্দ ওচৰতে আঠু লৈ হাতযোৰ কৰি বহি আছে। নন্দৰ পিছফালে কৃষ্ণক হাতত ধৰি থিয় কৰি যশোদাও আঠুকাঢ়ি বহিছে। তেঁওৰ পাছত বলভদ্ৰক থিয় কৰি লৈ ৰোহিণীও আঠু লৈ বহিছে। পিছৰ ফালে এজনী গোপী আঠু কাঢ়ি বহি যেন কৃষ্ণ-বলৰামৰ গুণাগুণৰ কথা শুনিব ধৰিছে।

 श्रीकृष्णका जातकर्म्म और नामकरण : यादवोंके पुरोहित गर्ग ऋषि वसुदेव द्वारा प्रेरित होकर गोकुल आवे और कृष्ण बलरामका नामकरण व जातकर्म्म किया। वह एक ऊँचे आसनपर बैठकर हाथ उठाकर कृष्ण बलरामको जन्मपत्रीका फलाफल कह रहे हैं। नन्द पासही हाथ जोड़े बैठे हैं। नन्दके पोछे कृष्णका हाथ पकड़ करके यशोदाभी बैठी हैं। उसके पीछे बलभद्र के पास रोहिणी भो बैठी है। पीछे एक गोपी मानों कृष्ण बलरामका गुण अवगुण सुन रही है।

[ ২৯ ]

 

কৃষ্ণে-বলভদ্ৰে দামুৰিৰ লাঞ্জত ধৰিছাঁ।

যশোদা ৰোহিণী নিষেধিছা।

যশোদা-ৰোহিণী পুত্ৰক ধৰি ইফাল সিফাল কৰিছা।

ৰোহিণী-যশোদা পুত্ৰক কোলে লৈছা।

পৰীক্ষিত।

শুক।

 কৃষ্ণ-বলৰামৰ বাল্যলীলাঃ কৃষ্ণ বলৰাম ডাঙৰ হৈ দামুৰি চাৰিব পৰা হৈছে। এদিন কৃষ্ণ-বলৰাম দুয়ো দুটা দামুৰিৰ লেজত ধৰি খেদি নিব ধৰিছে। পিছৰ ফালে যশোদা আৰু ৰোহিণীয়ে দামুৰিৰ লেজত ধৰিবলৈ হাত দাঙি নিষেধ কৰিছে। যশোদা আৰু ৰোহিণীয়ে কৃষ্ণ-বলৰামৰ হাতত ধৰি তহলিব ধৰিছে। যশোদা-ৰোহিণীয়ে কৃষ্ণ-বলৰামক কোলাত লৈ আনন্দ কৰিব ধৰিছে।

 कृष्ण बलरामको बाल बौला : कृष्ण बलराम जब गाये चराने योग्य हुये तब एकदिन कृष्ण बलराम दोनों दो बछड़ोंकी पूँछ पकड़कर भगा रहे हैं। पीछे यशोदा और रोहिणी वछड़ोंकी पूँछ पकड़नेको हाथ उठाकर मना करती हैं। यशोदा और रोहिणी कृष्ण बलराम के हाथ पकड़कर टहल रही है। यशोदा रोहिणी कृष्ण बलरामको गोदियों में लेकर आनन्द रही हैं।

 

 কৃষ্ণে এদিন বলভদ্ৰক লগত লৈ এঘৰ গোৱালৰ ঘৰত সোমাই দামুৰি এটা এৰি দিব ধৰিছে। বলভদ্রে পিছ ফালে থিয় দি চাই আছে; ঘৰৰ গিৰিহঁতনী গোপীয়ে হাত তুলি দামুৰিটো এৰি দিবলৈ বাধা কৰিছে। আন এদিন যশোদাই কৃষ্ণক কোলাত লৈ বহি আছে। এজনী গোপী যশোদাৰ ওচৰত

 एकदिन कृष्ण बलभद्रको साथ लेकर एक ग्वालके घर घूसकर एक बछड़ेका बांध-खोल रहे हैं। बलभद्र पोछे खड़ा होकर देख रहा है । घरकी मालकिन गोपी हाथ उठाकर बछड़े को खोलनेसे मना करती है। दूसरे एकदिन यशोदा कृष्ण को गोद में लेकर बैठी है। एक गोपी यशोदाको पास बैठकर कृष्णका गुण

[ ৩০ ]

 

বলভদ্ৰ-কৃষ্ণ দামুৰি মেলিছা।

গোপী নিষেধিছা।

গোপী-যশোদাত কৃষ্ণৰ গুণ কহিছা।

গোপীসব।

বহি কৃষ্ণৰ গুণৰ কথা কব ধৰিছে। আন দুজনী গোপী যশোদাৰ পিছৰ ফালে বহি হাত তুলি সেই গোপীৰ কথাকেই যেন সমৰ্থন কৰিছে।

बखान रही है। दूसरी दो गोपियां यशोदाको पीछे बैठी उस गोपीको बातकाही मानों समर्थन कररही हैं।

 

 মাটি নাই খোৱা বুলি কৃষ্ণই মুখ মেলোঁতে যশোদাৰ জগত দৰ্শনঃ এদিন গোপশিশুসবে কৃষ্ণই মাটি খোৱা বুলি গেৰিয়াই কলত, যশোদাই কিয় মাটি খাইছা বুলি আগহাতেৰে কৃষ্ণৰ আগহাতত আৰু বাওঁহাতেৰে মূৰত ধৰি সোধে। কৃষ্ণই ভয়ত মাটি নাই খোৱা বুলি কৈ কলে–“ইহঁতে মিছা কৈছে। যদি নপতিওৱা চোৱাঁ”– এই বুলি মুখ মেলি দিয়ে। তেতিয়া যশোদাই কৃষ্ণৰ গৰ্ভত শশী, সূৰ্য্য, তৰা, আৰু সসাগৰ। মহীৰে সৈতে ব্ৰহ্মাণ্ডকেই

 विश्व दर्शन : एकदिन ग्वालबाल जब कहा कि कृष्णन मिट्टी खायी, तो यशोदा "क्यो मिट्टी खातेहो” कहकर दाहिने हाथमे कृष्णको दाहिने हाथको और बांयें हाथ से सिर पकड़कर पूछती है। कृष्णने डरकर कहा, “ये झूठ कहते हैं; अगर न मानती हो तो देखो" यह कह अपना मुँह खोल दिया। तब यशोदाने कृष्ण को गर्भमे शशि, सूर्य, तार और समागरा महोको साथ साथ सारा ब्रह्मांड देखा। इसके बाद जब

[ ৩১ ]

 

যশোদা কৃষ্ণৰ মুখ চাহিছা।

বলভদ্ৰে কথা কহিছা

যশোদা কৃষ্ণক কোলে লৈছা।

পৰীক্ষিত।

শুকদেৱ।

দেখা পালে। ইয়াৰ পাছতেই কৃষ্ণই যশোদাক বৈষ্ণৱী মায়াৰে মোহিত কৰাত পুত্ৰ বুলি তেওঁক আথে-বেথে কোলাত ললে।

कृष्णाने वैष्णवी मायासे मुग्ध किया तब यशोदा पुत्र मानकर गोदमें उठा लिया।

 

 যশোদাৰ দ্বাৰা শ্ৰীকৃষ্ণ-বন্ধনঃ আন একদিন যশোদাই কৃষ্ণগুণ গাই এটা কলহত দধি মথি আছে। এনেতে কৃষ্ণই পিয়াহত আতুৰ হৈ লৰি আহি মথনি ডালত ধৰিলে। তেতিয়া যশোদাই দধি মথিবলৈ এৰি আথে-বেথে কুষ্ণক কোলাত ললে আৰু এখন পিৰাত বহি কৃষ্ণক পিয়াহ দিব ধৰিলে। যশোদাই ওচৰতে এটা চৰুত গাখীৰ তপত হবলৈ দিছিল; গাখীৰ উতলি পৰে দেখি যশোদাই কৃষ্ণক আধা পিয়াহ দিয়েই নমাই থৈ গাখীৰৰ চৰু

 यशोदा के द्वारा कृष्ण बंधन : यशोदा कृष्ण गुण गाती हुई दही बिलो रही है। इतने में प्याससे व्याकुल कृष्ण दौड़कर आया और मथनेका डंडा पकड़ लिया। तब यशोदा दही मथना छोड़कर लाड़से कृष्ण को गोद में ले चौकीपर बैठकर कृष्णको स्तनसे दूध पिलाती है। यशोदाने पासहो एक बरतन में दूध गर्म होनेकेलिए आगपर रखा था; दूध उभड़कर गिरते देखकर यशोदा

[ ৩২ ]

 

কৃষ্ণে মথনিত ধৰিছ।

যশোদা দধি মথিছা।

যশোদা কৃষ্ণক কোলে লৈছা।

যশোদা কৃষ্ণক মাৰিব বাৰি লৈছা।

কৃষ্ণে বানৰক লৱনু দিছা।

 

নমাবলৈ গল। মাকে তেনেকৈ নমাই থৈ যোৱাত কৃষ্ণৰ খং উঠিল আৰু তেওঁ পাটকু এটা দলিয়াই মথা দধিৰ হাঁড়ি ভাঙি পেলালে। তাৰ পাছত খোপৰাত সুমাই উৰলত বহি শঙ্কিত নয়নে লৱণু চুৰ কৰি নিজে খাবলৈ ধৰিছে আৰু পোহনীয়া বানৰক দিব ধৰিছে।

“হেন দেখি যশোদা হাতত লৈয়া বাৰি।
জুম্পি জুম্পি যান্ত পিম্পৰাৰ নাই সাবি॥১০৭১৩
মাৰিবে আসন্ত মাৱ দেখি কৃষ্ণ ডৰে।
দিলন্ত লৱৰ ভিৰে নামি উৰলৰে॥”

कृष्णको आधा स्तन देकरही गोदसी उतार दूधको बरतनको हटाने गयो। माँ इस व्यवहारस कृष्ण को गुस्सा आया और एक पत्थरका पोसनेका टुकड़ा फेंककर दहीको मटकी फोड़ डालो। उसके बाद ओवरोमे घूसकर ओखलपर चढ़ डरती आखों मलाई चोरी करको खुदमी खा रहा है और पालतू बन्दरों को भी खिला रहा है। उसे देखकर यशोदा हाथ में डंडा लेकर छिपे छिपे आ रही है; मारनेको लिए माँको आते देख कृष्ण ओखलसी उतर कर भाग गया।

[ ৩৩ ]

 

যশোদা কৃষ্ণক ধৰি আনিছা।

যশোদা কৃষ্ণক বান্ধিছা।

গোপী জৰী দিছা।

যমলাৰ্জুন।

 যশোদাই কৃষ্ণক পাছে পাছে খেদি ভাগবা দেখি কৃষ্ণই পলাব নোৱাৰা ভাও জুৰি আদৰতে কান্দিব ধৰিলে। মাকে লগ পাই কৃষ্ণৰ হাত দুখনত ধৰি ধমকি দি ককালত জৰী লগাই এটা উৰলত বান্ধি থলে। কৃষ্ণ বান্ধ খাই আঠু কাঢ়ি আছে। আগৰ ফালে এজনী গোপীয়ে জৰী আনি যশোদাক দিছে।

 अपने पीछे दौड़ती, यशोदाको देखकर कृष्ण मानो भाग नहीं सकता ऐसा दिखाकर प्यारस रोने लगा। माँन मिलतेही कृष्णको दोनों हाथ पकड़ डॉटकर कमर में रस्सी बांधकर एक उखालके साथ बांध दिया। बंधन में बंधा कृष्ण घुटनों के बल चलता रहा है। सामने एक गोपी रस्सी लाकर यशोदाको देती है।

 যমলাৰ্জুন ভঞ্জনঃ যশোদাই কৃষ্ণক উৰলত বান্ধি থৈ যোৱাৰ পাছত কৃষ্ণই উৰলটো টানি আঠু কাঢ়ি কাঢ়ি গৈ থাকোতে উৰলটো যমলাৰ্জুনৰ মাজত বজাত গছ দুজোপা উঘলি পৰিল।

 यमलार्जुन भञ्जन : यशोदा कृष्णको उखलके साथ बांधकर चलो गयो। उसके बाद घुटनों के बल कृष्ण उखलको खींचते खींचते जब यमलार्जनों के बीच ऊखुलके उलझ जाने से

[ ৩৪ ]

 

গোপশিশু।

কৃষ্ণ।

যমলাৰ্জুনে তুতি কৰিছা

গছ পৰা শব্দ শুনি কৃষ্ণই ঘূৰি চায় যে ওচৰতে দুটা দিব্য পুৰুষে গলবস্ত্ৰ হৈ আঠু কাঢ়ি হাতযোৰ কৰি স্তুতি কৰিব ধৰিছে। তাৰ পাছ ফালে গছ দুজোপা উঘলি পৰি আছে। কৃষ্ণৰ সমুখৰ ফালে সমবয়সীয়া গোপবালক দুটাই আগ হাত পাতি কৃষ্ণত যেন কিবা খুজি থিয় হৈ আছে।

दोनों पेड़ उखड़ गये। पेड़ों को गिरनेको आवाज सुनकर कृष्ण ने मुंह मोड़कर देखा कि पासही दो दिव्य पुरुष घुटने टेककर, हाय जोड़े स्तुति कर रहे हैं। उनके पोछ दोनों पेड़ उखड़े पड़े हैं। को सामने सम-वयस्क दो गोपबालक दाहिने हाथ फैलाकर कृष्ण मानों कुछ मांग रहे हैं।

 যমলাৰ্জুন উঘালি পৰা ঘটনাটো এজন গোপশিশুৱে নন্দ আদিৰ আগত কোৱাত নন্দ, উপনন্দ আদি গুৱাল বিলাক লৰি গৈ দেখে

 यमलार्जुन उखाड़ फेंकनेको घटनाको एक गोपबालक, नन्द, उपनन्द, आदिके सामने जब बताया तो नन्द, उपनन्द

[ ৩৫ ]

 

উপনন্দ৷

নন্দে কৃষ্ণক কোলা লৈছ।

গোপশিশু বাৰ্ত্তা কহিছা।

গুৱাল।

অৰ্জুন উভৰি পৰিছা।

 

যে ঘটনাটো সঁচা; কৃষ্ণ তেতিয়াও উৰলত বান্ধ খাই গছ দুজোপাৰ মাজতে আছে। ৰজা নন্দই তৎক্ষণাৎ উৰলৰ পৰা কৃষ্ণক মোকলাই কোলাত ললে৷ কৃষ্ণই আগ হাতখন নন্দৰ মুখৰ ওচৰলৈ তুলি যেন স্নেহহে ঢালি দিছে। উপনন্দই পিছৰ ফালৰ পৰা বেগাই অহাৰ দৰে আহি হাতখন তুলি কোনো অনিষ্ট নোহোৱাৰ আশ্বাস দিছে। নন্দৰ আগৰ ফালে এটা গোপবালকে হাত দাঙি আছে; তেওঁৰ পিছৰ ফালে আন এজন গুৱাল থিয় দি হাত তুলি যেন সেই ঘটনাৰ কথাকে কৈছে।

आदि ग्वालोंने दौड़कर जाकर देखा कि घटना सच्ची है; कृष्णा तब भी उखलसे वंधा हुआ ही है। राजा नन्दने झट उखलसे कृष्णको मुक्त कर गोद में उठा लिया। कृष्ण दाहिने हाथको नन्दको मुँहके पामतक उठाकर मानो स्नेह ढाल रहा है। उपनन्द पौछेसे मानों तेजीमे आकर दाहिने हाथ उठाकर कुछ हानि नहीं होनेका आश्वासन दे रहे हैं।

[ ৩৬ ]

 

গোপী কৃষ্ণক নচাইছা।

গোপীৰ আগত কৃষ্ণ পিৰা পানৈ ধৰিছা।

পসাৰী কৃষ্ণৰ হস্তত ফল দিছা।

কৃষ্ণে বলভদ্ৰে গোপশিশু সমে মালাৰি কৰিছা।

 বাল্য-লীলাঃ কৃষ্ণই গোকুলক আনন্দিত কৰি নানাৰূপ ক্ৰীড়া কৰি আছে। কোনো সময়ত কৃষ্ণই ধান দি কল লৈছে। কেতিয়াবা কৃষ্ণ আৰু বলভদ্ৰই গোপশিশুৰ সৈতে মাল-যুজ খেলিছে।

 बाल-लौला : कृष्ण गोकुलवासियों को आनन्द देते हुये नाना-प्रकारको क्रोड़ा कररहे हैं। कभी कृष्ण और बलभद्र गोपशिशुओंके साथ मल्लयुद्ध करते हैं।

 

যশোদাই কৃষ্ণক ধৰি আনিছা।

ৰোহিণী পুত্ৰক ভূঞ্জাইছা।

যশোদা কৃষ্ণক ভোজন কৰাইছা।

[ ৩৭ ]

 

 কৃষ্ণ বলৰামৰ ভোজনঃ এদিন যশোদাই কৃষ্ণক খেলাৰ ঠাইৰ পৰা হাতত ধৰি ঘৰলৈ আনিছে। ৰোহিণী আৰু যশোদাই কৃষ্ণ বলৰামক পিৰাত বহুৱাই খুৱাব ধৰিছে। কৃষ্ণ বলৰামে খাব ধৰিছে। যশোদা-ৰোহিণীয়ে ওচৰতে বহি আদৰ কৰি খুৱাব ধৰিছে।

 कृष्ण बलभद्रका भोजन : एकदिन यशोदा कृष्णको खेलको जगहसे हाथ पकड़कर घर लायो। रोहिणी और यशोदा कृष्ण-बलरामको चौकोपर बिठाकर प्यारसे खिला रही हैं।

 

শকটত ৰোহিণী যশোদা পুত্ৰক কোলে লৈছা

নন্দ।

উপনন্দ।

বৃন্দাবনক যাইবাক প্ৰতি নন্দে উপনন্দ গোপসমে আলোচ কৰিছা।

 

 নন্দ-আদিৰ বৃন্দাবনলৈ গমনঃ শ্ৰীকৃষ্ণই এইদৰে কিছুদিন ক্ৰীড়া কৰি থকাৰ পাছত গোকুলত নানা উৎপাত হব ধৰিলে; তাকে দেখি নন্দ, উপনন্দ আদি গুৱালবিলাকে পৰামৰ্শ কৰি বৃন্দাবনক যাবলৈ ঠিক কৰিলে। এখন গাড়ীত যশোদা আৰু ৰোহিণীয়ে কৃষ্ণ আৰু বলৰামক কোলাত লৈ বহিছে। তাৰ পাছ ফালে আনি এখন গাড়ীত নন্দ উপনন্দ উঠি বৃন্দাবনলৈ যাত্ৰা কৰিছে।

 गोप-गोपियोंका वृन्दावन गमन : श्रीकृष्ण इसी तरह कुछ दिनोंतक कोड़ा करते रहे। गोकुल में अनेक उत्पात होते देखकर नन्द, उपनन्द आदि गवालोंने सलाह करके वृन्दावन जाना तय किया। एक गाड़ीपर यशोदा और रोहिणी, कृष्ण और बलरामको गोदियोंमें लेकर बैठीं हैं। उनके पीछे दूसरी गाड़ीपर नन्द उपनन्द चढ़कर बन्दावन को यात्रा करते हैं।

[ ৩৮ ]

 

বকাসুৰে কৃষ্ণক গিলিছা।

গোপশিশু সন্তাপ কৰিছা।

কৃষ্ণে বৎসাসুৰ বধিছা।

বলভদ্ৰ।

শ্ৰীদাম।

সুদাম।

 

 বৎসাসুৰ আৰু বকাসুৰ বধঃ বৃন্দাবনত বসতি কৰা সময়ত এদিন কৃষ্ণ বলৰাম আদিয়ে দামুৰি চাৰি থাকোতে এটা অসুৰে দামুৰি ৰূপ ধৰি দামুৰি পালৰ মাজত সোমাল। কৃষ্ণই ইঙ্গিতেৰে বলাইক দেখুৱাই তাৰ ওচৰলৈ গল, আৰু⸺

“লাঙ্গুৰে সহিতে পাছ দুয়ো ভৰি
ধৰি তাক চক্ৰপাণি।
পাক ফুৰাই আনি কপিল্বক লাগি
পাঠাইলন্ত মেলি হানি।”

বলৰাম, শ্ৰীদাম আৰু সুদাম তেওঁৰ পিছৰ পিনে আচৰিত হৈ হাত দাঙি থিয় দি থাকিল।
 আন এদিন বকাসুৰ নামে আন এটা অসুৰে আহি কৃষ্ণক হঠাৎ ঠোঁট মেলি গিলিলে। কৃষ্ণক বকাসুৰে আধা গিলা কৰা দেখি

 वत्सासुर और वकासुर वध : वृन्दावनमें रहनेके समय एक दिन कृष्ण बलराम आदि जब बछड़े चरारहे थे तब एक असुर बछड़ेका रूप धरकर बछड़ोंके बीच घूस गया। कृष्ण इशारासे बन्तरामको दिखाकर उसके पास गया और पूँछके साथ पीछेके दोनों पैर पकड़कर घुमा दिया और कपित्थ पेड़पर गिरकर वह मर गया। बलराम, श्रीवास और सुदाम उसके पोको विस्मित होकर खड़े हैं।
 दूसरे एकदिन वकासुर नामका एक असुर आकर चोंच फैलाकर हठात् कृष्णको निगल गया। कृष्णको बकासुरको आध–

[ ৩৯ ]

লগৰীয়া গোপশিশুসবে ইজনে সিজনৰ মুখলৈ চোৱা-চুই কৰি বেজাৰ কৰিছে। দামুৰিবোৰেও বেজাৰ মনে কাষতে থিয় হৈ আছে।

गिला देखकर साथी गोपशिशुगण एक दूसरे का मुँह ताकते हुए रो रहे हैं। बछड़ेभी दुःखी मनसे पासही खड़े हैं।

 

গোপশিশু বৎস আনিছা।

কৃষ্ণে বকাসুৰৰ ঠোট চিৰিছা।

বলভদ্ৰ।

 

 কৃষ্ণ বকাসুৰৰ পেটত জুইৰ দৰে লগাত বকাসুৰ বিমূৰ্চ্ছিত হৈ বতিয়াই দিলে। কিন্তু অলপ পাছতে সি পুনৰ ঠোঁটেৰে মাৰিবলৈ খেদি গল। কৃষ্ণই দুই হাতে দুয়ো

 कृष्ण वकासुरके पेटमें अग्नि जैसा लगनेसे बकासुर मूर्च्छित होकर के करदी। लेकिन थोड़ी देर बादही वह फिर चोंचसे कृष्णको मारने के लिए आगे बढ़ गया। कृष्णने दोनों हाथोंसे दोनों

[ ৪০ ]

 

দেৱগণৰ আনন্দ; পুষ্পবৃষ্টি।

ঠোঁটত ধৰি মুখ ফালি মাৰি পেলালে। তাকে দেখি দেৱগণে পুষ্পবৃষ্টি কৰিছে।

चोंच पकड़कर मुँह फाड़ डाला, बकासुर मर गया। यह देखकर देबतालोगोंने पुष्पवृष्टि करने लगे।

 

 বৃন্দাবনত বনভোজন আৰু ক্ৰীড়াঃ কৃষ্ণ-বলৰামে বাঁহী বজাই নিতৌ গৰু চৰাবলৈ বৃন্দাবনলৈ যায়। লগতে সমবয়সীয়া গোপবালকসকলে দধি-ভাত শিকিয়াত আৰি লৈ পাছে পাছে যায়। বৃন্দাবনত কিছুমানে গছত উঠি বান্দৰৰ লেজত ধৰি টানাটানি কৰি ধেমালি কৰে, কোনোৱে বা নাচে। কোনোৱে বা

 वृन्दावन में बनभोजन और क्रौड़ा : कृष्ण बलराम रोज बाँसुरी बजाकर गायें चरानेकेलिए बृन्दावन जाते हैं। साथमें साथी गोपवालकगण दही-भात लटकाये पीच्छे पीच्छे जाते हैं। बृन्दावन में कई पेड़ोंपर चढ़कर बन्दरोंको पकड़कर खींचातानी करके आनन्द करते हैं तो

[ ৪১ ]

 

কৃষ্ণে মৈৰাক শিহাৰিছা।

কৃষ্ণ।

বলভদ্ৰ।

গুৱাল।

চৰাইচিৰিকতিৰ মাত মাতি আনন্দ কৰে। এইদৰে নানাপ্ৰকাৰ কৈশোৰ কালৰ ধেমালি কৰি আছে।

कोइ नाचता है। इसी तरह नाना प्रकारके बालपनके खेल खेलते हैं।

 

অঘৰ গৰ্ভত গোপ গৰু পশিছা।

 অঘাসুৰ বধঃ এদিন কৃষ্ণই গোপবালকসকলৰ সৈতে গৰু চৰাই থাকোঁতে পূতনাৰ ভায়েক অঘ নামে অসুৰ এটাই প্ৰকাণ্ড সাপৰ আকৃতি ধৰি তেওঁলোকৰ বাটত পৰি থাকিল। এই বাটেদি

 अघासुर बध : एकदिन कृष्ण जब गोपबालकों के साथ गाये चरारहे थे, पूतनाका भाई अघ नामका एक असुर प्रकांड सापके आकार में उनकी राह में पड़ा रहा। इसी राहसे कई बकड़े

[ ৪২ ]

কেইটামান দামুৰি গৈ তৰ্কিব নোৱাৰি অঘৰ গৰ্ভত সোমাই গল। কেইটামান দামুৰি বাজতে থাকিল। ইয়াকে দেখি গোপ-শিশুসবে থমকি কৃষ্ণৰ ফালে চালে। গোপশিশুবিলাকৰ পিছৰ ফালে কৃষ্ণ বলৰামে হাতত মুদ্ৰা দি কিবা বনগীত গাই আছিল।

अनजाते जाकर अघकी पेटमें समा गये। कइ बाहरहो रहे। इसे देखकर गोपशिशुगण भयसे कृष्णकी ओर देखा। गोप- शिशुओंके पीछेकी ओर कृष्ण बलराम हाथोंसे मुद्रा देकर कोई बनगीत गा रहे थे।

 

কৃষ্ণে অঘৰ গৰ্ভৰপৰা গোপ গৰুসমে বাজ ভৈলা।

অঘৰ বান্ধৱ অসুৰ।

 সৰ্পাকৃতি অসুৰক মাৰিবলৈ গোপশিশুবিলাক আগবাঢ়ি গৈ সাপৰ পেটত সুমাই গল। তাকে দেখি ভকত-বৎসল কৃষ্ণয়ো

 सर्पाकृति असुरको मारनेके लिए गोपशिशुगण आगे बढ़कर साँपके पेटमें समा गये। ऐसा देख कर भक्तवत्सल (भक्तके प्रति

 

গন্ধৰ্ব্ব।

অপেস্বৰা।

দেৱতা।

ব্ৰহ্মা।

[ ৪৩ ]

বলভদ্ৰদ্ৰৰ সৈতে সাপৰ পেটত সোমাল। তেতিয়া অসুৰৰ জ্ঞাতি-বিলাকে কৃষ্ণ আদিৰ বিনাশ হল ভাবি আনন্দ কবি হাঁহিবলৈ ধৰিলে। আনফালে কৃষ্ণৰ মহিমাগুণে অঘ অসুৰ পেট ফিকি উশাহ নাপাই মৰি গল। সাপৰ বিষত মৃতপ্ৰায় গৰু আৰু গোপ-শিশুসবক কৃষ্ণই অমৃত হাত বুলই জীৱিত কৰিলে আৰু অঘব

अत्यंत दयावान्‌ ) कृष्णभी बलभद्रके साथ साँपके पेटमें घुस गये। तब असुरके कुटुंबियोंने कृष आदिका विनाश हुआ यह सोचकर आनन्द मनसे हँसने लगे। इधर कृष्ण की महिमाके प्रभावसे अघ असुरका पेट फूलकर स्वास-प्रस्वास बंद होकर मर गया। साँपके विषसे मुर्दा जेंसे गायें और गोपशिशुओंको कष्णने हाथ फेरकर

দেৱতা।

পেটৰপৰা তেওঁলোকক উলিয়াই দি নিজেও ওলাই আহিল। গোপশিশুবোৰে আগব দৰে কাষত শিঙা, কান্ধত লৰু আৰু মুখত বাঁহী লৈ অঘৰ পেটৰপৰা ওলাইছে। কৃষ্ণ আগত, তেওঁৰ পাছতে বলদেৱ আৰু তাৰ পাছত অন্যান্য গোপবালকসকল। ইয়াকে দেখি গন্ধৰ্ববিলাকে খোল-তাল লৈ গীত গাইছে আৰু বিষ্যাধৰীয়ে

जीवित किया और अघके पेटसे उनको निकालकर आपभी निकल आया। गोपशिशगण पहले जैसे पासमें सींगा कन्धेपर डंडा और मुँहमें बाँसुरी लेकर अघके पेटसे निकल रहे हैं। कृष्ण आगे आगे उसके पौछे बलदेव ओर उसके पौछे दूसरे गोपबालकगण। यह देखकर गंधर्वगण खोल ताल लेकर गीत गा रहे हैं और [ ৪৪ ] নাছিছে। প্ৰজাপতি ব্ৰহ্মাই সংসযানত উঠি ভগৱানৰ মহিমা চাবলৈ বৃন্দাবনত উপস্থিত হৈছে।

विद्दाधरीगण नाच रही हैं। प्रजापति ब्रह्मा हंसकी सवारीपर चढ़कर भगवानकी महिमा देखनेके लिए बृन्दावनमें आये़

কৃষ্ণে গোপগণসমে দধিভাত ভুঞ্জিছা।

কৃষ্ণে বৃন্দাবনত দামুৰি বিচাৰিছা।

 বনভোজনঃ অঘাসুৰ বধ আৰু সবৎস গোপশিশুৰ মুক্তিৰ পাছত কৃষ্ণই গোপবালকসকলৰ লগত বনভোজনৰ ব্যৱস্থা কৰিলে।

“থৈল দধিভাত শিকিয়াৰপৰা মেলি।
কৃষ্ণে সমে ভুঞ্জিবে লাগিলা কৰি কেলি॥
মাধৱক মধ্য কৰি কৰে সবে খেড়ি।
পদ্মৰ চকাক যেন পত্ৰে আছে বেঢ়ি॥
পদ্মৰ কণিকা ভৈলা নন্দেৰ তনয়।
গোপশিশুগণ পদ্ম পত্ৰৰ আনয়॥
কেহো পুষ্পপত্ৰত থৈলন্ত দধিভাত।
ফলপল্লৱৰত কতো থৈলা শিকিয়াত॥”

 গোপশিশুবিলাকে কাষলতিৰ তলত শিঙা চেপা মাৰি খাবলৈ আৰম্ভ কৰিছে।

“অন্যো অন্যে দেখাৱন্ত কতো হাত তুলি।
সবাতো অধিক মোৰ অন্নস্বাদ বুলি॥”

 

 वन-भोजन : अघासुरका वध और बछड़ोंके साथ गोप-शिशुओंके उदारके बाद कृष्णने गोपबालकोंके साथ वनभोजनकी व्यवस्था की। गोपशिशुगण भुजाओंसे सींगाओंको दबाकर खाना शुरू किया। कृष्शको बीचमें लेकर चारों ओर गोपशिशुगण बैठकर आनन्दके साथ भोजन कर रहे हैं। [ ৪৫ ]

কৃষ্ণে সমস্তৰে ৰূপ ধৰি ব্ৰজক যান্ত।

গুৱাল।

গৰু।

গোপশিশু।

 ব্ৰহ্মাৰ গোপবালক আৰু দামুৰি চুৰি; কৃষ্ণৰ গোপ-বালক আৰু দামুৰিৰূপ ধাৰণঃ—কুষ্ণ আৰু গোপশিশুসবে ভোজন কৰি থাকোঁতে কোমল ঘাঁহৰ লোভত দামুৰিবোৰ বহু-দূৰলৈ গল। গোপবালকবিলাকে দামুৰি বিচাৰি নাপাই কৃষ্ণত জনালে। কৃষ্ণই গৰখীয়া গোপশিশুসবক বেজাৰ কৰিবলৈ হঁ৷ক দি নিজে বনত বহুত বিচাৰিলে; পাছত দামুৰি নাপাঁই ঘূৰি আহি গোপশিশুসবকো নেদেখি হৃদয়ত ধ্যান কৰি দেখে যে ব্ৰহ্মাই চুৰি কৰি নিছে। পাছত ভগবান কৃষ্ণই নিজে গৰখীয়া দামুবিৰ ৰূপ ধৰি কাষত শিঙা, হাতত লৰু লৈ বঁহী বজাই বজাই ভ্ৰজলৈ উলটিল। ব্ৰজত গৈ যি গাইৰ যি দামুৰি তাক পিবলৈ ধৰিলে। কোনো কোনো দামুৰি শুই থাকিল। কৃষ্ণ, গোপ আৰু গোপ-বালকসকলে নিৰীখি নিৰীখি সিহঁতক চাবলৈ ধৰিলে।

 ब्रह्माकौं गोपवालक ओर बछड़ोंको चोरी : कृष्ण और गोपशिशुगण जब भोजन करते थे तब नरम घासकी चाहसे बछड़े बहुत दूर तक गये।. गोपबालकगण बछड़ोंको खोजते खोजते न मिलनेपर कृष्णसे कहा। कृष्ण गायें चरानेवाले गोपशिशओंको दुःखी देखकर खुद वनमें ढूँढ़ने लगे। बादमें बछड़े न मिलनेपर लौट आकर गोपशिशुओंको भी न देखकर हृदयमें ध्यान किया तो मालुम हुआ कि ब्रह्माने चोरी की हैं। तब भगवान कृष्ण खुद गायें चरानेवाले व बछड़ोंके रूपमें पासमें सींगा, हाथमें डंडा लेकर बाँसुरी बजाते बजाते व्रजको लौटे। व्रजमें आकर बछड़े अपनी अपनी मा का दूध पीने लगे। कोई कोई बछड़ा ऊंघ रहा था। कृष्ण ग्वालबालोंके साथ उन्‍हें चावसे दख रहे हैं । [ ৪৬ ]

গোপীসবে পুত্ৰক  কোলে লৈছা।

গোপী পুত্ৰক  ধুৱাইছা।

ৰামক ৰোহিনী  ভোজন কৰাইছা।

কৃষ্ণক যশোদা  ভোজন কৰাইছা।

 গোপীসকলৰ নিজ নিজ পুত্ৰক আদৰ-সাদৰঃ—কৃষ্ণ-বলৰাম আৰু গোপশিশ্তসব আহি ঘৰত উপস্থিত হলত গোপী-বিলাকে নিজ নিজ পুত্ৰক কোলাত লৈ আদৰ কৰিছে; কোনো গোপীয়ে বা তেল-কুৰ ঘঁহি নিজ পুত্ৰক গ| ধুৱাইছে। ৰোহিণীয়ে বলৰামৰ আগত খোৱা বস্তু দি আগ হাত দাঙি খাবলৈ মাতিছে। যশোদাই কৃষ্ণক খাবলৈ দিছে। কৃষ্ণ-বলৰাম দুয়ো দুখন পিৰাত বহি খাবলৈ ধৰিছে। বলৰামৰ ওচৰত ৰোহিণী আৰু কৃষ্ণৰ ওচৰত যশোদা বহি কিবা দিব নে বুলি সুধি আছে।

 गोपियों का अपने अपने पुत्रों के प्रति आदर : कृष्ण, बलराम ओर गोपशिशुगण जब घर आये तो गोपिनीगण अपने अपने पुत्रोंको गोदमें लेकर प्यार करने लगीं; कोई कोई गोपी तो तेल उच्चटन मलकर अपने पुत्रको नहलाने लगी। रोहिनी बलरामके सामने खानेकी चोजें देकर दाहिने हाथ उठाकर खानेके लिए बुलाती है। यशोदा कृष्णको खाने देती है। कृष्ण बलराम दोनों दो चौंकियोंपर बेठकर खाने लगे। बलरामके पास रोहिणो और कृष्णके पास यशोदा बैठकर और कुछ दें क्या पुछ रही हैं। [ ৪৭ ]

গুৱালে পুত্ৰসকলক ধৰিছা।

শ্ৰীদাম।

কৃষ্ণ।

ৰাম।

 কৃষ্ণ-বলৰাম আদিৰ ক্ৰীড়াঃ খাই বৈ উঠি কৃষ্ণ-বলৰাম গোপশিশুবিলাকে খেলা কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে। শ্ৰীদাম, কৃষ্ণ আৰু বলৰামে নানা ভঙ্গি কৰি নাচিবলৈ আবম্ভ কৰিছে। কোনোবা গোপে মৰম কৰি নিজ পুত্ৰক পিছ ফালৰপৰা ধৰি ৰং কৰিছে। আন ফালে গোহালি-ঘৰত সোমাই থোৱা গাইবিলাকক দামুৰিবোৰে পিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে।

 

 বলভদ্ৰৰ মোহঃ ইয়াৰ পিছত এদিনাখন গোৱালবিলাকে গোবৰ্দ্ধন পহাৰৰ ওপৰত গাই চৰাই আছিল, পাছত হঠাৎ দেখিলে যে গাইবিলাক অতি বেগাই হৰ হৰ কৰি নামি যাব ধৰিছে। গুৱালবিলাকে আঙগুৰিবলৈ বহু যত্ন কৰিও নোৱাৰি লাজ পাই পাছে পাছে খেদি গৈ কিছুমানে আগত ডাং লৈ থিয় দিলে, কোনো কোনো আকৌ পাছে পাছে গল; পাছত দেখে যে নিজৰ

 कृष्ण-बलराम आदिकी क्रीड़ा : खाने पीनेके बाद उठकर कृष्ण बलराम और गोपबालकगण खेलना शुरू करते हैं। श्रीदास, कृष्ण और बलराम अनेक संगियोंसे नाचना शुरू कर रहे हैं। कोई ग्वाल प्यारसे अपने पुत्रको पीछेकी ओरसे पकड़कर आनन्द कर रहा है। इधर गोशालाओंमें घुसती हुई गायोंको बछड़ोंने पीना शुरू कर दिया हैं।

 

 बलभद्रका मोह: एकदिन ग्वालगण गोवर्डन पहाड़पर गायोंकी चरा रहे थे। बादमें हठात्‌ देखा कि सभी गायें खुब तेजीसे पहाड़से उतर रहो हैं। ग्वालोंने रोकनेके लिए बहुत कोशिश की। पर रोक न सकनेपर लजाते हुए पीछे पीछे खर्दड़ते हुए आकर कई सासने डंडा लेकर खड़े हुए। कई पीछे पीछे ही गये; बादमें देखा कि अपने [ ৪৮ ]

গোবৰ্দ্ধন পৰ্ব্বতৰপৰা ধেনুসব ডেৱ কৰিছা।

গুৱালে আগ ভেণ্টিছা।

গুৱালে স্নেহত পুত্ৰক ধৰিছা

শিশুসন্তানবিলাকে ওচৰতে দামুৰি চৰাই আছে। তেতিয়া তওঁলোকে হাতৰ ডাং দলিয়াই পেলাই নিজৰ সন্তানবিলাকক পিছৰ ফালৰপৰা সাৱোট মাৰি ধৰিলে। ইতিমধ্যে গাইবিলাকে গৈ নিজৰ দামুৰিক মৰমেৰে পিয়াবলৈ ধৰিলে।

अपने शिशुगण पासही बछड़े चरा रहे हैं। तब वे हाथका डंडा फेंककर अपने अपने पुत्रोंको पीछेसे जकड़कर पकड़ रहे हैं। इसी बीच गायें आकर अपने अपने बछड़ोंको दूध पीलाने लगीं।

ধেনুসবে নৱ বৎস এৰি বোকাণ্ডাক তন দিছা।

কৃষ্ণত ৰামে অদভূত দেখি সুধিছা।

গোপগণে পুত্ৰক ধৰিছা।

 বলৰামে গাইবোৰক নতুন সৰু সৰু দামুৰি এৰি বখনীয়া দামুৰিক পিয়োৱা আৰু বুঢ়া গুৱালবিলাকে মৰমেৰে গোপশিশু-

 गायें नये नन्हे नन्हे बछड़ों को छोड़कर बड़े बड़े बछड़ोंकों पिलाती और बूढ़े ग्वालोंको गोपशिशुओंको जकड़कर पकड़ते

[ ৪৯ ]

বিলাকক সাৱট মাৰি ধৰা দেখি অতি অদ্ভুত আৰু বিস্ময় মানিলে। বলৰামে এনে অদ্ভুত দেখি সম্মুখত থকা কৃষ্ণক আগহাত দাঙি সুধিছে। সেই সময়ত গাইবিলাকে বখনীয়া দামুৰি পিয়াইছে, সৰু দামুৰি কাষত থিয় হৈ আছে। গোৱালবিলাকেও নিজ নিজ সন্তানক আদৰ ক্ৰি সাৱটি ধৰি থিয় হৈ আছে।

देखकर बलरासको बड़ा अचरज मालुस हुआ। बलरामने सम्मुख खड़े कृष्णसे दाहिने हाथ उठाकर इसका कारण पुछा। उस समय गायें उम्रवाले बछड़ोंको पीला रही हैं; छोटे बछड़े पासमें खड़े हैं। ग्वालगण भी अपने अपने वेटोंको प्यारसे जकड़ते हुए खडे़ हैं।

ব্ৰহ্মা বিস্ময় দেখিছা।

কৃষ্ণে ৰাম সমে ধেনু চাৰিছা।

ব্ৰহ্মায়ে বৎস-শিশু গণিছা।

 ব্ৰহ্মাৰ মোহ: বলৰামে সোধাত কৃষ্ণই কলে যে ব্ৰহ্মাই মোৰ মাহাত্ম্য পৰীক্ষা কৰিবলৈ গোবৎস চুৰি কৰি নিয়াত আকৌ তেনে দামুৰি আৰু শিশুৰূপ ধৰি আছোঁ। ইফালে বছৰ পাৰ হৈ যোৱাত ব্ৰহ্মাই আহি দেখে যে কৃষ্ণ আদি শিশুবিলাকে দামুৰিবোৰক আগৰদৰে চাৰি আছে। তাকে দেখি ব্ৰহ্মাই আগৰ লুকাই থোৱা থলত গৈ গণি দেখে, যে সকলোবোৰ দামুৰি আগৰ দৰে শুই আছে আৰু গোপশিশুবিলাক দামুৰিবোৰৰ কাষত বহি আছে। ব্ৰহ্মাই অতি বিস্ময় মানিলে।

 ब्रह्माका सोह: बलरामके पुछनेपर कृष्णने कहा कि ब्रह्मां मेरी परीक्षा लेनके लिए गो-वत्स चोरी कर ले गये थे; तबसे उनका रूप मैंने धारण कर रखवाई। इधर साल पूरा होनेके बाद ब्रद्माने आकर देखा कि कृष्ण आदि शि‌शुगण बछड़ोंकों पहलेही जैसे चरा रहे हैं। ऐसा देखकर ब्रह्माने पहले जहाँ छिपाया था उस जगहपर देखा कि सभी बछड़े पहले जैसे सो रहे हैं और गोपशिशुगण बछड़ोंके पासही बैठे हैं। ब्रह्माको बड़ा अचरज मालुम हुआ।

[ ৫০ ]

কৃষ্ণক গাৱে গাৱে একো ব্ৰহ্মা তুতি কৰিছা।

মহামায়া তুতি কৰিছা।

নৰ্ত্তকী।

ব্ৰহ্মা।

কৃষ্ণৰ পাৱত ব্ৰহ্মা পৰিছা।

 ব্ৰহ্মাৰ কৃষ্ণস্ততিঃ পাছত ব্ৰহ্মাই আঠুকাঢ়ি হাতযোৰ কৰি আগত নৈবেদ্য দি স্তুতি আৰম্ভ কৰিছে। সেই সময়ত মহামায়াইও অষ্টভুজাৰূপে আঠু লৈ স্তুতি কৰিছে। গন্ধৰ্বই খোল বাইছে আৰু বিদ্যাধৰীয়ে নাচিছে। সেই সময়ত ভগৱান কৃষ্ণই শঙ্খ, চক্ৰ, গদা, পদ্ম ধৰি চতুৰ্ভূজৰূপে ব্ৰহ্মাৰ আগত দেখ৷ দিছে। ব্ৰহ্মাই চতুৰ্ভূজৰূপে ভগৱানক দেখ| পাই বাহনৰ সৈতে ভগৱানৰ চৰণত পৰি প্ৰণিপাত কৰিছে।

 

 ভগৱান কৃষ্ণই দেখিলে যে ব্ৰহ্ম৷ অচেতন হৈ নিজ চৰণত পৰি আছে। তেতিয়৷ সুপ্ৰসন্ন হৈ ভগৱানে নিজ মায়া সংহাৰ কৰিলে। পিছত ব্ৰহ্মাই ভগ্ৰ৷ন কৃষ্ণৰ অনুগ্ৰহত চৈতন্য লাভ কৰি উঠি দেখে যে সন্মুখত বিতোপন বৃন্দাৱন বিৰাজিত। বাঘ, ছাগ, সিংহ

 ब्रह्माकी कृष्णस्तुति: ब्रह्मा घुटने टेककर हाथ जोड़ कर सामने नैवेद्य रखकर स्तुति कर रहे हैं। उस समय महामायाभी अष्टभुजा रुपमें घुटने टेककर स्तुति कर रही हैं। गंधर्व बाजे बजा रहे हैं और विद्याधरी नाच रही हैं। उस समय भगवान कृष्ण शंख, चक्र, गदा, पद्म लेकर चतुर्भुज रुपसे ब्रह्माके सामने प्रकट हुये। ब्रह्मा चतुर्भुज रूपमें भगवानको देखकर भगवानके चरणों में शीश झुकति हैं।

 

 भगवान कृष्णाने देखा कि ब्रह्मा बेहोश होकर चरणोंमें पड़े हैं। तब प्रसन्न होकर भगवानने अपनो मायाको संवरण किया। फिर ब्रह्माने भगवान कृष्णाकी कृपासे ज्ञान प्राप्त कर, उठकर देखा कि सासने सुंदर

[ ৫১ ]

ব্ৰহ্মা।

কৃষ্ণা।

ছাগল।

বাঘ।

সিংহ।

ব্ৰহ্মা।

কৃষ্ণ।

তাত একেলগে খেলা কৰি আছে। তাৰ মাজতে কুষ্ণক অকলে কাষতলিত শিঙা আৰু বাওঁহাতেৰে ভাতৰ পাত্ৰ লৈ আগ হাতেৰে ভাতৰ গৰাই মুখত ভৰাবলৈ ধৰা দেখা পালে।

“হেন বৃন্দাবন মধ্যে পাছে গ্ৰাস কৰে।
দেখন্ত আছন্ত মাত্ৰ কৃষ্ণ একেশ্বৰে॥” ৪৭৭।

 

 ব্ৰহ্মাই কৃষ্ণক তেনে অৱস্থাত দেখি অতি বিস্মিত হৈ স্তুতি কৰিবলৈ ধৰিলে। সেই সময়ত ব্ৰহ্মাই নিজৰ বাহন হংসৰ ওপৰত উঠি হাতযোৰ কৰি আছে। কৃষ্ণেও কাষতলিত শিঙা লৈ

बृन्दावन है। बाघ, बकरी, सिंह वहाँ एक साथ खेल रहे हैं। उनके बीचही कृष्णाको अकेले बाहुके नीचे सींगा और बायें हाथमें भातका बरतन लेकर दाहिने हाथसे भातके ग्रासको मुँहमें भरते हुए दिखाई दिये।

 

 ब्रह्मा कृष्णाको वैसी हालतमें देखकर अत्यंत विस्मित होकर स्तुति करने लगे। उस समय ब्रह्मा अपनी सवारी हंसपर चढ़कर हाथ जोड़ रहे हैं। कृष्णाभी भुजाके बीच सींगा दबाये द्दिभुज

[ ৫২ ]

ব্ৰহ্মা তুতি কৰিছা।

কৃষ্ণা।

দ্বিভূজৰূপে আগহাতেৰে ভাতৰ গৰাহ লৈ ব্ৰহ্মাৰ আগত থিয় দি আছে।

रूपसे दाहिने हाथसे भात (चावल) का ग्रास लेकर ब्रह्माके सामने खड़े हैं।

[ ৫৩ ]

ব্ৰহ্মা।

কৃষ্ণা।

 ব্ৰহ্মাৰ সান্ত্বনা লাভঃ ভগবান কৃষ্ণ ব্ৰহ্মাৰ স্তুতিত সন্তুষ্ট হৈ ব্ৰহ্মাক আশ্বাস দিয়াত তেওঁ আস্বস্ত হৈ নিজ আসনত সুস্থ মনে বহি থাকিল।

 ब्रह्माका आश्वासन लाभ: भगवान कृष्णा ब्रह्माकी स्तुतिसे प्रसन्न होकर ब्रह्माको आश्वासन देनेपर ब्रह्मा आश्वस्त होकर शांत मनसे बैठे हैं।

[ ৫৪ ]

গোপসবে কৃষ্ণক বাট চাই আছা।

কৃষ্ণে ধেনুগণ আনিছা।

 গোপশিশুবিলাকৰ কৃষ্ণলৈ অপেক্ষাঃ ইফালে গোপশিশুবোৰে কৃঞ্চক বহু পৰ নেদেখি খোৱা বস্তুবোৰ হাতত লৈ বাটচাই ৰৈ আছে। হেন সময়তে কৃষ্ণই হাতত লৰু আৰু কান্ধত বাঁহী লৈ ধেনুবোৰ খেদি লৈ আহিব ধৰিলে। গাইবোৰ কুষ্ণৰ আগে আগে শাৰীপাতি আহিবি ধৰিলে।

 

 গোপশিশুসবৰ ঘৰলৈ প্ৰত্যাবৰ্ত্তন আৰু অঘাসুৰ বধ বৰ্ণনাঃ সাঁজবেলিকা গোপবালকবিলাকে আগত দামুৰিবোৰ লৈ বাথানত উপস্থিত হল। সম আগত কৃষ্ণই শিঙা বজাই আহিছে; তাৰ পিছত বলৰাম, তাৰ পিছত অন্যান্য শিশুবিলাকেও বাঁহী বজাই বজাই আহিব ধৰিছে। শিশুবিলাক ঘৰলৈ আহি গাই

 गोपशिशुओं को कृष्णाकी अपेक्षा : इधर गोपशिशगण कृष्णको बहुत देरतक न टेखकर चीजों को हाथमें लिये इन्तजार कर रहे हैं। इसी समय कृष्ण हाथमें डंडा और कंधेपर बाँसुरी लेकर गायोंको हाँकते हाँकते आ रहा हैं। गायें कृष्णके आगे आगे पंक्तिसे आ रहो हैं।

 

 गोपशिशुओंका गृह प्रत्यावर्तन ओर अघासुर वधका वर्णन : साँमके समय मोपबालकगण बछड़ों को लेकर गोपुरीमें आये। सबसे आगे कृष्ण सींगा बजाता आ रहा हैं; उसके पीछे बलराम, उसके पीछे दुसरे गोपबालक भी बाँसुरी बजाते बजाते आ रहे हैं। शिशुगण घर आकर गाय बछड़ों को

[ ৫৫ ]

শিশুসবে ব্ৰজত অঘ-বধ কহিছা।

কৃষ্ণ।

ৰাম।

সুদাম।

শ্ৰীৰাম।

দামুৰিবোৰ গোহালিত সুমাই থৈ নিজ নিজ মাকৰ ওচৰত থিয় হৈ আচৰিত ভাৱে হাতৰ মুদ্ৰা দি অঘাসুৰ বধৰ কথা কব ধৰিছে। মাকসকলেও লৰাৰ কাষতে বহি সেই কথা বিস্ময়াম্বিত হৈ শুনি আছে।

गोशालामें छोड़कर अपनी अपनी माँके पास खड़े होकर अजीब प्रकारके हाथकी मुद्रा देकर अघासुरके वधकों कहानी कह रहे हैं। मातायेंभी लड़कोंके पासही बैठकर विस्मित होकर उस बातको सुन रही हैं।

মৃগ।

গাভী।

কৃষ্ণ।

ৰাম।

বসুদাম।

 কৃষ্ণ-বলৰাম আদিৰ ধেলু চৰোৱাঃ কৃষ্ণ আৰু বলৰামে এইদৰে দামুৰি চাৰি লাহে লাহে ডাঙৰ হৈ গাই চাৰিব পৰা

 कृष्ण-बलराम आदिका धेनुचराना : कृष्ण और बलराम इसी तरह बछड़ा चराकर धोरे धीरे बड़े होकर गायें

[ ৫৬ ]

হল। কৃষ্ণ প্ৰধান গুৱাল হৈ বলৰাম আৰু সুদাম আদিৰ সৈতে বৃন্দাবনত গ৷ই চাৰি ফুৰিবলৈ ধৰিলে। গাইবিলাকে পহুবোৰৰ সৈতে একলগে ঘাঁহ খাই ফুৰে। কৃষ্ণই বলৰামক হাত পাতি কিবা খুজিছে; বলৰাম আৰু সুদামে হাতত বাঁহী আৰু কাষত শিঙা লৈ কৃষ্ণৰ পাছে পাছে গৈছে।

चराने लायक हुए। कृष्ण मुख्य ग्वाल होकर बलराम और सुदाम आदिके साथ बृन्दावनमें गायें चराकर घूमने लगे। गायें हिरनों के साथ मिलकर एकसाथ चरती हैं। कृष्ण बलरामसे हाथ पसारकर कुछ मांग रहा है; बलराम और सुदास हाथमें बाँसुरी और पासमें सींगा लेकर कृष्णके पीछे पीछे जा रहे हैं।

বাঘ।

সিংহ।

সিংহ-বাঘ দেখি ভয়ে গোপগণে লৰ দিছা।

গোপগণে নৃত্য কৰিছা।

গোপৰ কোলাত সিথান দি শুইছা; গোপগণে হাত পাৱ জাণ্টিছা।

বলভদ্ৰ শুইছা; কৃষ্ণে পাৱ জাণ্টিছা।

 বৃন্দাবনত গোপশিশু-সবৰ সম্প্ৰীতিঃ এদিন সকলো গোপবালক বৃন্দাবনত গৰু চৰাবলৈ গৈছে। বৃন্দাবন নানাবিধ গছ-লতাৰে ভৰপূৰ; ময়ূৰ আদি পাখীবোৰে গছৰ ডালত পৰি ৰং মনে বিহাৰ কৰিছে। সিংহ, বাঘ, গৰু আদি জন্তুবোৰে হিংসা দ্বেষ এৰি একেলগে চৰি ফুৰিছে। কোনো কোনো গোপশিশুৱে হিংস্ৰ জন্তু দেখি পলাব খুজিছে। কোনো ঠাইত কৃষ্ণ শুইছে।

 बृन्दावनमें गोपशिशुगणकी संप्रोति : एकदिन सभी गोपबालक गायें चरानेके लिए बृन्दावन गये। बृन्दावन तरह तरहके पेड़-पौधोंसे भरा है। मोर आदि पंक्षी पेड़की टहनियोंपर बैठकर आनन्दसे विहार कर रहे हैं। सिंह, बाघ, गाय-बैल आदि जानवर हिंसा, देष छोड़कर एक साथ चर रहें हैं। कोई कोई गोपशिशु हिंसुक जानवरको देखकर भागना चाहता है।

[ ৫৭ ]

কোনো গোপবালকে কৃষ্ণৰ হাত টিপিব ধৰিছে; কোনোৱে বা ভৰি নিজৰ গাত তুলি পিহিব ধৰিছে। কৃষ্ণই বলৰামৰ ভৰি দুখন আনন্দেৰে নিজৰ কোলাত তুলি লৈছে। আন এজন গোপবালকে বলৰামৰ হাত টিপিব ধৰিছে।

किसी जगह कृष्ण सो रहा हैं। कोई गोपबालक कृष्णके हाथ दबा रहा हैं तो कोई पाँवको अपने बदनपर रखकर मल रहा है। कृष्णने बलरामके दोनों पैर आनन्दसे अपनी गोद बैठा लिए। दुसरा गोपबालक वलरामके हाथको दबा रहा हैं।

ধেনুকাসুৰে তালক ৰাখিছা।

শ্ৰীদাম।

বলভদ্ৰে তালক ঝঙ্কাৰিছা।

সুদাম।

শ্ৰীদাম।

কৃষ্ণ।

ৰাম।

 ধেনুকাসুৰ বধ :– বৃন্দাবনত ধেমালি কৰি থাকোঁতে শ্ৰীদাম, সুদাম আদি গোপবালকসকলে পকা তালৰ গোন্ধ পাই কৃষ্ণ আৰু বলৰামৰ আগত তালফল খাবলৈ ইচ্ছা প্ৰকাশ কৰিলত দুয়ো ভাই হাঁহি তালবনত সোমাল। ৰামে দুয়ো হাতেৰে এজোপা তাল গছ জোকাৰি দিলত ডাঙৰ ডাঙৰ পকা তালবোৰ সৰি পৰিল। তাল পৰা শব্দ শুনি ধেনুকাসুৰ খেদি আহি পাছ ঠেং দুখন ওপৰলৈ তুলি ৰামৰ বুকত লাথি মাৰিলে।

 ৮

 धेनुकासुर वध : बृन्दावनमें खेल रहे थे तो पके हुए ताड़की गंध पाकर श्रीदाम, सुदाम आदि गोपबालकगणने कृष्ण और बलरामके सामने ताड़का फल खानेकी इच्छा प्रगट की। दोनों भाई हँसकर ताड़बनमें घुस गये। बलरामने जब दोनों हाथोंसे एक ताड़के पेड़को जोरसे हिला दिया तो बड़े बड़े पके हुए ताड़ गिर गये। ताड़के गिरनेकी आवाज सुनकर धेनुकासुर आकर पीछेके दोनों पैरोंको ऊपर उठाकर रामको छातीपर प्रहार किया।

[ ৫৮ ]

বলভদ্ৰে ধেনুকাসুৰক মাৰিছা।

গোপসবে তালফল ভোজন কৰিছা।

কৃষ্ণ ধেনুকাসুৰৰ জ্ঞাতিক বধ কৰিছা।

 বলভদ্ৰ তাতে অতি ৰুষ্ট হৈ ধেনুকাসুৰৰ পাছ ঠেং দুখন জপাই ধৰি ওপৰলৈ তুলি ঘূৰাওঁতে সি মৰিল; তেতিয়া তেওঁ তাক তাল গছৰ গালৈ মাৰি পঠালে। ধেনুকক এইদৰে মাৰা দেখি তাৰ জ্ঞাতিবিলাক খেদি আহিল। কৃষ্ণ-বলৰামে সিহঁতকো পাছ ঠেঙত ধৰি ওপৰলৈ তুলি তাল গছলৈ দলি মাৰিব ধৰিলে। তালগছত পৰি ধেনুকৰ জ্ঞাতিবোৰ মৰিব ধৰিলে আৰু গছবোৰ জোঁকাৰ খোৱাত বহুত তাল সৰি পৰিল। তাকে দেখি দেৱতাবিলাকে পএশংসা কৰিবলৈ ধৰিলে, গন্ধৰ্ববিলাকে নৃত্য কৰিবলৈ

 बलभद्र इससे अत्यंत क्रुद होकर धघेनुकासुरके पीछेके दोनों पैरोंको साथ मिलाकर पकड़कर ऊपर उठा घुमाकर पृथ्वीपर दे मारा और रामने उसको ताड़के पेड़पर फेक दिया। धेनुककों इस तरह मारते देखकर उसके रिशतेदारगण दौड़कर आये। कृष्ण बलराम उन्हें भी पकड़कर ऊपर उठाकर ताड़के पेड़पर फेंकने लगे। ताड़के पेड़पर गिरकर धेनुकके रिशतंदारगण मरने लगे और पेड़ोंमें धक्का लगनेके कारण हिलनसे बहुतसे ताड़ गिर पड़े। इसे देखकर देवतागण स्तुति करने लगे, गंधर्वगण नाचने लगे।

[ ৫৯ ]

দেৱগণ।

ধৰিলে ইপিনে গোপবালক সবে পকা তাল ৰং মনে কাৰাকাৰি কৰি খাবলৈ ধৰিলে

 

 বলভদ্ৰৰ দলিত অসুৰ মুখঠেকেচা খাই মাটিত পৰিল। বলদেৱে আগ হাত মুঠা মাৰি দাঙি বাওঁহাত মুঠি মাৰি আগবঢ়াই

इधर गोपबालकगण पके ताड़ोंको आनन्दसे छीनाझपटीकर खाने लगे ।

 

 बलभद्रके फेंकनेसे असुर मुँहमें चोट खाकर मिट्टीमें गिर पड़ा । बलदेव दोनों हाथोंको कसकर बाँधकर वीरवेशसे खड़ा है।

[ ৬০ ]

বলভদ্ৰ।

মৰা ধেনুকাসুৰ।

গোপগণে ফল খাইছা।

কৃষ্ণ।

বীৰবেশে থিয় দি আছে। গোপবালকবিলাকৰ কোনোৱে আঠু কাঢ়ি তাল বুটলিছে, কোনোৱে বা ফল কাৰাকাৰি কৰিছে। কোনো কোনো গোপবালকে আকৌ কৃষ্ণক এটা ফল দিছে আৰু নিজেও খাবলৈ ফল মুখৰ ওচৰলৈ নিছে।

 

 কৃষ্ণ-বলৰাম আদিৰ ব্ৰজলৈ প্ৰত্যাৱৰ্ত্তনঃ ধেনুকাসুৰক বধ কৰি কৃষ্ণ-বলৰাম আৰু অন্যান্য গোপবালকসকল ধেনু লৈ ব্ৰজলৈ উভতিল। ধেনুবোৰ আগত, তাৰ পাছতে শিঙা বজাই

गोपबालकों में कोई घुटने टेककर ताड़ बटोर रहा है तो कोई फलके लिए छीनाझपटी कर रहा है। कोई कोई गोपबालक फिर कृष्णको एक फल दे रहा है और खुद भी खानेके लिए मुँहके पास फल ला रहा है।

 

 कृष्ण-बलराम आदियों का व्रजमें प्रत्यावर्त्तन :

धेनेकासुरका वध करनेके बाद कृष्ण बलराम और दुसरे गोपबालकगण धेनु लेकर सींगा बाँसुरी बजाते हुए व्रजमें आ रहे हैं। [ ৬১ ]

যশোদা।

কৃষ্ণ।

ৰাম।

ৰোহিণী।

ৰাম-কৃষ্ণ গোপসমে গোকূলক আসিছা।

বলভদ্ৰ, তাৰ পাছত বাঁহী বজাই কৃষ্ণ আৰু গোপবালকবিলাক আহি ব্ৰজত উপস্থিত হ’ল। কৃষ্ণ-বলৰাম অহা দেখি যশোদা আৰু ৰোহিণীয়ে এখন শৰাইত খোৱাবস্তু সজাই তেওঁলোকৰ আগত দিছে। দুয়ো ভাই-ককাই ৰং মনে সেই বস্তু খাবলৈ ধৰিছে।

कृष्ण बलरामको आते देखकर यशोदा ओर रोहिणी एक टगीमें^[১০] खानेकी चीजें सजाकर उनको देरही हैं। दोनों भाई मिलकर आनन्दसे वे चीजें खा रहे हैं।

1. প্ৰাচীন চিত্ৰকৰসকলৰ নিজৰ অঙ্কিত চিত্ৰৰ তলত নাম খোদিত কৰাৰ দস্তুৰ নাছিল সেই কাৰণে চিত্ৰকৰসকলৰ নাম পোৱা নাযায়।
2. অমৰাৱতীৰ খোদিত চিত্ৰবোৰ নাগাৰ্জ্জুনৰ সময়ৰ
3. प्राचीन चितरकारी में अपने द्वारा अंकित चित्रों पर अपना नाम देने की प्रथा नहीं थी; इसलिए चित्रकारों का नाम उनमें नहीं मिलता है।
4. Early History of Kamrup : By K.L. Baruah, Page 95.
5. अमरावतीके प्रस्तर चित्रोंमे नागार्जुनकाल के चित्र हैं।
6. Early History of Kamrup, by K. C. Baruah, page 95.
7. শিৱসাগৰত আমি নিজে পালীভাষাৰ এনে পুথি দেখিছিলোঁ।
8. দেৱকৰ ভায়েক উগ্ৰসেনৰ পুতেক।
9. देवक के भाई उग्रसेन का पुत्र।
10. असमके काँसेका वरतन, जिसमें प्रसाद, पान वगैरह लिया जाता है।

কৃষ্ণে পৰশি গোপ-গৰু জীয়াইছা।

হ্ৰদৰ জল পান কৰি গোপ-গৰু মৰিছা।

 কালীয় দমনঃ তাৰ পাছত আন এদিনাখন কৃষ্ণই গোপবালকবিলাকৰ সৈতে যমুনাৰ পাৰত গৰু চৰাইবলৈ গল। কৃষ্ণ আন ফালে থকা সময়ত গৰু আৰু গোপবালকবিলাকে পিয়াহত

 कालीय-दमन : एकदिन कृष्ण गोंपबालकोंके साथ यमुनाके किनारे गायें चराने गये। कृष्ण दुसरी ओर रहनेके

समय गायें और गोपशिशुगण प्याससे विह्वल होकर कालीय[ ৬২ ]

আতুৰ হৈ কালীয় হ্ৰদৰ পানী খাই বিষ লাগি মৰি পৰি থাকি। কৃষ্ণই গোপ-গৰুৰ অৱস্থা দেখি অমৃত-হাত বুলাই সকলোকে জীয়ালে; সকলোবোৰে আগৰ দৰে চলি ফুৰিব ধৰিলে।

ह्रदका जहरीला पानी पीकर मर गये । कृष्ण ग्वाल और गायोंकी हालत देखकर अमृत हाथसे मलकर सबको जीवित किया और सभी पहले जैसे चलने-फिरने लगे।

কৃষ্ণে কদম্বত চড়িছা।

[ ৬৩ ]

 কালীয় হ্ৰদৰ পাৰত এজোপা কদম গছ আছিল। কৃষ্ণই সেই কদমত উঠি দুটা ঠানিত ভৰি দুখন মেলি দি খুপনি পুতি দুই হাতেদি দুটা ঠানিত টানকৈ মুঠি ধৰি আছে।

 कालोय ह्रदके किनारे कदम्बका एक पेड़ था। कृष्ण उस कदम्बपर चढ़कर दो टहनियोंपर पैर लटकाकर जोरसे दोनों हाथोंसे दो टहनियोंको मुठ्ठी बाँधकर पकड़े हुये है।

কালি আসি কৃষ্ণৰূপে বৰ্ণাইছা।

কৃষ্ণে কালিৰ হ্ৰদত পৰিছা।

 শ্ৰীকৃষ্ণই কদম গছৰ ডালত ধুলনি দি হ্ৰদৰ মাজত জাপ দি পৰিলত হ্ৰদৰ পানী উথলি উঠিল। কালীয় নাগে তাকে দেখি খঙত খেদি আহিল; আৰু কৃষ্ণৰ মূৰৰ ওপৰত সহস্ৰ ফণা তুলি জিভা মেলি কোৱাৰি চেলেকিবলৈ ধৰিলে।

 

 কালীয় নাগে কৃষ্ণক মেৰাই ধৰিলে, আৰু ফণাবোৰ কৃষ্ণৰ মূৰৰ ওপৰত তুলি যেন কৃষ্ণক গ্ৰাসহে কৰিবলৈ উদ্যত হ’ল। কৃষ্ণে

 श्रीकृष्ण कदम्बकी डालों में झूलकर ह्रदके बीचमें जोब कुंद पड़ा तो ह्रदका पानी उछल पड़ा। उसे देखकर कालीय नाग क्रोधसे कृष्णके सिरपर सहस्र फणोंको उठाकर जीभ लपलपाने लगा।

 

 कालोय नाग कृष्ण के चारों ओर लिपट गया और फणाको कृष्णके

सिरपर उठाकर मानो कृष्णकोही निगलनेके लिए उद्यत हुआ। [ ৬৪ ]

কালীয়ে কৃষ্ণক সৰ্ব্বগাৱে মেৰাই ধৰিছা।

গোপ-গৰু সন্তাপ কৰিছা।

বিষৰ জালত অচেতন হৈ পৰি থকা ভাৱ জুৰিলে। কৃষ্ণৰ সেই অৱস্থা দেখি পাৰত থকা গোপবালকবিলাক অতি বিষণ্ণ মনে মূৰে কপালে হাত দি আঠু কাঢ়ি বহি কান্দিবলৈ ধৰিলে। ধেনুবিলাকেও গল দাঙি দাঙি যেন কৃষ্ণৰ বিৰহত অফুট শব্দেৰে বিলাপহে কৰিব ধৰিলে।

 

 ইফালে গোকুলত বিমঙ্গলৰ নানা চিন দেখি কৃষ্ণ আদিৰ বিপদ আশঙ্কা কৰি গোপ-গোপীবিলাক গৈ নন্দৰ ঘৰত উপস্থিত হৈছে। নন্দ ৰজা বহি আছে; এজন গোপে হাতযোৰ কৰি উৎপাতৰ কথা নন্দক কৈছে। আৰু আন এজনী গোপী পাছৰ ফালে থাকি হাত দাঙি হুঙ্কাৰ ধৰিছে। কোনো গোপে আকৌ হাতত লাখুটি ধৰি কৃষ্ণৰ পদচিহ্ন চাই বন ফেৰি ফেৰি আগে আগে

कृष्णने विषकी ज्वालासे बेहोशीका बहाना किया। कृष्णकी एसी हालत देखकर किनारे के गोपबालक अत्यंत दुःखके साथ सिरपर हाथ रखकर घुटनेके बल बैठकर रोने लगे। गायेंभी गला उठा उठाकर कृष्णके विरहमें मूक आवाजसेही रोने लगीं।

 

 इधर गोकुल में अपशकुनोंसे शंकित होकर कृष्ण आदिके अमंगलकी आशंकाके कारण ग्वाल-ग्वालिनें नन्दके घरमें हाजिर हुये। नन्द राजा बैठे हैं। एक ग्वाल हाथ जोड़कर उत्पातकी बात नन्दसे कहरहा है। दुसरी एक ग्वालिन पीछे खड़ी उसका समर्थन कर रही है। कोइ ग्वाल फिर हाथमें लाठी लेकर कृष्ण का पदचिह्न देखता हुवा बनकी ओर आगे आगे जा रहा है; कई [ ৬৫ ]

নন্দ আদি গোপ-গোপীগণে কৃষ্ণক দেখিতে বৃন্দাবন প্ৰবেশিছা।

যশোদা-ৰোহিণী কৃষ্ণৰ খোজত পৰন্তে যান্ত।

বলভদ্ৰ।

গোপী।

গোপ-গোপী বিমঙ্গল দেখি নন্দৰ মন্দিৰে একঠাই হুইছা।

গৈছে; কেইজনীমান গোপীয়ে সেই পদচিহ্ন হালি হালি দেখাই তাৰ অনুসৰণ কৰিছে। তাৰ পাছত বলভদ্ৰ আৰু সমশেষত এজনী গোপী কৃষ্ণৰ অনুসন্ধান কৰিব ধৰিছে।

ग्वालिनें उन पद-चिह्नोंको देखकर उसका अनुसरण कर रही हैं। उनके पीछे बलभद्र और एक गोपी कृष्णको खोजमें आरहे हैं।

কৃষ্ণক কালিয়ে ডকিছা।

যশোদা হিয়া-মুণ্ড ভকুৱাই কান্দিছা।

নন্দ।

বলভদ্ৰ।

ৰোহিণী।

গোপী।

গোৱাল।

[ ৬৬ ]

 কৃষ্ণ কালীয় হ্ৰদত কালী নাগৰ মেৰত মেৰ খাই ভৰি দুখন দুই ফালে মেলি দি ঘোৰাত উঠি থকাব দৰে আছে। নাগে আকৌ কুষ্ণৰ মূৰটো গিলিবলৈ খুজি যেন ফণা মেলি আছে। তাকে দেখি যশোদাই আতুৰ হৈ কৃষ্ণৰ গুণ বৰ্ণাই কপাল ভুকুৱাই মাটিত আঠুকাঢ়ি কান্দিব ধৰিছে। নন্দয়ে৷ হাত ওপৰলৈ তুলি অদৃষ্টক ধিয়াই কান্দি আছে। তাৰ পিছত বলদেৱ, ৰোহিণী আৰু অন্যান্য গোপ-গোপীবিলাকেও কৃষ্ণৰ অৱস্থা দেখি শোকাতুৰ হৈ বিলাপ কৰিব ধৰিছে।

 कृष्ण कालीय ह्रदमें कालीय नागसे लिपटे हुये दोनों फपों पर पैर राखे शोभायमान हैं मानो घोडेपर चढ़े है। भाग फिर कृष्णको निगलनेगी इच्छासे फणा फैला रहा है। इसे देखकर यशोदा अस्थिर होकर कृष्णके गुणोंका वर्णन करती हुई सिर पीटकर अमोलपर घुटने टेककर रो रही हैं। नन्दभी सिर पीट रहे हैं। बलदेव, रोहिणी और दुसरे ग्वाल-ग्वालिन भी कृष्णकी अवस्था देखकर शोकसे विह्वल होकर रो रहे हैं।

বলভদ্ৰে নিষেধ কৰিছা।

 কৃষ্ণৰ শোকত আতুৰ হৈ যশোদা আৰু নন্দই কালীয় হ্ৰদত জাপ দি আত্মহত্যা কৰিবলৈ ওলোৱা দেখি বলদেৱে যশোদাৰ হাত দুখন সাৱট মাৰি ধৰি “কৃষ্ণৰ বিনাশ নাই, তুমি ভয়

 कृष्णके शोकसे विह्वल होकर यशोदा और नन्द कालीय ह्रदमें कूदकर प्राण गँवाना चाहते हैं। बलदेव यशोदाके दोनों हाथ थामते हुये "कृष्णका विनाश नहीं है, तुम डरो मत। वह अभी [ ৬৭ ] নকৰিবা; তেওঁ এতিয়াই সৰ্পৰ দৰ্গ চূৰ্ণ কৰি পানীৰপৰা উঠি আহিব” ইত্যাদি কথা কৈ আশ্বাস দিছে। যশোদাৰ পিছত এজন গোপ আৰু এজনী গোপী থিয় দি আছে।

सॉपका गर्व चूर करके पनीसे से निकल आयेगा" आदि कहते हुवे आश्वासन दे रहा है। यशोदा के पीछे एक गोप और एक गोपी खड़ी है।

কৃষ্ণে কালিৰ শিৰত নাচিছা।

 বিষ লাগি মানুহ পৰি থকাৰ দৰে কৃষ্ণ পৰি থকা দেখি কালী ফণা মেলি উঠিল। সেই চেগতে কৃষ্ণই কালীব মূৰত উঠি তাৰ সহস্ৰ শিৰক দুফাল কৰি দুই ফালে দুখন ভৰি দি নানা ভঙ্গি কৰি

 सांपका विषसे त्रियमान अवस्था प्राप्त कृष्ण को देखकर कालीय फुफकर उठा। उस संयोग में कृष्ण ने कालीयके सिरपर चढ़कर उसके हजार सिरोंको दो तरफ बांटकर दोनों ओर दो [ ৬৮ ]

গন্ধৰ্ব্ব।

বিদ্যাধৰ।

দেৱমুনি।

অপেস্বৰী নাচিছা।

নাচিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। তাকে দেখি আকাশত গন্ধৰ্ব্বই তাল, বিদ্যাধৰ খোল, দেৱমুনিয়ে স্তুতি আৰু অপেস্বৰাই নৃত্য কৰিবলৈ ধৰিলে।

 

 কৃষ্ণই কালীৰ মূৰত উঠি এনেদৰে নৃত্য আৰম্ভ কৰিলে যে, কালী অতিষ্ঠ হৈ পৰিল। কালীয়ে যেতিয়াই যিটো মূৰ দাঙে কৃষ্ণই সেইটোতে উঠি নাচিবলৈ ধৰে। কালীৰ সেই আতুৰ অৱস্থা

पैरोंसे दबाकर अनेक मुद्राओंसे नाचना शुरू कर दिया। इसे देखकर आसमानमें गंधर्व ताल बजाने, विद्याधर खोल बजाने, देवर्षिगण स्तुति करने और अप्सरागण नाचने लगीं।

 

 कृष्णके तांडव नृत्यसे मर्माहत कालीय जिस सिरको उठाता है कृष्ण उसी सिरपर चढ़कर नाचने लगता है। कालीय की ऐसी नाजुक हालत देखकर उसकी पत्नियाँ [ ৬৯ ]

শিশুক আগকৰি নাগপত্নীসবে কৃষ্ণক তুতি কৰিছা।

কৃষ্ণে কালিৰ শিৰত নৃত্য কৰিছা।

দেখি পত্নীসকলে শিশু-সন্তানবিলাকক লগত লৈ হাতযোৰ কৰি কৃষ্ণৰ ওচৰত উপস্থিত হ’লগৈ।

शिशु-सन्तानोंको साथ लेकर हाथ जोड़कर कृष्णके सामने आईं।

নাগপত্নীসবে তুতি কৰিছা।

[ ৭০ ]  নাগপত্নীসকলৰ স্তুতি :– নাগপত্নীসকলে শিশু-সন্তানবোৰৰ সৈতে কৃষ্ণৰ ওচৰলৈ গৈ আঠুকাঢ়ি হাতযোৰ কৰি স্তুতি আৰম্ভ কৰিছে। কৃষ্ণই হাত তুলি কালীয়ৰ মূৰত উঠি নানা ভঙ্গিৰে অবিৰাম নৃত্য কৰি আছে।

 नागपत्नियों की स्तुति : नागपत्नियाँ शिशु-सन्तानोंके साथ कृष्ण के सामने स्तुति कर रही हैं। कृष्ण हाथ उठाकर कालोयके सिरपर अनेक भंगियोंसे निरंतर नृत्य कर रहा है।

নাগপত্নীৰ তুতিত কৃষ্ণ তুষ্ট হৈয়া, কালিৰ শিৰ নামি, নিৰ্ভয় দিছা৷

 নাগপত্নী আৰু নাগ-শিশুবিলাকৰ প্ৰাৰ্থনাত কৃষ্ণ তুষ্ট হৈ কালীয়ৰ মূৰৰ পৰা নামিল; আৰু আগহাত দাঙি কালীয়ক নিৰ্ভয় দিলে। কালীয়য়ে কৃষ্ণক পাৱত সহস্ৰ ফণা নমাই হাতযোৰ কৰি স্তুতি কৰিলে।

 

 কালীয়ৰ স্তুতিঃ–কালীয়ই কৰপুটে মূৰ দোঁৱাই কৃষ্ণক স্তুতি কৰি থাকোঁতে নাগপত্নী আৰু নাগশিশুবিলাকে কালীয়ৰ পিছফালে

 नागपत्नी ओर नागशिशुओं की प्रार्थनासे सन्तुष्ट होकर कृष्ण कालीय के सिरसे उतर गया; और दाहिना हाथ उठाकर, कालीयको निर्भय किया। कालीय भी कृष्ण के चरणोंमें सहस्र फणों को झुकाकर हाथ जोड़कर स्तुति कर रहा है।

 

 कालीय नागकी स्तुति: कालीय नाग परिवार सहित धूप, नैवेद्य आदिसे कृष्णको पूजा और विनीत स्वर में [ ৭১ ]

নাগপত্নীসব।

কালিয়ে হাতজোৰে কৃষ্ণক তুতি কৰিছা।

কালিক কৃষ্ণে বিদায় দিছা।

হাতযোৰ কৰি থিয় দি আছিল। কালীয়ই ধূপ, নৈবেদ্য আদি কৃষ্ণৰ আগত দি স্তুতি কৰাত কৃষ্ণ সন্তুষ্ট হৈ আগ হাত দাঙি আশ্বাস দি কলে যে, 'হে কালীয়, তুমি এই ঠাইৰপৰা আন ঠাইলৈ যোৱা।’ কালীয়ই কৃষ্ণৰ আদেশ ক্ৰমে সেই ঠাই এৰি আন ঠাইলৈ যাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।

 

 কালীয়ৰ সপৰিবাৰে কালিন্দী হ্ৰদ ত্যাগঃ— কালীয়ই কৃষ্ণৰপৰা বিদায় লৈ গল। নাগপত্নী আৰু নাগশিশুবিলাকো

स्तुति की तो भगवान् कृष्ण संतुष्ट होकर आश्वासन देते हुये कहा “हे कालीय! तुम इस जगहसे दूसरी जगह चले जाओ।" कालीयने कृष्णके आदेशानुसार उस जगहको छोड़ दुसरी जगह जानेका वचन माना।

 

 कालीय नाग द्वारा कालिन्दी ह्रदका परित्याग : कालीय कृष्णसे विदा लेकर चला गया। नागपत्नी और नाग[ ৭২ ]

কালীয়ে পুত্ৰ পত্নীসমে ৰমণক যান্ত।

কালীয়ৰ পিছে পিছে যাবলৈ ধৰিলে। শুকদেৱ গোস্বামীয়ে এই কথাবোৰ ৰজা পৰীক্ষিতৰ আগত কব ধৰিছে; আাৰু পৰীক্ষিতে হাতযোৰ কৰি শুনি আছে।

शिशुगणभी कालीयके पीछे पीछे जाने लगे। महर्षि शुकदेव इन बातोंको राजा परीक्षितके सामने कह रहे हैं; और परीक्षित हात जोड़कर सुन रहे हैं। [ ৭৩ ]

পৰীক্ষিত।

শুকদেৱ।

 কালীয় আৰু গৰুড়ৰ যুদ্ধঃ – কালীয়ই সপৰিয়ালে হ্ৰদ এৰি আন ঠাইলৈ যাত্ৰা কৰোঁতে গৰুড়ে দেখা পাই পূৰ্বৰ শত্ৰুতা স্মৰি কালীয়ক আক্ৰমণ কৰিলে। কালীয় আৰু
 ১০

 कालीय नाग और गरूड़का युद्ध: जब कालीय परिवारोंके साथ ह्रद छोड़कर दुसरी जगहकी यात्रा कर रहा था तब गरूड़ने देखकर पहलेकी दुशमनी याद कर कालीय पर [ ৭৪ ]

কালিয়ে গৰুড়ে যুদ্ধ কৰিছা।

গৰুড়ৰ যুদ্ধ হ’ল; গৰুড়ে কালীয়ক নখপুতি ধৰিলে, কালীয়য়ো গৰুড়ক লেজেৰে মেৰাই ধৰি মুখত ডকিবলৈ চেষ্টা কৰিলে।

हमला किया। कालीय और गरूड़की लड़ाई हुई; गरूड़ने कालीयको नखोंसे नोच लिया। कालीयने भी गरूड़को पुँछमें लपेटकर मुँहसें डँक मारनेकी चेष्टा की। [ ৭৫ ]

গৰুড়ে কালীয়ক খেদি আহিছা।

 কালীয়ৰ যমুনা হ্ৰদত আশ্ৰয়ঃ— গৰুড়ে কালীয়ক খেদা দেখি নিতান্ত নিৰুপায় হৈ যমুনা হ্ৰদত সোমাল গৈ।

 कालीयका यमुनामें आश्रय लेना : जब गरुड़ने कालीयको खदेड़ा तो लाचार होकर कालीय यमुनाके ह्रदमें [ ৭৬ ]

গৰুড় পালটি আসিলা।

কালীয় হ্ৰদে বুড় দিলা।

ৰাজা পৰীক্ষিত।

শুকদেৱ।

গৰুড়ে মুনি সৌভৰিৰ শাপলৈ ভয় কৰি কালীয়ক এবি উভতি আহিল।

 

 কালীয় দমনৰ পাছত কৃষ্ণৰ আনন্দঃ—কৃষ্ণই কালীয়ক সেইদৰে দমন কৰি হাঁহিমুখে ঘৰলৈ উভতি আহিল। কৃষ্ণক অহা দেখি এফালে যশোদা আৰু আনফালে ৰজা নন্দই এখন হাতেৰে কৃষ্ণৰ হাতত ধৰি আনখন হাতেৰে গলত সাৱট মাৰি স্নেহালিঙ্গন কৰিছে। ওচৰতে এজন৷ ব্ৰাহ্মণ থিয় দি হাত তুলি আশীৰ্ব্বাদ দিছে। নন্দৰ পিছৰফালে ৰোহিণীয়ে ৰং মনে

घुस गया। गरुड़ मुनि सौभरिके अभिशापके डरसे कालीयको छोड़कर लौट आया।

 

 कालीय दमनसे कृष्णका आनन्दित होना : कृष्ण उसी तरह कालोयका दमन करके हँसमुँहसे घर लौट आया। कृष्णको आते देखकर एक ओर यशोदा और दूसरी ओर राजा नन्द एक हाथसे कृष्ण के हाथ पकड़कर दूसरे हाथको गले में डालकर स्नेहसे आलिंगन कर रहे हैं। पासही एक ब्राह्मण हाथ उठाकर आशीर्वाद दे रहा है। नन्दके पीछे रोहिणी आनन्द मनसे खड़ी [ ৭৭ ]

বিপ্ৰ।

যশোদায়ে নন্দে কৃষ্ণক আশ্বাস কৰিছা।

ৰোহিনী।

বলভদ্ৰে কৃষ্ণক আশ্বাস কৰিছা।

থিয় দি আছে। বলভদ্ৰই কৃষ্ণক হাতে-গলে ধৰাধৰি কৰি পৰস্পৰে স্নেহালিঙ্গন কৰিছে।

 

 যশোদাৰাণীৰ আনন্দ আৰু নন্দ-ৰোহিণীৰ আশীৰ্ব্বাদ:— তাৰ পাছত যশোদাৰাণীয়ে অতি সন্তোষ লাভ কৰি কৃষ্ণক কোলাত লৈ সাৱটি ধৰিলে। কৃষ্ণয়ো মাকৰ ফালে মুখ ঘূৰাই যশোদাৰ গলত সাৱট মাৰি ধৰিলে। এফালে নন্দ আৰু আন ফালে ৰোহিণীয়ে আনন্দত হাত দাঙি যেন আশীৰ্বাদ দিছে। ৰোহিণীৰ পিছৰ ফালে গোপী আৰু নন্দৰ পিছৰ ফালে বলৰাম, শ্ৰীদাম,

हैं। बन्लभद्र कृष्णसे गले लगकर परस्पर सेहालङ्गन कर रहे हैं।

 

 यशोदाका प्रेम और नन्द रोहिणी का आशीर्वाद : उसके बाद यशोदा राणीने अत्यंत संतोष पाकर कृष्णको गोदमें लेकर प्यार किया, कृष्णने भी माँकी ओर मुँह मोड़कर यशोदाके गलेमें गलबांही डालदी। एक ओर नन्द और दूसरी ओर रोहिणी आनन्दसे हाथ उठाकर मानो आशीर्वाद दे रही हैं। रोहिणीके पीछे गोपी और नन्दके पीछे बलराम, श्रीदाम, सुदाम आदि [ ৭৮ ]

গোপী।

ৰোহিনী।

যশোদা কৃষ্ণক কোলা লৈছা।

নন্দ।

বলভদ্ৰ।

শ্ৰীদাম।

সুদাম।

সুদাম আদি গোপগোপীসকল থিয় দি আছে। তাত থকা ধেনুবিলাকেও যেন আনন্দত উৎফুল্ল হৈছে।

गोपगण खड़े हैं। वहाँकी गायें भी मानो आनन्दसे ओतप्रोत हो रही है।

শ্ৰীদাম।

ৰাম।

কৃষ্ণ।

বনবহ্নিত ত্ৰাস হুয়া গোপ-গৰুসমে কৃষ্ণত শৰণ পশিছা।

 বনাগ্নি পানঃ— এনেভাৱে থকাৰ পিছত এদিনা হঠাৎ সেই বৃন্দাবনত দাবানল জ্বলি উঠিল। বন-বহ্নি দেখি নন্দ আদি গোপ

 वनाग्नि पान : इस तरहसे रहनेके बाद एकदिन अकस्मात् बृन्दावन में दावानल जले उठा। वनमें आग [ ৭৯ ] আৰু যশোদা আদি গোপীবিলাক অতি সন্ত্ৰস্ত হৈ কৃষ্ণৰ ওচৰলৈ গৈ হাতযোৰ কৰি স্তুতি আৰম্ভ কৰিলে। তেতিয়া কৃষ্ণ-বলৰামে বন-বহ্নিৰপৰা তেওঁলোকৰ ভয় নাই বুলি হাত দাঙি আশ্বাস দিছে; বনৰ চাৰিওফালে হু হু কৰি জুই জ্বলি উঠিছে।

देखकर नन्द आदि गोप और यशोदा आदि गोपिनोगणने अत्यंत भयभीत होकर कृष्ण के पास जाकर हाथ जोड़कर स्तुति करनेपर कृष्ण, बलराम उन्हें अभय दे रहे हैं।

কৃষ্ণে বনবহ্নি পান কৰিছা।

বলভদ্ৰ।

নন্দ।

ৰোহিণী।

শ্ৰীদাম।

সুদাম।

 কৃষ্ণই নিজ-মাহাত্মাৰ বলত বন বহ্নি পান কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। কৃষ্ণই বহ্নি পান কৰা দেখি বলভদ্ৰ, নন্দ, যশোদা আদি গোপ-গোপীসকলে আচৰিত হৈ আগহাত দাঙি কৃষ্ণক লক্ষ্য কৰি কোৱাকুই কৰিবলৈ ধৰিলে, যে কৃষ্ণ মানুহ নহয়—এওঁ পৰম পুৰুষ।

 अपने माहात्माके प्रभाव से भगवान् कृष्ण वन बह्निका पान शुरू कर दिया। कृष्णको बह्नि पान करते देखकर बलभद्र, नन्द, यशोदा आदि गोप गोपोगण अचरज होकर दाहिने हाथ उठाकर कृष्णकी ओर इशारा करके कहा-सुनी करने लगीं कि कृष्ण मनुष्य नहीं परम पुरुष हैं। [ ৮০ ]

 

 ধেনু আগত লৈ কৃষ্ণ-বলৰামৰ গোপবালকৰ সৈতে বৃন্দাবনলৈ গমনঃ— বনাগ্নিৰপৰা বৃন্দাবন ৰক্ষা কৰাৰ পাছত কৃষ্ণ এদিন লগৰীয়া গোপবালকৰ সৈতে গৰু চৰাবলৈ ওলাল। আগত গাইবোৰ, পাছত দামুৰিবোৰ যাবলৈ ধৰিলে; কৃষ্ণই বাওঁহাতেৰে লৰু আৰু আগহাতেৰে বাঁহী বজাই গৈছে। কৃষ্ণৰ পিছত বলভদ্ৰ বাঁহী ফুকিয়াই লগৰীয়া গোৱালৰ সৈতে যাব ধৰিছে; তাৰ পিছতেই গোপীবিলাকো গৈ আছে।

 गायों को आगे लेकर क़शा-बलरामका ग्वालके साथ बहन्दावनकौ ओर यात्रा : वनकी आगसे बृन्दावनकी रचा करनेके बाद कृष्ण एकदिन साथी गोप बालको'से गायें चराने निकला। आगे गायें, पीछे बछड़े जा रहे हैं; कृष्ण बाये' हाथसे डंडा और दाहिने हाथसे बाँसुरी बजाता जा रहा है। कष्णके पोछे बलभद्र बाँसुरी फुँकते फुँकते साथी ग्वालों के साथ जाने लगा; उसके पोछे पीछे गोपिनीगण भी जा रहो हैं।

 

 কৃষ্ণ-বলৰাম আৰু অন্যান্য গোপবালকবিলাকে গাই দামুৰিবোৰক আগত লৈ বাঁহী বজাই বজাই বৃন্দাবন পালেগৈ, আৰু মনৰ আনন্দে গৰু চাৰিবলৈ ধৰিলে। গৰু আৰু বনৰ হৰিণাবোৰ

 कृष्ण बलराम और दूसरे गोपबालकगण गाय बकड़ों को आगे लेकर बांसुरी बजाते बजाते बृन्दावन पहुंचे और मनकी खुशीसे गौए चराने लगे। गौएं और वनकी हिरनियाँ एक साथ एकही

[ ৮১ ]

একে ঠাইতে চৰিছে আৰু সিহঁতে ঘাঁহৰপৰা মুখ তুলি কৃষ্ণৰ বংশীধ্বনি কাণপাতি শুনিছে।

 

 বৃন্দাবনৰ কি মনোহৰ দৃশ্য! নানাজাতিৰ ফুল, তৰুলতাই মূৰ তুলি দিগন্ত বিস্তৃত সৌৰভ বিস্তাৰ কৰিছে। ভোমোৰাবোৰে ফুলত পৰি মধুৰ গুঞ্জন কৰি মধুপান কৰিব ধৰিছে। ময়ুৰ আদি নানাজাতীয় পক্ষীবোৰে কিমান চেও ধৰি নাচিছে; স্বচ্ছ সৰোবৰত পদ্মফুল ফুটি আছে; হাঁহ আদি জলচৰ পক্ষীবোৰে মনৰ আনন্দত অব্যক্ত মধুৰ শব্দ কৰি জলক্ৰীড়া কৰিছে। এনে হেন
 ১১

जगह चर रही हैं और वे घाँससे मुँह उठाकर कृष्णकी बाँसुरीकी आवाज सुन रहीं हैं।

 

 वृन्दावनका दृश्य कैसा खुबसूरत है! भांति भांतिके फूल, पेडं-पौधे-बेल-बुटियां सिर उठाकर दूर आसमानक तक सौरभ फैला रहीं है। भ्रमर फुलों पर बैठकर मृदु मधुर गुंजन करके मधुपान कर रहे हैं। मोर प्रभृति नाना जातिके पंक्षी नाच रहे हैं; स्वच्छ सरोवर में कमलके फूल खिल रहे हैं; हंस आदि जलचर पक्षीगण मधुर आवाजसे जलक्रीड़ा कर रहे हैं। एसेही मनोहर [ ৮২ ]

মৃগ।

পক্ষীসব সৰোবৰত চৰিছা।

কৃষ্ণে গোপগৰুসমে বৃন্দাবন প্ৰবেশ হইছা।

ৰাম।

সুদাম।

মনোহৰ বৃন্দাবনত কৃষ্ণ-বলভদ্ৰ আদি গোপবিলাক মনৰ আনন্দে সোমাইছে।

बृन्दावनमें कृष्ण-बनभद्र आदि गोपबालकगण आनन्द मनसे प्रवेश कर रहे हैं।

গোপসবে বাহুযুদ্ধ কৰিছা।

বলভদ্ৰে গোপক তুলি ধৰিছা।

কৃষ্ণে কৃষ্ণে নৃত্য কৰিছা।

শ্ৰীদাম।

সুদাম।

[ ৮৩ ]  কৃষ্ণ-বলভদ্ৰৰ গোপবালকবিলাকৰ লগত খেলা:— বৃন্দাবনত সোমাই গোপবালকবিলাকে নানা প্ৰকাৰ ক্ৰীড়া কৰিবলৈ ধৰিছে। কোনোৱে হাতত ধৰাধবি কবি বাহুযুদ্ধ কৰিছে, কোনোৱে বা ঠেলাঠেলি কৰিছে। বলভদ্ৰে এটা গোপবালকক হাতত তুলি দিগদিগ দিছে। কৃষ্ণই নৃত্য কৰিছে। শ্ৰীদাম, সুদান আদিৰ কোনেও বাঁহী, কোনেওবা শিঙা বজাইছে।

 कृष्ण-बलरामका ग्वालवालकों के साथ क्रीड़ा : बृन्दावनमें घुसकर गोपबालकगण तरह तरहकी क्रीड़ायें करने लगे। कोई आपसमें बाहुयुद्ध कर रहे हैं; कई धकेलना-ठेलना कर रहे हैं। बलभद्र एक गोपबालकको हाथमें चढ़ाकर दिग्​दिग्​ दे रहा है। कृष्ण नृत्य कर रहा है। श्रीदाम, सुदाम आदि कोई बांसुरी तो कोई सींगाही बजा रहा है।

 

গোপবালকৰ লগত কৃষ্ণৰ খেলা।

 বৃন্দাবনত কৃষ্ণ বহি আছে; তেওঁ আগ হাত দাঙি গোপবালকবিলাকক আদেশ দিছে। কোনো বালকে হাতজোৰ কৰি যেন কৃষ্ণক স্তুতি কৰিছে; কোনোৱে বা ফল বুটলিছে; কোনোৱে আকৌ দৌৰিছে; কোনোৱে বা মোক নুচুবি বুলি হাত জোকাৰি

 वृन्दावनमें कृष्ण बैठा है; वह दाहिना हाथ उठाकर गोपबालकोंको आदेश दे रहा है। कोई बालक हाथ जोड़कर मानो कृष्णकी स्तुति कर रहा है; कोई फल बटोर रहा है; कोई फिर दौड़ रहा है; कोई मुझे मत छू कहकर हाथ हिलाकर मना [ ৮৪ ] হাক দিছে। কোনোৱে আকৌ গছত জবী লগাই গুলমি-ঢুলনি দিছে। বলভদ্ৰই থিয় হৈ আগ হাতেবে কাপোৰৰ আঁচল দাঙি যেন কৃষ্ণৰ মূৰত ছত্ৰহে ধৰিছে।

कर रहा है तो कोई पेड़में रस्​सी लगाकर लटककर झुल रहा है। बलभद्र खड़ा होकर दाहिने हाथसे कृष्ण के सिरपर आँचलके फथमें छत्र डुलारहा है।

প্ৰলম্বে বলভদ্ৰক বৈ নিছা।

গোপবালক সবে পরস্পৰে বৈ নিছা।

 বলভদ্ৰৰ প্ৰলম্বাসুৰ বধঃ—কৃষ্ণ আদি গোপবালকসকল বন-বিহাৰ কৰি থাকোঁতে এদিনাখন প্ৰলম্ব নামে অসুৰ এটা গোপবেশ ধৰি তেওঁলোকৰ মাজত সোমাল। ভগৱান কৃষ্ণই বুজ পাই গোপবালকবিলাকক কলে, যে আমি দুটা দলহৈ এটা খেলা কৰোঁ; এই খেলাত যি দল ঘাটে সেই দলে জিকাদলক কান্ধত বৈ নিব লাগিব। কৃষ্ণ আৰু বলৰাম দুই দলৰ নেতা হৈ

 बलभद्रके द्वारा प्रलंबासुर बध: कृष्ण आदि गोपबालकगण जब वनबिहार कर रहे थे तो एकदिन प्रलंब नामका एक असुर ग्वालके वेशमें उनके बीच आ घुसा। भगवान कृष्णने यह जानकर गोपबालकोंसे कहा कि हम दो टोलियोंमें बाँटकर एक खेल खेलें। इस खेलमें जो टोली हारेगी वही जोतनेवाली टोलीको कंधोंपर चढ़ाकर घूमेगी। कृष्ण और बलरामने दोनों टोलियों का [ ৮৫ ] খেলা আৰম্ভ কৰিছে। খেলাত কৃষ্ণৰ পক্ষ হাৰিল আৰু আগৰ বন্দোবস্ত মতে কৃষ্ণ আদিয়ে বলৰামৰ পক্ষক কান্ধত বই নিবলগীয়া হল। কৃষ্ণৰ পক্ষত প্ৰলম্ব অসুৰ আছিল। প্ৰলম্বাসুৰে বলদেৱক কান্ধত তুলি নিব ধৰিলে।

नायक बनकर खेल आरंभ किया। खेलमें कृष्णकी टोली हार गयी और पहलेके वादेके मुताबिक कृष्ण आदिको बलरामकी टोलीको कंधेपर ढो कर लाना पड़ा। कृष्णकी टोलीमें प्रलंब असुरभी था। प्रलंबासुर बलदेवको कंधेपर लेकर जाने लगा।

প্ৰলম্বে বলোক সীমাকো চৰাই নিছা।

ভাণ্ডিৰ বট।

আন গপগণে থৈলা সীমাতে পসাই।

 তেওঁলোকৰ খেলাৰ এটা সীমাৰেখা আছিল; আন আন বালকে বৈ নিয়া বালকবিলাকক সীমাত নমাই থলে কিন্তু প্ৰলম্বে বলভদ্ৰক সীমা চেৰাই লৈ গল। তাকে দেখি গোপবালকবিলাকে ইটোৱে সিটোৱে হাত দাঙি সীমা অতিক্ৰম কৰি যাবলৈ যেন বাধাহে দিছে। এই সময়ত বালকবিলাকে আগৰদৰে কাষত

 उनके खेलका एक हद था। और और बालकोंने ढोए हुए बालकोंको हद्दपर उतार दिया; लेकिन प्रलंबने बलभद्र को हदसे आगे ले चला। उसे देखकर गोपबालकगण हाथ उठाकर हद्द अतिक्रम करनेको मानो मना कर रहे हैं। इस समय बालकगण पहले जैसे पासमें सींगा और हाथमें डंडा [ ৮৬ ] শিঙা আৰু হাতত লৰু লৈ আছে। ইফালে দৈত্যই বলদেৱৰ অসহা ভাৰ বহন কৰিব নোৱাৰি গোপবেশ এৰি নিজৰ ভয়ঙ্কৰ অসুৰ মূৰ্ত্তি ধৰি বলৰামক কান্ধত লৈ আছে। বলদেৱ অসুৰৰ কান্ধত উঠি উৰতত হাত থৈ নিৰ্ভয়ে বহি আছে।

ले लिये हैं। इधर दुष्ट दैत्य बलभद्रके बोझसे घबराकर गोपका वेश छोड़कर अपनी डरावनी असुर मूर्त्ति प्रगट करदी। फिरभी बलदेव निर्भय मनसे असुरके कंधेपर चढ़े हुये जांघोंपर हाथ धरे बैठे हैं।

অপেস্বৰা নাচিছা।

 থূলন্তৰ অসুৰৰ ওপৰত বলদেৱ কিছু পৰ থাকি ওচৰত তেওঁৰ কোনো লগৰীয়াক দেখা নাপাই তাৰ দুৰভিসন্ধি বুজিব পাৰিলে; বলদেৱৰ খং উঠিল; তেওঁ ওঁঠ কামুৰি অসুৰৰ মূৰত বজ্ৰ সদৃশ মুষ্টি প্ৰহাৰ কৰাত তাৰ মূ্ৰ ফালিল আৰু সি তেজে বতিয়াই পৰি

 भारी कायके असुर पर चढ़े जब बलदेवने देखा कि पासमें उसके कोइ साथी नहीं है तो उसका मतलब समझमें आया और गुससा आया; वह होठ चबाकर असुरके सिरपर बज्रजैसी मुठ्ठीका प्रहार करने लगे; जिससे उसका सिर फट गया और खुनसे कै [ ৮৭ ]

প্ৰলম্বে প্ৰাণ ছাড়ি পবিলা।

ৰামক কৃষ্ণে আশ্বাস কৰিছা।

গোপগণ।

গল। প্ৰলম্ব অসুৰ মৰা দেখি গন্ধৰ্ব্বই খোল বাইছে আৰু বিদ্যাধৰে নাচিছে। কৃষ্ণই সন্তোষ লাভ কৰি বলদেৱক আলিঙ্গন কৰিছে; আৰু এওঁলোকৰ পিছৰ ফালে থাকি অন্যান্য গোপবালক- বিলাকেও আগহাত দাঙি বলদেৱক ধন্যবাদ দিছে।

करके गिर पड़ा। प्रलम्ब असुरको मरते देखकर गंधर्व खोल बजा रहे हैं और विद्याधर नाच रहे हैं। कृष्ण संतोष पाकर बलदेवको आलिंगन करता है; गोपबालकगणभी दाहिने हाथ उठा उठाकर बलदेवको धन्यवाद दे रहे हैं।

কৃষ্ণৰ কান্ধ বগাই গোপগণে হৰিষ কৰিছা।

কৃষ্ণ।

ৰাম।

সুদাম।

 কৃষ্ণ-বলৰামৰ গোপবালকৰ সৈতে খেলা:—প্ৰলম্বাসুৰক মাৰাৰ পিছত কৃষ্ণ-বলৰাম আদি গোপবালকবিলাকে আকৌ সেই

 कृष्ण-बलरामको गोपबालकोंके साथ क्रीड़ा: प्रलंब असुरको मारने के बाद कृष्ण बलराम आदि गोपबालकगण [ ৮৮ ] ভাণ্ডিৰ বটবৃক্ষৰ তলত লগলাগি আগৰ দৰে এফালে কৃষ্ণ আৰু আন ফালে বলদেৱ দলপতি হৈ সকলোৱে হাত তুলি মুখামুখি হৈ খেলা আৰম্ভ কৰিছে।

फिर उसी भांडीर बटवृक्षके नीचे इकट्टे होकर पहले जैसे एक ओर कृष्ण और दूसरी ओर बलदेव टोलीनायक होकर सभी हाथ उठा उठाकर आमने सामने रहकर खेल आरंभ करते हैं।

বনবহ্নি।

ধেনুগণ মুঞ্জবন পশিছা।

মহিষ।

মেথন।

ছাগল।

গোপগণ গৰুৰ খোজ নিহালি মুঞ্জবন পশিছা।

 শ্ৰীকৃষ্ণৰ দ্বাৰা গোপ-গৰুক দাবাগ্নিৰ পৰা উদ্ধাৰ:— কৃষ্ণ আদি গোপবালকবিলাকে তেনেদৰে খেলা কৰি থাকোঁতে গাই, দামুৰি, ম'হ, মেথন, ছাগলি আদি সকলোবোৰ চৰণীয়া পশু নতুন ঘাঁহৰ লোভত ঘাঁহ খাই খাই গৈ মুঞ্জবন নামৰ বনত সোমাল। সেই বনত চাৰিওফালে দপ দপকৈ জুই জলিব ধৰাত গৰু-ম'হ-বিলাকে জুই দেখি ভয়তে ঘাঁহ খাবলৈ এৰি মূৰ দাঙি আটাহ ধৰিছে। ইফালে গোপবালকবিলাকে গৰুবোৰ দেখা নাপাই গৰুৰ খোজ চাই চাই মুঞ্জবনত সোমাইছে গৈ।

 श्रीकृष्णके द्वारा ग्वाल- गायों का दावाग्निसे उद्धार : कृष्ण आदि गोपबालकगण जब खेल रहे थे तब गाय, भैंस, आदि सभी पालतू जानवर नये घासको चाहसे घास खाते खाते मुंजवनमें चले गये। उस वनमें चारों ओर दप्​ दप्​ कर आग जलनेके कारण पशु आाग देखकर डरकर घास खाना छोड़कर सिर उठ उठाकर चिल्ला रहे हैं। इधर गोपबालकगणभी गायो को न देख उनके पदचिह्नोंका पीछा करते हुये उसी वनमें जा घुसे। [ ৮৯ ]

বহ্নিৰ হাপাস পাই গোপ-গৰু কৃষ্ণক তুতি কৰিছা।

কৃষ্ণে সবাকো নিৰ্ভয় দিছা।

 গোপবালকবিলাকে সেই মুঞ্জবনত সোমাই দেখে যে চাৰিও ফালে দাবাগ্নি দপ্​ দপ্ কৰি জ্বলিব ধৰিছে। জুইৰ তাপত সন্ত্ৰস্ত হৈ গৰুবিলাকে মুখ তুলি আৰু গোপবিলাকে কাষত শিঙা লৈ হাতজোৰ কৰি কৃষ্ণৰ স্তৱ কৰিব ধৰিলে; আৰু কৃষ্ণক কৰবাত দেখা পায় নে কি দূৰৰপৰা ওপৰলৈ নিৰেখি চাব ধৰিলে। ভক্ত-বৎসল কৃষ্ণই তেতিয়া ওখ গছ এজোপাত ধৰি দুটা ঠানিত দুখন ভৰি দি বাঁহী বজাই গাইবিলাকক নাম ধৰি ধৰি মাতাত সকলো গাই আৰু গোৱাল গোট খালে। কৃষ্ণই গোপ-গৰুক ৰক্ষা কৰিবলৈ দাবাগ্নি পান কৰিলে।

 गोपबालकगणोंने मुंजवनमें देखा कि चारों तरफ ढावाग्नि दप् दप्​ कर जल रही है। आगके तापसे डरकर गायें मुँह उठाकर और गोपगण बगल में सींगा लेकर हाथ जोड़कर कृष्णका स्तवन करने लगे; और कही कृष्ण दिखाई देता है क्या सोचकर दूरसे देखने लगे। भक्त-वत्सल कृष्ण तब एक ऊँचे पेड़पर चढ़कर दो टहनियों पर दो पैर रखकर बाँसुरी बजाकर गायोंको नाम ले लेकर पुकारने पर सभी गोए और गोपगण भगवानके समीप आ गये और भगवान श्रीकृष्णने दावाग्नि पान कर उनको बचा लिया। [ ৯০ ]

কৃষ্ণে গোপ-গৰু পুনু ভাণ্ডিৰৰ তলে আনিছা।

 শ্ৰীকৃষ্ণৰ দাবাগ্নি পান:— দাবাগ্নিৰপৰা ৰক্ষা পৰি গোপবালকবিলাকে আঠু লৈ হাতজোৰ কৰি কৃষ্ণক স্তুতি কৰিছে। কৃষ্ণই সেই গছৰ তলত থিয় হৈ আগহাত দাঙি গোপবালকবিলাকক আশ্বাস দিছে। কৃষ্ণৰ পিছৰ ফালে গছৰ তলত গৰুবিলাকে কৃষ্ণব ফালে মুখ কৰি মূৰ দাঙি শাৰী পাতি আছে।

 

 গোপবালকৰ সৈতে শ্ৰীকৃষ্ণৰ গোকুললৈ প্ৰত্যাবৰ্ত্তন:— গাই আৰু গোপবালকবিলাক গোকুলত আহি উপস্থিত হল। গাইবিলাকে দামুৰিৰ বাবে উৎকণ্ঠিতা হৈ যেন মূৰ দাঙি আহিছে।

 श्रीकृष्ण का दावाग्नि पान : दावाग्निसे रक्षा पाकर गोपबालकगण घुटने टेककर हाथ जोड़ते हुए कृष्णकी स्तुति कर रहे हैं। कृष्ण उसी पेड़के नीचे खड़ा हो कर दाहिना हाथ उठाकर गोपबालकों को आश्वासन दे रहा है। कृष्णके पीछे पेड़ के नीचे गायें कृष्णकी तरफ मुँह करके सिर उठाकर पंक्तिमें खड़ी हैं।

 

 गोपबालकोंके साथ श्रीकृष्णका गोकुल में प्रत्यावर्त्तन : गायें और गोपबालकगण गोकुलमें आ कर हाजिर हुए। गायें बछड़ोंके लिए उत्कंठित होकर मानो सिर उठाकर आ रही हैं। [ ৯১ ]

কৃষ্ণ আসিবাৰ শুনি গোপীগণে চাইছা।

গোপগণসমে কৃষ্ণ ৰাম গোকুলক আসিছা।

গাইবোৰৰ পাছত কৃষ্ণ, বলৰাম, শ্ৰীদাম আদিয়ে বাঁহী বজাই হাতত লৰু লৈ আনন্দেৰে আহি গোকুলে পালেহি। কৃষ্ণক অহা দেখি গোপীসকলে হাত আগবঢ়াই যেন আহ্বানহে কৰিছে।

गायोंके पीछे कृष्ण, बलराम, श्रीदाम आदि बाँसुरी बजाते बजाते हायमें डांडा लेकर आनन्दसे आ कर गोकुल पहुँचे। कृष्णको आते देखकर गोपीगण हाथ बढ़ा बढ़ाकर मानो आह्वान कर रही हैं।

গোপশিশু প্ৰলম্ব বধ ব্ৰজত কহিছা। যশোদা। নন্দ।  কৃষ্ণ। বলভদ্ৰ।

 কোনো কোনো গোপবালকে গোকুললৈ ঘূৰি আহি নিজৰ মাক-বাপেকৰ মাজত বহি প্ৰলম্বক মৰাৰ কথা কৈছে। কৃষ্ণ-

 कोई कोई गोपबालक गोकुल में लौटकर अपने अपने परिजनों के बीच बैठकर प्रलम्बके मारनेके कहानी कह रहा है। कृष्ण-बलराम [ ৯২ ] বলৰামে গাইবোৰ আগত লৈ বাঁহী বজাই অহা শুনি নন্দ আৰু যশোদা ৰাণীয়ে যেন তেওঁলোকক আগবঢ়াই আনিবলৈহে গৈছে।

गायोंको आगे लेकर बाँसुरी बजाते आते सुनकर नन्द और यशोदा रानी मानो उनका स्वागत करने के लिए ही आ रहे हैं।

মৈৰা।

কৃষ্ণে। বলভদ্ৰ।

 বৰ্ষাকালত কৃষ্ণ-বলৰামৰ বৃন্দাবন-লীলাঃ—বৰ্ষাকালত বৃন্দাবনত কৃষ্ণ-বলৰামে নানা ক্ৰীড়া কৰিছে। বৃন্দাবনৰ বৰ্ণনা অবৰ্ণনীয়। নানাবিধ ফুলি থকা গছ-লতা হালি জালি আছে; সৰোবৰত হাঁহবোৰে জল-ক্ৰীড়া কৰিছে। ময়ুৰ আৰু ময়ূৰীবিলাকে চালি ধৰি নৃত্য কৰিছে। ৰাম আৰু কৃষ্ণই সেই বৃন্দাবনত গাইবোৰ চৰাই নানাভাৱে নাচি বাগি ফুৰিছে।

 

 কৃষ্ণ-বলৰামে বৃন্দাবনত সোমাই নানা ভঙ্গি কৰি বংশীধ্বনি কৰাত বনৰ গৰু, ছাগল, হৰিণ আদিয়ে মূৰ দাঙি কাণ

 बर्षाकालमें कृष्णा- बलरामका वृन्दावन-लीला : बर्षाकालमें वृन्दावनमें कृष्ण-बलराम नाना क्रीड़ा करने लगे। बृन्दावनकी शोभा वर्णनसे परे है। भाँति भाँतिके फूलोंसे पेड़-पौधे, बेल-बूँटे हिलते-दुलते हैं। सरोवरमें हंसगण जलक्रीड़ा कर रहे हैं। मोर और मोरनीगण आनंदसे नृत्य कर रहें हैं। राम और कृष्ण उसी इन्दाबनमें गायें चराते हुये नाचते बजाते घूमते हैं।

 

 कृष्ण-बलरामने जब वृन्दावन में घुसकर अनेक रागिनियोमें

बंशी बजाई तो वनको गाये, बकरियाँ, हिरन वगैरह सिर उठाकर [ ৯৩ ]

বলভদ্ৰ। কৃষ্ণ।

থিয় কৰি উদ্‌গ্ৰীব হৈ কৃষ্ণৰ ওচৰলৈ লৰি আহিছে। আন কি বনৰ গছ-লতাবিলাকেও যেন ফলৰ ভৰতে দোঁ খাই কৃষ্ণৰ মধুৰ বংশীধ্বনিহে শুনিছে।

 

 কৃষ্ণৰ মধুৰ বংশীধ্বনি শুনি কিৰাতৰ ৰমণীবিলাকেও আনন্দতে পিঠিৰ বোজা পিঠিতে ৰাখি আঠু কাঢ়ি কপালত হাত দি প্ৰণাম কৰিছে। পৰ্বতৰ পশু, পক্ষী, তৰু, তৃণবিলাকে বংশীৰ ধ্বনি শুনি

कान खड़े करके उदग्रोव होकर कृष्णके पास दौड़कर आये। वनके पेड़-पौधे और बेल-बुटें भी फलोंके बोझसे झुके हुये मानो कृष्णकी मधुर बंशीध्वनिही सुन रहे हैं।

 

 कृष्णको मधुर बंशीध्वनि सुनकर किरात रमणियाँभी आनन्दमें पीठके बोझको पीठपर ही बाँधेहुये घुटने टेककर सिर पर हाथ रख कर प्रणाम कर रहीं हैं। पहाड़के जानवर, पंक्षी, पेड़, पौधे [ ৯৪ ]

কিৰাট ভাৰ্য্যসব। সুদাম। বলভদ্ৰ। কৃষ্ণ।

আনন্দত মগ্ন হৈছে। শ্ৰীদাম, বলভদ্ৰ আৰু কৃষ্ণ আদিয়ে বনৰ পকা ফল খাই ফুৰি ফুৰিছে।

बंशीकी ध्वनि सुनकर आनंन्दमें मग्न हो गये हैं। श्रीदाम, बलभद्र और कृष्णा आदि वनके फल खा कर घूम रहे हैं।

বৃক্ষৰ ছাত গৰু শুতিছা।

ৰাম-কৃষ্ণ গোপসমে দধি-ভাত ভূঞ্জিছা।

[ ৯৫ ]  গাইবোৰে ৰ’দত কষ্ট পালে গছৰ তলত শুই পৰে; সেই সময়ত কৃষ্ণ-বলৰাম আদিয়ে আনন্দ মনে নিজ নিজ কাঁহী বাটিত দধি-ভাত লৈ খাবলৈ ধৰে। বলৰাম আৰু কৃষ্ণৰ মাজত এখন বাচনত খাদ্য লৈ দুয়ো ভগাই খায়। তেওঁলোকৰ দুয়ো ফালে আন গোপবালকবিলাকে বহি দধি-ভাত খায়।

 दो पहरमें गायें पेड़ोंके नीचे विश्राम कर रही हैं। कृष्ण बलराम आदि आनन्द मनसे अपने अपने थाल कटोरीमें दही भात खा रहे हैं। बलराम और कृष्ण आपसमें बांट कर खा रहे हैं। उनके दोनों ओर गोपबालकगण दही भात खा रहे हैं।

গোপীসমে কৃষ্ণ আসিবাৰ জানি গৃ্হৰ বজাইছা। কৃষ্ণ-ৰাম গোপসমে ব্ৰজক যান্ত।

 গোপবালকৰ সৈতে গোধন লৈ শ্ৰীকৃষ্ণৰ গোকুললৈ প্ৰত্যাবৰ্ত্তনঃ— সন্ধ্যা সময়ত গোস-গৰুবিলাকৰ সৈতে কৃষ্ণ গোকুললৈ ঘূৰি আহোঁতে গোপীবিলাকে আনন্দেৰে শাৰী পাতি আগবাঢ়ি গৈছে। সম আগত কৃষ্ণ, মাজত বলৰাম আৰু শেষৰ ফালে অন্যান্য গোপবালকবিলাকে কোনেও বাঁহী, কোনেও শিঙা বজাই গোধন আগত লৈ গোকুলত সোমাইছে।

 गोपबालकों के साथ गायें लेकर श्रीकृष्णका गोकुलमें प्रत्यावर्त्तन : शामको जब गोप गायों के साथ कृष्ण गोकुल लौटते है तब गोपिनीगण आनन्दके साथ पंक्तिमें आगे बढ़ कर आती हैं। सबसे आगे कृष्ण, बीचमें बलराम और पीछे पीछे दुसरे गोपबालकगण कोई बाँसुरी, कोई सींगा बजाते बजाते गोधनको आगे ले कर गोकुलमें घुस रहे हैं। [ ৯৬ ]

ৰাম। কৃষ্ণ। পৰ্বত মূলত ময়ূৰ।

 শৰৎকালত কৃষ্ণ-বলৰামৰ বৃন্দাবন-লীলঃ— ভগবান শ্ৰীকৃষ্ণই এনেকৈ নানা ক্ৰীড়া কৰি বৰ্ষাকাল কটোৱাৰ পাছত মনোহৰ শৰৎকাল পৰিল। বৃন্দাবনৰ গছবোৰ ফুলে জকমক হৈছে। ময়ূৰবিলাক তাত পৰি মধুৰ ধ্বনি কৰিছে; ভোমৰাবোৰ ফুলত পৰি মৌ পান কৰিছে। ভগবান কৃষ্ণই বলৰামৰ সৈতে বাঁহী বজাই ধেনু চাৰিবলৈ গৈছে।

 

 কৃষ্ণ-বলৰামে হাতত লৰু লৈ বাঁহী বজাই আৰু শিঙা ফুকিয়াই গোধন আগত লৈ যেতিয়া বৃন্দাবনলৈ ওলাই যায়, তেতিয়া গোপীবিলাকে ইটোৱে সিটোৰ ফালে চাই হাত তুলি পৰস্পৰে

 शरत्​कालमें कृष्ण-बलरामकी वृन्दावन-लौला : वर्षा ऋतु इसी तरहकी अनेक क्रीड़ा करके भगवान श्रीकृष्णने बितायी। उसके बाद मनोहर शरत्​काल आ गया। वृन्दावनके पेड़-पौधे फूलोंसे जगमगाने लगे। मोरगण उनमें बैठकर मधुर आवाज करने लगे। अलिगण फुलों पर बैठकर मधुरस पान करने लगे। भगवान कृष्ण बलराम के साथ बांसुरी बजाते हुये धेनु चराने जा रहे हैं।

 

 कृष्ण-बलराम हाथ में डंडा लेकर बाँसुरी बजाते और सींगा फूंक कर गोधनको सामने लेकर जब बृन्दावनसे निकल जाते हैं, तब गोपिनोगण एक दुसरोकी ओर ताक कर हाथ उठाकर परस्पर [ ৯৭ ]

কৃষ্ণ বৃন্দাবনে যান্ত। ৰাম।  শ্ৰীদাম। সুদাম। কৃষ্ণ যাহান্তে গোপীসবে খেদ কৰিছা।

কৃষ্ণৰ বিৰহ বেদনা প্ৰকাশ কৰে আৰু লগত কৃষ্ণৰ নানা গুণ কীৰ্ত্তন কৰে।

कृष्णकी विरह-वेदना प्रकट करती हैं। और साथही कृष्णके अनेक गुणोंका कीर्तन करती हैं।

হৰিণ। ময়ূৰ।  কৃষ্ণে বংশী বজাইছা।  গোপবালক।  গোপীসবে কৃষ্ণৰ গুণ-কীৰ্ত্তন কৰিছা।

 কৃষ্ণই বৃন্দাবনৰ এজোপা গছৰ তলত বহি বাঁহীৰ ফুক দিছে। তেওঁৰ কাষত আন এজন গোপবালকেও বাঁহী বজাইছে। কৃষ্ণৰ মনোহৰ মেঘগম্ভীৰ বংশীধ্বনি শুনি মেঘৰ গৰ্জন বুলি ভুল কৰি

 कृष्ण बृन्दावनके पेड़ के नीचे बैठकर बांसुरीमें फूंक दे रहा है। उसके पासही दुसरा एक गोपबालकभी बाँसुरी बजा रहा है। कृष्णकी मनोहर, मेघसी गंभीर बंशीध्वनि सुनकर मेघ गर्जन समझ

[ ৯৮ ]

ম’ৰাই পেখান ধৰি নাচিছে। হৰিণাই মুখ তুলি কৃষ্ণৰ সেই মধুৰ বংশীধ্বনি যেন কাণ পাতিহে শুনিছে। ইফালে গোপীবিলাকে ইটোৱে সিটোৱে লগলাগি মুখামুখি হৈ, কোনেওবা পাছফিৰি কৃষ্ণৰ গুণকীৰ্ত্তন কৰিছে।

भुलसे मोर नाच रहे हैं। हिरण मुँह उठाकर कृष्णकी बह मधुर ध्वनि मानो कानोंसे सुन रहे हैं। इधर गोपिनोगण एक दुसरोसे मिलकर अपने सामने होकर, कोई कोई मुँह मोड़कर कृष्णकी गुणों का कीर्तन कर रही हैं।

 কৃষ্ণই বৃন্দাবনৰ তৰুতলত বহি বংশীৰ মুললিত ধ্বনি কৰিছে। গৰুবোৰে পাহাৰৰ টিলাত উঠি ঘাঁহ খাবলৈ পাহৰি যেন সেই বংশীধ্বনিহে মুখ তুলি অনাইছে। কৃষ্ণৰ কাষতে আন আন গোপবালকেও বাঁহী বজাইছে। কৃষ্ণৰ বিৰহাতুৰ গোপীসকলে হাত তুলি কৃষ্ণৰ গুণাৱলীৰ কথোপকথন কৰিছে।

 

 গোপবালকৰ সৈতে গোধন লৈ শ্ৰীকৃষ্ণৰ ব্ৰজলৈ প্ৰত্যাবৰ্ত্তনঃ—কৃষ্ণই বাঁহী, আন আন গোপবালকৰ কোনেও

 कृष्ण बन्दावनके पेड़के नीचे बैठकर बंशी बजा रहा है। गायें पहाड़के टिलोंपर चढ़कर घाँस खाना भुलकर मानो उस बंशीकी टेरमें मगन हो रही हैं। कृष्णके पासही दुसरे गोपबालकगण भी बाँसुरी बजा रहे हैं। कृष्ण-विरहाकुल गोपिनीगण कृष्ण-गुणावली गा रही हैं।

 

 गोपबालको के साथ गाये लेकर श्रीकृष्णका व्रजमें प्रत्यावर्त्तन : कृष्ण बांसुरी, और और गोपबालक बाँसुरी,

[ ৯৯ ]

যশোদা কৃষ্ণক চাহিছা।

কৃষ্ণে গোপ গৰুসমে ব্ৰজক যান্ত।

বাঁহী, কোনেও শিঙা বজাই আগত ধেনু লৈ ব্ৰজৰ ফালে যাত্ৰা কৰিছে। ব্ৰজ আহি পালত যশোদাই কৃষ্ণক এখন আসনত বহুৱাই কিবা খাবলৈ দিছে। কৃষ্ণই খাবলৈ আৰম্ভ কৰিছে। যশোদাই কৃষ্ণৰ কাষত বহি কৃষ্ণৰ মুখলৈ চাই আছে। গোপীসকলেও আনন্দতে হাত তুলি কৃষ্ণৰ কাষত থিয় দি আছে।

 

 হেমন্তকালত গোপাঙ্গনাসকলৰ কাত্যায়ণী ব্ৰতঃ— ইয়াৰ পিছত গোপাঙ্গনাসকলে হেমন্তকালত যমুনাত স্নান কৰি ধূপ, দীপ, নৈবেদ্য আদি দি মহামায়াক পূজা কৰি তেওঁৰ ওচৰত বহি হাতযোৰ কৰি কৃষ্ণক পতি পাবলৈ স্তৱ কৰিছে। কিছুমানে বা ৰংমনে

सींगा बजाते गाओंके साथ ब्रजकी ओर आ रहे हैं। ब्रज पहुँचने पर यशोदा कृष्णको एक आसनपर बिठाकर कुछ खानेको देती हैं। कृष्ण खा रहा है। यशोदा कृष्णके पास बैठकर कृष्णका मुख निहार रही हैं। गोपिनीगण कृष्णके पास खड़ी हैं।

 

 हेमन्तकाल में गोपाङ्गनाओं का कात्यायणी-व्रत : इसके बाद हेमन्तकालमें गोपांगनाएँ जमुनामें स्नान कर धूप, दीप, नैवेद्य आदि से महामायाकी पूजा करने के बाद उसके पासही बैठकर हाथ जोड़कर कृष्णको पति रूपसे पानेके लिए स्तुति कर रही हैं। [ ১০০ ]

গোপীসবে পূজা কৰিছা।

কাত্যায়ণী দেবী।

গোপীসবে কাত্যায়ণী পূজা কৰিবাক যান্ত।

হাতে কান্ধে ধৰাধৰি কৰি পুষ্প বিচাৰিছে। কোনেও আকৌ সৰোবৰত নামি স্নান কৰিছে।

कोई कोई गलबांही डाले आनंद मनसे फूल ढूंढ़ रही हैं। कोई फिर सरोवरमें उतरकर स्नान कर रही है।

গোপীসবে স্নান কৰিছা।

শ্ৰীদাম।

শ্ৰীকৃষ্ণে বস্ত্ৰ লৈয়া কদম্বত চড়িছা।

সুদাম

[ ১০১ ]

 বস্ত্ৰহৰণঃ— এদিনাখন গোপীবিলাকে লগ হৈ যমুনাৰ পাৰত কাপোৰ থৈ উলঙ্গ হৈ জলক্ৰীড়া কৰি আছে। এনে সময়ত কৃষ্ণ ততাতৈয়াকৈ আহি গোপীৰ কাপোববোৰ কোচাই লৈ যমুনাৰ পাৰৰ কদম গছত উঠিল গৈ। কদমৰ ডালত কাপোৰবোৰ আলাই থৈ কৃষ্ণই দুই ভৰিৰে দুটা ঠানিত ধৰি গছৰ ওপৰতেই থাকিল। গছৰ তলত শ্ৰীদাম আৰু সুদাম দুয়ো থিয় হৈ আগ হাত দাঙি যেন কৈছে—“কৃষ্ণই গোপীৰ কাপোৰ নিয়া কথা আমাৰ নকবা।” ইফালে গোপীবিলাকৰ জল-ক্ৰীড়া শেষ হলত দেখে, যে পাৰত কাপোৰ নাই। ইফালে সিফালে চাই দেখে, যে কৃষ্ণই কাপোৰবোৰ গছত আৰি থৈ থিয় হৈ আছে। গোপীবিলাকে তাকে দেখি পানীৰ পৰাই আজলি পাতি কৃষ্ণত কাপোৰ প্ৰাৰ্থনা কৰিছে।

 वस्त्रहरण : एकदिन गोपिनीगण मिलकर जमुनाके किनारे कपड़े रखकर नंगी होकर जलक्रीड़ा कर रही हैं। ऐसे समयमें कृष्ण जलदी आकर गोपियों के कपड़ोंको लेकर जमुनाके किनारके एक कदम्ब पेड़ पर चढ़ गया और कदम्बको टहनियोंमें कपड़ोंकों लटका दिया। पेड़के नीचे श्रोदाम और सुदाम दोनो खड़े होकर दाहिने हाथों को उठाकर मानो कहते हैं कि हम गोपियों से नहीं कहेंगे। इधर जब गोपियों की जलक्रीड़ा खतम हुई तो देखा कि किनारे पर कपड़े नहीं हैं। इधर उधर ताककर देखा कि कृष्ण कपड़ों को लिये पेड़पर बैठा है। गोपीगण पानीमें से ही अंजलि फैलाकर कृष्ण से कपड़ों की याचना कर रही हैं।

গোপীসবে কৃষ্ণত বস্ত্ৰ প্ৰাৰ্থনা কৰিছা।

কৃষ্ণে কদম্বৰ তলে নামিছা।

[ ১০২ ]

 গোপীৰ প্ৰাৰ্থনাত কৃষ্ণই গোপীসকলক পানীৰ পৰা উঠি আহি কাপোৰ নিবলৈ কোৱাত গোপীবিলাকে এখন হাতেৰে গুপ্তাঙ্গ ঢাকি আন হাত তুলি লাজকুৰীয়া ভাৱে পাৰলৈ উঠি আহি কাপোৰ দিবলৈ কৃষ্ণক কাকূতি কৰিলে৷ তেতিয়া কৃষ্ণই এক হাতেৰে কাপোৰ খুজিব নাপায় বুলি আগ হাত দাঙি নিষেধ কৰি কাপোৰ কান্ধত লৈ কদমৰ তলত থিয় দিলেহি।

 गोपियों की प्रार्थना पर कृष्ण ने जब गोपियों से कहा कि पानीसे निकल कर कपड़े ले लो तो गोपीगणने एक हाथसे गुप्तांग ढक कर लजाते हुए किनारे आकर कपड़ा देनेके लिए कृष्ण से विनती की। तब कृष्ण एक हाथसे कपड़ा मांगना नहीं चाहिए कह कर दाहिने हाथको उठा कर मना करते करते कपड़ों को कंधेपर ले कर कदम्बके नीचे आ गया।

যমুনা।

গোপীসবে তুতি কৰিছা।

কৃষ্ণত বস্ত্ৰ মাগিছা।

শ্ৰীদাম গোপ।

 গোপীবিলাকে নিৰুপায় হৈ কৃষ্ণৰ আদেশ মতে হাত পাতি কৃষ্ণত কাপোৰ মাগিছে। কদমৰ তলত কৃষ্ণই বাঁওহাতেৰে কাপোৰবোৰ লৈ আগ হাত দাঙি কোনো লাজ নাই বুলিয়ে যেন গোপীবিলাকক লাজ কৰিবলৈ হাক দিছে। সেই সময়ত শ্ৰীদাম গছতলৰ একাষত থিয় হৈ বাঁহী বজাই আছে।

 गोपिनीगण लाचार होकर कृष्ण के आदेश अनुसार दोनों हाथों को फैलाकर कृष्णसे कपड़े मांग रही हैं। कदम्बके नीचे कृष्ण बायें हाथसे कपड़ोंको लेकर दाहिना हाथ उठाकर कोई शर्म नहीं कहकर मानो गोपियों को लज्जा करनेको मना कर रहा है। उस समय श्रीदाम, पेड़के नीचे एक किनारे खड़ा होकर बाँसुरी बजा रहा है।

[ ১০৩ ]

গোপী।

গোপীসবে বস্ত্ৰ পিন্ধি কৃষ্ণক নমিছা।

 শ্ৰীকৃষ্ণৰ গোপীসকলক আশ্বাসঃ— গোপীবিলাকে দুই হাত পাতি খোজাত কৃষ্ণই গোপীবিলাকক কাপোৰ দিলে; গোপীবিলাকে কাপোৰ পিন্ধি আঠু লৈ কৃষ্ণক স্তুতি কৰিব ধৰিলে। কৃষ্ণই গোপীবিলাকৰ মাজত বহি আগহাত দাঙি আশ্বাস দিছে— হে গোপীসকল, তোমালোকে কাত্যায়ণী পূজাৰ ফল পাবা। মোৰ লগত শৰংকালত ক্ৰীড়া কৰিব পাৰিবা; এতিয়া ঘৰলৈ যোৱা।

“আসিবে শৰৎ  ৰাত্ৰি বিতোপন
বিকশিত বৃন্দাবন।
মই সমন্বিতে  কৰিবাহা ক্ৰীড়া
পৰম আনন্দ মন॥”

 গোপীসকল আৰু শ্ৰীকৃষ্ণৰ গোকুললৈ প্ৰত্যাবৰ্তনঃ ভগবান কৃষ্ণই গোপীবিলাকক আশ্বাস দি বিদায় দিলত, কৃষ্ণাসক্ত গোপীসকল কোনোৱে কৃষ্ণৰ ফালে, কোনোৱে পাছৰ ফালে আৰু কোনো কোনোৱে গন্তব্য পথৰ ফালে চাই গোকুললৈ গল।

 श्रीकृष्णका गोपियों को आश्वास: जब गोपिनीगणने दोनों हाथ पसार वस्त्र मांगे तो कृष्ण ने गोपियोंको कपड़े दे दिये। गोपिनोगण कपड़े पहनकर घुटने टेककर कृष्णकी स्तुति कर रहीं हैं। कृष्ण गोपियों के बीच में बैठकर दाहिना हाथ उठाकर आश्वासन दे रहा है— हे गोपियों, तुमलोगोंको कात्यायनी पूजाका फल मिलेगा। मेरे साथ शरत्​कालमें कोड़ा कर सकोगी। अब घर लौट जाओ।

 

 गोपियों और श्रीकृष्णका गोकुल में प्रत्यावर्त्तन : भगवान कृष्णके बिदा देने के बाद भी कृष्णासक्त गोंपियाँ कृष्णकी ओर देखती देखती गोकुल में आ रही हैं। कृष्णभी हाथ