জ্ঞান-মালিনী
.jpg)
জ্ঞান-মালিনী
মফিজুদ্দিন আহ্মদ্ হাজৰিকা
কলিকতা আৰু ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ এম্, এ. পৰীক্ষাৰ পাঠ্য,
ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বি, এ, ডিগ্ৰীৰ পাঠ্য আৰু সদৌ
অসমৰ হাই স্কুল বিলাকৰ নিমিত্তে মনোনীত পাঠ্য।
জ্ঞান-মালিনী
(আগ-চোৱা)
ভনোতা—
মফিজুদ্দিন আহ্মদ্ হাজৰিকা
(গভৰ্ণমেণ্ট) সাহিত্যিক পেঞ্চনাৰ; অসমৰ বুৰঞ্জী আৰু প্ৰত্নতত্ত্বানুসন্ধান বিভাগৰ কৰেস্পন্ডিং মেম্বাৰ, সদৌ অসম সাহিত্য সন্মিলনৰ (১৯২৯ চনত) গোলাঘাটত বহা দ্বাদশ অধিবেশনৰ সভাপতি; অসমীয়া ভাষাৰ ‘বানান কমিটী'ৰ মেম্বাৰ; ডিব্ৰুগড় জেইলৰ ধৰ্ম্ম-বক্তা আৰ ভূতপূৰ্ব্ব ভিজিটাৰ; আৰু ফাটকিয়াল সহায়কাৰী চোচাইটিৰ মেম্বাৰ; ডিব্ৰুগড় মিউনিচিপেলিটীৰ (১৯৩২-৩৩ চেছনৰ) বেৰী হোৱাইট মেডিকেল স্কুলৰ ‘বাচনি-কমিটী’ৰ আৰু ১৯৩৫ চনত ডিব্ৰুগড়ত হোৱা পুলিচ অফিচাৰ বিলাকৰ ‘হিন্দুস্তানী পৰীক্ষা ব’ৰ্ড’ৰ ভূতপূৰ্ব্ব মেম্বাৰ; ডিব্ৰু কোঃ অঃ টাউন বেঙ্কৰ ভূতপূৰ্ব্ব ডাইৰেক্টাৰ; ডিব্ৰুগড় অসম মুছ্লিম লিটাৰেৰী এছোচিয়েচনৰ ভূতপূৰ্ব্ব সভাপতি; সদৌ অসম ইছাৱাতে ইচলামৰ ভূতপূৰ্ব্ব সহঃ সভাপতি; ৰেড ক্ৰচ্ চোচাইটিৰ ডিষ্ট্ৰিট্ ব্ৰাঞ্চৰ এচোচিয়েট; তত্ত্ব পাৰিজাত, মালিনীৰ বীণ, ইত্যাদি ভনোতা।
লয়াৰ্ছ বুক ষ্টল
গুৱাহাটী : অসম
প্ৰকাশক :
বিচিত্ৰনাৰায়ণ দত্ত বৰুৱা, বি-এল
লয়াৰ্ছ বুক ষ্টল
গুৱাহাটী, অসম
নবম সংস্কৰণ :
আগষ্ট, ১৯৫৯
মূল্য : দুটকা মাত্ৰ
মুদ্ৰক:
শ্ৰীকালীচৰণ পাল
নৱজীৱন প্ৰেছ
৬৬ গ্ৰে ষ্ট্ৰীট, কলিকতা-৬
Prescribed as a Text-Book in Assamese for the M.A. Examination
of the Calcutta and Dacca Universities, for the B.A. degree
of the Dacca University, and also as a Text-Book for the
High Schools in Assam.
JNAN-MALINI
(PART I)
A POETICAL BOOK IN ASSAMESE
BY
Mofizuddin Ahmed Hazarika
Government Literary Pensioner; Corresponding Member of the Department of Historical and Antiquarian Studies, Assam; Ex- President of the Twelvth session, All Assam Literary Conference lied at Golaghat (1929); Member, Assamese Spelling Committee. Assam; Religious Instructor and Ex-Visitor of the Dibrugarh Jail. Member of the District Committee, Prisoners Aid Society. Dibrugarh; Ex-Member of--The Dibrugarh Municipality. The Selection Committee, Berry White Medical School (932-33 Session)—The Examination Board (for Hindustani Examination of the Police officers held at Dibrugarh (1935); Ex-Director, The Co-op. Dibrugarh Town Bank; Ex-President, Assam Moslem Library Association, Dibrugarh. Ex-Vice-President, All Assam Ishaat-i-Islam; Annual Associate, Indian Red Cross Society. Dibrugarh District Branch (1936); Author of Tattwa Parijat, Malineer Bin etc. etc.
LAWYER'S BOOK STALL
GAUHATI : ASSAM
মৰমৰ আই!
কত যে আমনি পাই, কত কষ্ট-দুঃখ খাই
কত আলৈ-আহুকাল সহি কত শোক;
কত দিন জৰে-খৰে, পৰ্ দি দি উজাগৰে,
খুঁটি-খাব-পৰা এবে কৰিলাঁ যে মোক।
তাব শুটনি যে হায়! যদিস্যাতো একো নাই;
এই মালাধাবি দিলোঁ তযু, চৰণত;
কিন্তু যেন ঘিণ কৰি, নেপেলোৱাঁ দলি মাৰি,
এয়ে মাথোঁ হাবিয়াহ ক্ষুদ্ৰ জীৱনত।
ইয়ে মোৰ উপহাৰ, নোহে গজমতী হাৰ
নোহে কোন ৰাজ-মালা মণি-মুকুতাৰ,
মাথোঁ কবি-ফুলনিৰ তল-সৰা তোলনিৰ
বাণচেৰে-গঁথা এক আলাবাদু হাৰ।
এয়ে পতিয়ন মোৰ— হোজা নিগুণীয়া পোৰ
কুটাগছো মাতিৰীয়ে হেপাহেৰে লয়।
অতি ভকতিৰ দান, যদি কৰাঁ অপমান
নিছলাৰ ক্ষুদ্ৰ হিয়া পৰিব যে জঁয়।
তাত বাজে আৰু মোৰ, এই নিমাখিত পোৰ
কিনো আছে? কিনো দিম?--মৰমৰ আই!
সম্পত্তি কি ধন সোণ, কিম্বা সুপুত্ৰীয়া গুণ,
অকামিলা অধমৰ নাই একো নাই।
কিন্তু মুঠে আছে বোলোঁ— এযুৰি চকুৰ লো,
নিশাত-ফুটিপৰা এটি হুমুনিয়া,
মউ-সনা আই মাত, আল-ধৰা দুটি হাত,
এখনি নীৰস বুকু মৰু-সমনীয়া।
১ বহাগ। |
.jpg)
বনামে যাহাঁদাবে যাঁ-আফৰি,
হেকিমে চখোন্ বৰ জবাঁ-আফৰি;
-- মচ্লেহুন্দিন চাদি চিৰাজী।
OPINION
OF THE
NOWGONG TEXT BOOK COMMITTEE
⸻
MEMO No. 38
Dated NOWGONG, the 25th February, 1897.
Forwarded to Munshi Mofizuddin Ahmed, Dibrugarh, for information and guidance.
(Sd.) C. BHUYAN.
⸻
Extract from the proceedings of the meeting of the Text Book Committee, Nowgong, held on the 22nd February, 1897.
Examined "Jnyan-Malini" by Mofizuddin Ahmed.
RESOLVED that the following opinion be recorded :—
“It is an excellent poetical work in Assamese. We are glad to find that the book is yet unparalleled for the sublimity of thoughts, fight of imagination and in the selection [ ১৪ ] of pure Assamese words for the expression of lofty thoughts. * * * On the whole the book is of sterling merit.
“We recommend the book for use as the Middle Vernacular Scholarship and the Pass Certificate Examination Course. It can also be read with advantage by the students going up for the Entrance Examination, when Assamese is added to the list of second language for that examination.”
(Sd.) C. BHUYAN, |
শলাগনী
OPINIONS OF THE PRESS
AND THE PUBLIC
I
Times of Assam. Saturday, May 9, 1896— “Review— An Assamese Poetical book in manuscript named Jayan-Malini (জ্ঞান-মালিনী ) has been kindly placed in our hands by its author Munshi Mofizuddin Ahmed Hazorika, son of Moulvie Md. Himmatuddin Hazorika of Dibrugarh. To speak the truth, it has never been our lot before to have come across such a first class compilation in Assamese. We have read books of the best Assamese writer, and we may say without exaggeration and without meaning any disrespect to other authors that the book under review is simply incomparable. In the selection of the subjects, for flight of imagination, sublimity of thought, elegance of style, and above all, for purity of language, the book is yet unparalleled. We doubt not that even the late lamented Hemchandra Boruah who might be called the parent of the Assamese language would have gladly given the palm to the author of Jnyan-Malini if he had lived to see the Book. It seems Munshi Mofizuddin Ahmed is not born to
blush unseen. That his book will be highly welcome to the public when printed goes without saying." [ ১৬ ][২]
II
I am very much obliged to the author for allowing me to read his “Jnyan-Malini,” in manuscript. In compliance with his wishes to express my opinion on the book, I have great pleasure in stating that it is a collection of good poems. They show that the author is a close observer of nature and has applied his mind to the contemplation of several metaphysical problems. The poems abound in interesting reflections. In them there is real poetry. The special merit of these poems is that they are written in chaste Assamese in a very attractive style and show that lofy thoughts can be expressed in our language. I believe that this book when it is published will be read by the public with interest and may be profitably introduced in the higher classes in our schools. I have no doubt that they will receive due consideration from the educational authorities.
Calcutta, Nov, 19, 1896. |
III.
'Inyan-Malini', a Poetical work in Assamese, will be, when it is printed and published, a valuable acquisition to our library. From the reading of the manuscript given to [ ১৭ ] me for observation and remark. I am tempted to say that its author has nicely delineated what seemed to him to be sweet, good and profitable to the youths of Assam.
I am sure, we have few like the one under notice in good Assamese. The author has not laboured in vain for such production. A poetical work like this would most gladly recommend, and its introduction in the schools where Assamese is taught is desirable.
Nov. 20.96. |
IV.
To
Munshi Mofizuddin Ahmed Hazorika,
My dear Munshi,
I must thank you for your kindness in allowing me to read your "Jnyan-Malini" part I, in manuscript. The book very well testifies your high abilities. Your thoughts are sublime and you have expressed them in pure Assamese metre. I shall be glad to see the book introduced in the higher classes of our Middle Vernacular and English Schools.
18th September . |
V.
I can not adequately express the happiness I enjoy while going through “Jnyan-Malini”. In brief, it is exceptionally a charming poetical book. Its sweetness of tone, elegance of style, systematic arrangement of the purest Assamese words and sublimity of thought fill one's mind with holy and divine contemplation.
An honest historian of Assamese literature will find himself puzzled in doing justice to our young writer, who commencing his devotion in causing improvement of the Assamese Language at so early an age, could surprise the literary public with gifts that would live as long as our literature exists.
1896 |
Tahsilder, Dibrugrah. |
VI.
Jnyan-Malini is the production of Munshi Mofizuddin Ahmed Hazorika, son of Moulvie Md. Himmatuddin Hazorika, the well-known and respectable Mahomedan citizen of Dibrugarh. I have been much thankful to our young author for his kindness in allowing me to go through his book once, and have no hesitation in pronouncing it to be by far the best and the ablest that has yet been written in Assamese.
Its introduction in the higher classes of our schools will be considered by every one of our countrymen as a [ ১৯ ] great favour shown by the authorities to our poor mother Language, the Assamese.
1896 |
(Hony. Magistrate). Proprietor of the Rajabheta Tea-Estate, Dibrugarh (Assam). |
VII.
This poetical book ‘Jnyan-Malini’ written by Munshi Mofizuddin Ahmed Hazorika, a youth belonging to a very respectable Mahomedan family of Assam, is a novelty in Assamese literature—a novelty the charms of which challenge our sincere admiration. Each lesson of this book is a poetry of heart-felt pathos —powerful from its sublimity and effecting from its tenderness. There is not a word or image in ‘Jnyan-Malini’ to disturb the placid tenor of sacred melancholy that pervades it, nor an idea or conception to break our dream of soft communion with some thing holy and far removed from earth.
There are no poems in Assamese that I know of, which are so thoroughly chaste and sweet, so rich in charms of poetry, and, therefore, none so well calculated to divert the taste of the play-going public and to effect its improvement in the way of high morality. I have no hesitation in declaring that it will revolutionize the existing style of poem- writing in Assamese by giving it a healthy tone and moral vigour which it so much wants.
It is reasonally expected that the Director of Public Instruction, Assam, will be so good as to introduce this capital book in the higher classes of the English and Vernacular Schools in Assam.।
(Sa) JADURAM BORUA.
(Honorary Magistrate; son of the late
well-known Moniram Dewan of Assam).
VIII.
I have gone through the 1st part of the “Jiyan-Malini” in manuscript and am exceedingly glad to record my following testimonial in doing due justice to our young author Munshi Mofizuddin Ahmed Hazorika, may God bless him with a long life.
It is a nice poetical reader got up very cleverly indeed. The subjects chosen are judicious, useful and charmingly instructive; the thoughts depicted are at (ice lofty and sublime; and above all, its language is chaste. simple, and of pure Assamese stock. The book when printed will, I believe, admirably suit for the poetical course in the Assamese language and literature for the Middle English and Middle Vernacular Examinations in Assam.
1896 |
Khan Bahadur, (Late Extra Asstt. Commissioner Dibrugarh, Assam. |
IX.
I have read with care and caution lie manuscript that came incidentally into my hands. of some Poetical pieces in Assamese entitled. JAYAN MALINI by Maulvie Mofizuddin Ahmed Hazorika, and find that the book bids fair to be the best of its kind. In his Juvenelia the author has shown the true poetic instinct which he is endowed with. The topics are happily chosen, the ideas are sublime and the design is executed in true poetic fashion; and what is more invaluable work has been so late in finding a place in the [ ২১ ] noticeable is that some of the words are so artistically selected that their very sounds express the senses. What constitutes the supreme attraction of his work is his happy knack of expressing his lofty thoughts in lonely Assamese words, pure and simple, which go to show how rich is our so-called “corruption" language in point of its indigenous vocabulary. The region of poetry is, in my opinion, the proper field of author's literary activity and it is hoped that his labours in this direction will be crowned with success. The book has already met with a favourable reception in the hands of the public as it is borne out by the large assortment of testimonials, and the Text-Book Committee may fairly and wisely prescribe it as a Text-Book in the Middle Vernacular and Middle English Schools.
October 22, 1896 |
(Pleader) |
X.
(from the Hon'ble Srijut Manik Chandra Barua, the late lamented Member of the Assam legislative Council)
GAUHATI.
2-10-10
DEAR SIR,
Many thanks for a copy of your ‘Jnyan-Malini’ which
I have read with very great pleasure. Your book has
enriched our literature.
Wishing you every success.
Yours truly,
(Sd.) M. c. BARUA.
XI
(From the lion'ble Rai Sjt. Bhuban Ram Barua Bahadur, Member of the Assam Legislative Council).
GAUHATI, ASSAM.
29-10-10.
MY DEAR HAZORIKA,
I have carefully gone through your book and am glad
to say that your book deserves good remarks. I hope you
will again try to write another book in future.
Your sincerely,
(Sd.) BHOOBAN RAM DASS.
XII
The Assam Herald, Nowgong, dated 15th February,
1912 :--
“We are indeed extremely delighted to learn that
Jayan-malini by Munshi Mofizuddin Ahmed Hazarika of
Dibrugarh has been introduced as a text book in the High
schools of Assain. One calling a spade a spade cannot but
admit that Jnyan-Malini is the best poctical work in
Assamese. Without meaning any disparagement to other
authors it will be but asserting the bare truth that it is this
Work that has revolutionized the very style of pocmwriting in
Assamese and has shown them (the other Assamese
authors) the way how poems of lofty thoughts can be
Written in chaste and pure Assamese. As it has already
| received the highly favourable verdict of all the best
writers of Assam we do not think it necessary to add any-
thing more in this respect. But we wonder, why even this
[৯]
list of prescribed text books. By selecting this book our esteemed D. P. I. Hon'ble M. Hallward has not only favoured the author but has also done a great good to our poor mother language Assamese in as much as thus encouraging our gifted poet to a certain extent will lead to the publication of some other valuable works from his able hands-thus enriching our poor Assamese library. We respectfully draw the attention of our worthy D. P. I. and the other educational authorities in this regard and earnestly beseech that it may not again be neglected but introduced permanently in the first three classes of the High Schools and in the College classes in years to come."
XIII
(From the Hon'ble Sjt. Ghanashyam Barua, B.A., B.L. the late lamented Education Minister of Assam Local Self-Government).
SHILLONG
12-10-22
My dear Hazarika,
Many thanks for your letter of the 2nd ult. and the copy of your beautiful book “Jnana-Malini” which you kindly sent me. The book has got only its just tribute from the public and the press. As for myself I told you already how charmed I felt at the first sight of the book many years ago. In reading it again now, I could not put it aside without finishing it and enjoyed the same pleasure over again. I feel that there is still more of it to be enjoyed and re-read.
Thanking you again.
Your sincerely,
(Sd.) GHANASHYAM BARUA,
(Late Minister of Education, Local self-Govt. Assam).
[১০]
XIV.
From
DINANATH DUTTA, B.A. :-
জ্ঞান-মালিনী অসমীয়া ভাষাৰ কাব্য-ফুলনীত এপাহি অপূৰ্ব্ব স্বৰ্গীয়
পাৰিজাত। ইয়াৰ পদ আৰু কথা বিলাক অতি সোৱাদ; ভাব বিলাক
তাতোকৈ ওখ। ইয়াৰ প্ৰত্যেক শাৰীতে অতি উজু ঘৰুৱা কথা বিলাকৰ সাজপাৰ
পিন্ধি এটি মৌ-সনা উদাস আধ্যাত্মিক ভাব যেন সোত বোৱা-দি বৈছে; পঢ়ি
থাকোঁ মানে এৰিবৰ মনকে নেযায় আৰু লগে লগে সংসাৰ-ভাবত জলাকলা হোৱা
মনও চেচা লাগি আহে। আমি সমাজিকতো আশা নকৰিছিলোঁ যে আমাৰ এই
দুখীয়া অসমীয়াভাষাৰূপী খনিৰ পৰা ইমান সোনকালে এনে এটি মোল নাইকিয়া
মাণিক ওলাব পাৰিব। ইয়াৰ বিশ্ব-খনিকৰ পদ্যটিৰ ভাব বিলাক আমাৰ গীতাৰ
লগত মিলে। লেখকে বিশ্ব-পঢ়াশালীৰ কোনো এটি ডিগ্ৰি নোপোৱাকৈয়ে যে
ইমান দূৰ ভাব খেলব পাৰিলে, তাৰ নিমিত্তে আমি তেওঁক হেজাৰ হেজাৰ বাৰ
ধন্য বুলিছোঁ আৰু জগতৰ আন আন কবি সকলৰ শাৰীত শাৰীপুৰাবৰ তেওঁৰ
পুৰা স্বত্ব আছে বুলি আমি চিনাকি পাইছোঁ। মুঠতে কবলৈ গলে, জ্ঞান-মালিনী
কণাৰ লাখুটি, এন্ধাৰৰ বন্তি, ভকতৰ মাদলী। আশা কৰো যেন সকলো
অসমীয়াই ইয়ৰ একোখনি লৈ মাজ-চোৱা ও শেহ চোৱা সোনকালে উলিয়াবৰ
নিমিত্তে নতুন লিখাৰুৰ উছাহ বঢ়াই দিয়ে আৰু পুথি-বচা কমিটিয়েও যেন ছাত্ৰ-
বৃত্তিৰ দৰে ওখ শ্ৰেণী বিলাকত চলাবৰ নিমিত্তে চেষ্টাৰ ত্ৰুটি নকৰে।
১৮৯২ |
XV.
“জ্ঞান-মালিনী” আদিৰ পৰা অন্তলৈ পঢ়ি বৰ সন্তোষ লভিলোঁ। এই পুথি- খনি আধ্যাত্মিক ভাৱেৰে পৰিপূৰ্ণ। ইযাৰ ভাব বিলাক বৰ ওখ। দুখীয়া অসমীয়া ভাষাত ইমান সোনকালে যে এনে ওখ ভাবৰ পুথিওলাব তাক আমি আশা নকৰিছিলো। এই পুথি ওপৰ খাপৰ স্কুলৰ উপযুক্ত হৈছে। ইয়াৰ পদ-
লালিত্য, ভাষাৰ কোমলতা আৰু কৌশলময় শব্দবিন্যাস দেখি লিখাৰুক ধন্যবাদ [ ২৫ ][১১]
নিদি থাকিব নোৱাৰিলোঁ। আশা কৰোঁ, ভাষানুৰাগী স্বদেশহিতৈষী মহোদয় সকলে এই পুথিৰ একো খনি গ্ৰহণ কৰি ভবিষ্যতে তেওঁক এনে সৎকাৰ্য্যলৈ আগ বাঢ়িবলৈ উছাহ দিয়ে।
১৯ চেপ্টেম্বৰ, ১৮৯৬ |
XVI.
From MR. LAKSHMINATHA BEZBAROA, B.A.,
Late Secretary, Assamese Language
Improvement Society. Calcutta,
Editor of 'Bahi' and author of several books.
মৌলবী মফিজুদ্দিন আহ্মদ্ হাজৰিকা।
প্ৰিয় মৌলবী,
আপোনাৰ “জ্ঞান-মালিনী” হাতে লেখা পুথিখনি ওপৰে ওপৰে এবাৰ
লৰালৰিকৈ চকু ফুৰালোঁ।
মুঠতে কওঁ, আপোনাৰ পুথিখনি বিতোপন হৈছে; পঢ়ি বৰ সুখী হলোঁ।
এই পুথিয়ে অসমীয়া সাহিত্যক ভাব আৰু ভাষাৰে ভালেমান চহকী কৰিলে।
আপোনাৰ ভাব ওখ, ভাষা ললিত, আৰু তাক প্ৰকাশ কৰিবৰ গঢ় অতি সুৱলা।
কবিতা লেখিবলৈ আপুনি কাপ ধৰা সাৰ্থক হৈছে। আপোনাৰ ওচৰত মোৰ
খাটনি এই ফেৰা, যেন আপুনি এই কাপ হাতৰ পৰা নেৰি, অসমীয়া সাহিত্যৰ
ডিঙিত মাজে সময়ে এনেকুৱা একোধাৰ গল্পতা পিন্ধাই থাকে।
কলিকাতা, ১৮|১০|৯৬ (Sd.) শ্ৰীলক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱা, বি, এ,
XVII.
From MR. RADHANATH PHUKAN, M.A., B.L... Late Addl. Judge, Assam Valley Districts; (at present) Registrar of
Co-operative societies, Etc. Assam, [ ২৬ ][১২]
‘জ্ঞান-মালিনী'ৰ হাতেৰে লেখা পুথি পঢ়িবলৈ পাই বৰ ৰং পালোঁ। আমাৰ ভাষাত এই বিধৰ পুথি এই খনিয়েই প্ৰথম। ইয়াৰ ভাব বিলাক যিমান গধুৰ ভাষাও সিমান ভাল। পুথি খন পঢ়ি কব নোৱাৰি যে লেখকৰ এইয়ে প্ৰথম উদ্যম। মধ্য ইংৰাজি আৰু ছাত্ৰবৃত্তি পৰীক্ষাৰ পাঠ্য হবৰ এই পুথি সম্পূৰ্ণ উপযুক্ত।
২২/১০/৯৬ |
XVIII.
From MR. KANAKLALL, BOROOAH, B.A., B.L. The retired Dy. Commr.. Ex-Director of Industries, Etc. and Ex- Minister, Assam Legislative Council :-
“জ্ঞান-মালিনী" আগৰপৰা গুৰিলৈ এবাৰ পঢ়ি চাই বৰ ভাল পালো। মালা বচকৰ কৌশল বাস্তবিকতে শলাগিব লগীয়া। কোন ধাৰি মালাত কি কি ফুল বাছি লৈ কেনে ধুনীয়াকৈ গাঁথিব লাগে তাক তেওঁ ভালকৈ জানে। এনে কাৰিকৰৰ হাতৰ বস্তুৱে যতে ততে যাৰে তাৰে পৰা আদৰ পাব তাত মোৰ অকণো সন্দেহ নাই; কবিৰ ৰচনা যেনে সুৱলা আৰু মিঠা ভাবও তেনে ওখ। নিখুত ঘৰুৱা অসমীয়া শব্দৰে যে ইমান গূঢ় ভাব বিলাক ভালকৈ প্ৰকাশ কবিৰ পাৰি তাক বোধ কৰোঁ বহুতে আগেয়ে নেভাবিছিল। দৰাচলে অসমীয়া ভাষাত সংস্কৃত শব্দৰ ইমান কম সহায় লৈ এনে ভাবপূৰ্ণ কবিতা লেখা বোধ কৰোঁ এক প্ৰকাৰ অসম্ভব। শুধ ঘৰুৱা অসমীয়া শব্দৰ ভড়াল যে তেনেকুবা বঙ্গালী শব্দৰ ভড়ালতকৈ বেছি চহকী এই পুথি এবাৰ পঢ়িলেই তাক বুজিব পাৰি। অসমীয়া পঢ়াশালিৰ ওপৰ শ্ৰেণীত চলিবলৈ যে এই পুথি সম্পূৰ্ণ উপযুক্ত তাক কোবা বাহুল্য মাথোন।
কলিকতা |
[১৩]
XIX.
From Mr. RAMAKANTA BARKAKATI, B.A., B.L,⸺ জ্ঞান-মালিনী (আগ–চোবা) শ্ৰীযুক্ত মৌলবি মফিজউদ্দিন আহ্মদ্, হাজৰিকা ভনোতা—এই পুথিখন পঢ়ি বৰ ৰং পালোঁ। ইয়াৰ ভাব দ: ভাষা সুৱলা; দৃষ্টান্ত সাৰুবা; কথা ঘৰুবা; ছন্দ মধুৰ, মনমোহা আৰু ধুনীয়া—পঢ়ি আমনি নেলাগে, পঢ়িলে পঢ়ি থাকিবৰ হে মন যায়। হাজৰিকাৰ যে মাতৃ-ভাষাত বিশেষ অধিকাৰ আছে আৰু শাস্ত্ৰত বিশেষ জ্ঞান আছে, জ্ঞান-মালিনীয়েই তাৰ ফট্ফটিয়া প্ৰমাণ। আমাৰ দৃঢ় বিশ্বাস যে তেওঁ এই লিখা অভ্যাস নেৰিলে কালক্ৰমে এজন প্ৰসিদ্ধ জাতীয় কবি হৈ উঠিব; আৰু আশা কৰোঁ জ্ঞান-মালিনী প্ৰকাশ হৈ ওলালে সকলোৱে আদৰ কৰিব আৰু শিক্ষাবিভাগৰ কৰ্তৃপক্ষ সকলৰো ইয়ালৈ সুদৃষ্টি পৰিব।
১৮২৮ শক ৩০ কাতি, |
⸻⸺
দ্বিতীয় তাঙৰণ
প্ৰথম তাঙৰণ ছপাওঁতে কিছু কিছু বৰ্ণাশুদ্ধি দোষ সোমাইছিল। এই বাৰ লৰালৰিকৈ যতদূৰ সম্ভব শুধৰাই দিয়া গল। আৰু পাঠ্য-পুথিত থাকিব নলগীয়া যি দু আষাৰ কথা আছিল তাকো চাইচিঁতি সলাই দিয়া হল। আশা কৰোঁ যেন আগলৈ পুথি-বচা কমিটিৰ মেম্বৰ সকলে এই নিমাখিতৰ ফালেএফেৰি সুদৃষ্টি ৰাখে॥
গ্ৰন্থকাৰ।
তৃতীয় তাঙৰণ
দ্বিতীয় তাঙৰণ ছপাওঁতে প্ৰুফ চোৱাৰ ভাৰ ছপাখানাৰ গৰাকী আৰু কেইজনমান ছাতৰৰ হাতত দি থৈ অহাত ভালেমান বৰ্ণাশুদ্ধি দোষ থাকি গৈছিল, সেইবাবে সান্যাল কোম্পানিৰে সৈতে অনেক লেখালেখি কৰি এখনকৈ সুকীয়া শুধৰণি পাত কিতাপটিৰে পাতি লগাই দিব লগাত পৰিছিল। এই বাৰ যাতে সেই বিলাক দোষ নঘটে তাৰ বাবে উক্ত কোম্পানিয়ে বিশেষকৈ যত্ন লবলৈ
গ্ৰন্থকাৰ।
চতুৰ্থ তাঙৰণ
কলিকতাত প্ৰুফ চাওঁতাৰ অভাবত তাঙৰণতো কিছু, বৰ্ণাশুদ্ধি দোষ থাকি গৈছিল। সেইবাবে এই বাৰ আমাৰ থলুৱা নতুন ‘অসমীয়া' ভাইটিৰ ন-কৈ পতা নতুন ‘ছাপাখানা' খনিতে খলি পুতিব খুজিছিলোঁঁ; কিন্তু শেহত ভাইটিয়ে 'আখৰ যোতোৱা বনুৱাৰ নাটনি' বুলি সমিধান দিলত, উপায় নাপাই আকৌ সেই কলকতা সান্যাল ভায়াহ'তৰ পাছ ধৰিব লগাত পৰিল। হেনজানি কিছু,কিছু; ভুল-ভ্ৰান্তিৰ ভয় এই বাৰো থাকিল। পঢ়ুৱাই সকলে পঢ়োঁতে যেন দয়া কৰি নিজগুণে পেনাই দিয়ে।
গ্ৰন্থকাৰ।
পঞ্চম তাঙৰণ।
কলিকতীয়া ছপখানাত ছপালে প্ৰুফচাওঁতাৰ অভাবত সদায় হীনডেঢ়িৰ হাত সাৰিব নোৱাৰাত পৰো দেখি এইবাৰ তিনচুকিয়াৰ শ্ৰীলক্ষেশ্বৰ কানুনগুৰ [ ২৯ ] ছপাখানাত ছপাবলৈ দিহা কৰা হৈছিল; কিন্তু মুৰকত তেওঁ টুপাই বুৰমাৰি চৌঠেঙীয়া কৰাত উপায় নেপাই আকৌ সেই সান্যাল কোম্পানিৰ পাতলিত পৰিব লগাত পৰিল। সেই বাবে যদি কিবা বৰ্ণাশুদ্ধি দোষ থাকি যায়, মৰষণৰ ভাৰ মহানুভৱ পঢ়ুৱাই সকলৰ দয়াৰ ওপৰত। দেশত মহাৰণৰ ফলত মহামাৰী আকাল। ছপা, কাকত সকলোৰে দাম জুই-চলু। উত্তম কাকত ব্যবহাৰ কৰি- বলৈ হেপাহ থকাতো কৰিব পৰা নহল। ইতি ১৩। ১২। ১৯
গ্ৰন্থকাৰ।
ষষ্ঠ তাঙৰণ।
এই থলত তেনে ভাল ‘ছপাখানা' নোহোৱাৰ বাবে এই বাৰো কলিকতালৈকে আকৌ পঠিওৱা হল। গতিকে ‘প্ৰুফ' চাই দিওঁতাৰ অভাবত কেনেবাকৈ কৰবাত বৰ্ণাশুদ্ধি দোষ থাকিবও পাৰে। আশা কৰো-তেনে আসোঁৱাহ চকুত পৰিলে পঢ়ুৱাই সকলে যেন পোনাই লয়।
গ্ৰন্থকাৰ।
সপ্তম তাঙৰণ।
অসমৰ শিক্ষাবিভাগৰ ডাইৰেক্টাৰ চাহেব বাহাদুৰৰ ১৩। ৫। ২৫ তাৰিখৰ
৪৯২৩১-টি/২১—২৫ নং চিঠি অনুসৰি জ্ঞান-মালিনীৰ বেচ খনে। ৶৹ ছ অনাৰ ঠাইত
॥৶৹ দহ অনা কৰা হল। (মাথোন পঢ়াশলীয়া তাঙৰণত। )
এই লাইব্ৰেৰী ভাঙৰণত খৰচ বেচি পৰাতো ইয়াৰ বেচ মাথোন ১৲ এটকাহে
ৰখা হল।
গ্ৰন্থকাৰ।
অষ্টম তাঙৰণ।
শিক্ষা বিভাগৰ গৰাকী সকল আৰু ৰাইজৰ অনুগ্ৰহত এই অষ্টম তাঙৰণো উলিয়াব লগা হল। আগৰ তাঙৰণৰ বৰ্ণাশুদ্ধি আদি চকুত পৰালৈকে চাইদিয়া হৈছে।
গ্ৰন্থকাৰ।
⸺
পাতনি।
(সমাজিক)
চ'ত মাহ। প্ৰকৃতি ধায়ে ছমহীয়া টোপনিৰ পৰা খকমক, কৰে উঠি আলাসৰ লাব, কোলাৰ কেচুৰা, মৰমৰ সন্ততি, ‘পথিবীক' লাহৰী হাতেৰে আঁকোৱালি ধৰি পুতৌ কৰিছে। খৰকালিৰ খচকনিত ঠেতুৱা ধৰি পেপুৱা লাগি থকা পথিবীৰ-গাৰ-নোম, গছগছনি বিলাকৰ আঁহ-পাঁহ মুকলি হৈ ঠন ধৰি ধৰি উলাহতে শিয়ৰি উঠিছে; আৰু, সেই বাবেই সিহঁতে যেন নিফুট মাতেৰে গুণগাই ধাঈমাকৰ নথৈ শলাগ লৈছে। লগে লগে প্ৰকৃতিৰ ঘাই গিৰীহঁত বিশ্ব-খনিকৰক আঁজলিয়ে আঁজলিয়ে ৰঙা, বগা, সেউজীয়া, হালধীয়া নানা তৰহৰ ফুল দি হিয়া-তলি উদিয়াই যেন ভকতি জনাইছে আৰু বতাহৰ হেন্দোলনিত নিমিষে নিমিষে যেন মূৰে দোৱাঁই দোৱাঁই তেওঁক সেৱা কৰিছে। ফলে বিলাকেও এনে মৰমীয়াল ঘাই গিৰীহঁতৰ উছৰ্গাত নেওচা যাবলৈ পাই যেন ইপাহে সিপাহৰ গাত ঢলি ঢলি পৰি আনন্দ জনাইছে; মলয়াৰ বোকোচাত এবাৰ ওপৰলৈ উঠি এবাৰ তললৈ নামি ধেমালিতে উত্ৰাৱল হৈছে;—আৰু, সেই উলহমালহতে যেন তেওঁবিলাকৰ জগত মোহিনী হাঁহিৰ পোহৰে প্ৰকৃতি ৰাণীৰ গাতো জেউতি চৰাইছে। মৌ-পিয়া, টুনী, বুলবুলী, ফেঁচুলুকা, সখিয়তী আদি কৰি নানা বৰণৰ ৰঙিয়াল চৰাইবিলাকে আৰু, ধেমেলীয়া টটাটিঙা কলীয়া ভোমোবাই ফুল- কুৱঁৰী সকলৰ সেই আলহ-উদ্গত মন বান্ধিব নোৱাৰি চিলা থপিয়াদি থপিয়াই সুখৰ এভাগ এভাগ কাঢ়ি লৈ দুৰৈলৈ পলাইছে। তাতে যেন ফুলৰাণী সকলে মুখ আমোলাই চকু টুলটুলীয়া কৰি মূৰে জোকাৰি পিছ ফালৰ পৰা অতি কোমল লে-নীয়া মাতেৰে ‘বা—বু'— বুলি আগলৈ হুমিয়াই থৈছে। কিন্তু সেই হুমিয়নিও যেন ৰহস্যৰ হে, বেজাৰৰ নহয়। যেনিয়ে চাই পঠিয়াওঁ দেখিবলৈ পাওঁ—ৰঙ, আনন্দ আৰু, উলাহহে মাথোন; কেনিও যেন আমন-জিমন্, দুখ-বেজাৰৰ গোন্ধভাঁপেই নাই। বতৰোঁ সদায় ফৰকাল। ৰ'দালীয়েও নেৰানেপেৰাকৈ পথিবী খনিক ৰহনাই আছে। (কেতিয়াবা কেনেবাকৈ) ছেগাচোৰৰকাকৈ ডাৱৰে শূইন আকাশত একোবাৰ গোটপিট খায়,হঠাৎ গিৰগিৰ কৰে এজোলোকা বৰষুণ পেলায়; কিন্তু ততালিকে আকৌ নাইকিয়া হয়।
এনে ৰাঙঢালী চ'ত মহীয়া এদিন ভৰদুপৰীয়া মোক দহ-মাহ-দহ-দিন-গৰ্ভত- ধাৰণ-কৰা মৰমৰ আয়ে লৰালুৰিৰ পেঁ-পেঁ-জেঁ-জেঁ আৰ, ঘৰুৱা আলৈ-আহু[ ৩১ ] কালৰ পৰা কোনো মতে হাত সাৰি ৰ'দ কাঁচলিত বহি এফেৰি ভাগৰ জিৰাইছে। মই তেতিয়া পাঁচ বছৰীয়া, মাটিতে লেপেটি কাঢ়ি এটি একণি মান মাকৰি ঘিলা লৈ তেওঁৰ ওচৰতে উমলি আছোঁ। এনেতে ককাইদেৱে (ফাইজুদ্দিন আহ্মদে) মোৰ সৰু ভাই দুজনক (অৰ্থাৎ বদিওজ্জামাল আৰু চাইফুদ্দিন আহ্মদক) লগত লৈ বাজৰ ফালৰ পৰা হেলাই-হঁপাই আহি, “মফিজ! মফিজ! এই পিনে আহাঁচোন চোৱাহি। —আজি হেনো দীঘলী বজাৰত কিবা এখন মেলা বহিছে। মানুহৰ নিদিনা গোটেই বিৰ্-দিও বট পাবলৈ নাই। পৰ্জাৰ ওপৰত পৰ্জা— বেহানিৰ ওপৰত বেহানি, চাৰিও ফালে গোটেই দল্দোপ্হেন্দোল্দোপ্। চোৱাঁহিচোন চোৱাঁহি-কেনে হুৱাদুৱা, কেনে গলাগোপা, কেনে উখল্ মাখল্, কেনে উচল্ পাচল্!”—এই বুলিয়েই তিনিওয়ে উভতি আকৌ আলিৰ ফাললৈ লৰ মাৰিলে। এনেই বুঢ়ীনাচনী, তাতে আকৌ নাতিনীয়েকৰ বিয়া; একেই লৰাৰ মন, তাতে এনে এটি বাতৰি—সি কি আৰু থিতে থাকিব পাৰে? শুনিয়েই ৰঙত তিনি নাচদি তেওঁবিলাকৰ পিছে পিছে মইও লৰ ধৰিলোঁ। ততাতৈয়াকৈ আয়ে পছ ফালৰ পৰা মাত লগালে “তই নেযাবি, বোপাই! সিহতৰে সইতে যোতাশালী মাৰি— এই খিনিৰে পৰা আৰু কি কলে শুনিবলৈ নেপালোঁ। চেকুৰ মেলি পোন ছাতেই তেওঁবিলাকৰ লগে লগে আহি হাঁহি হাঁহি, আলি ওলালোঁহি। মনত ভাবিলোঁ আইৰ হাত সাৰি আহি ভাৰি বৰমতালি কৰিলোঁ। চাৰিওটি ভাই ককাই ৰাজ আলিৰ সোঁ মাজতে থুপ খালোঁহি। লৰাৰ লৰা-মেল; কিবা এটি পাতি ভাঙ্গি আলচ কৰি ততালিকে খাটাঙ্কৈ থিৰ কৰিলোঁ; লাহে লাহে এখুজি দুখুজিকৈ মেলাৰ পোনলৈ আগ বাঢ়িলোঁ। কিন্তু চকু হলে তবধ লগা ভেলেঙী পহৰ দৰে মেলাৰ জুমুৰি খনৰ ওপৰত। অৰ্থাৎ সেই সময়ত মেলাৰ ধুমধাম দেখি আমাৰ আবলুখা বুকুৰ সিংহাসনত আনন্দ ভয় আৰু তবধালিৰ পৰা ওপজা কিবা-জানো-কেনেবা এটা মিহলিভাৱে জুই-জাল ভমকেৰে ৰাজত্ব কৰিছিল। যি কি নহওক, কেউটিয়ে লগে ভাগে অলপ দূৰ গৈছোঁ, এনেতে হঠাৎ আমাৰ সোঁহাতৰ ফালে দেখিবলৈ পালোঁ—এটি পকিনাদ। নাদটিৰ চাৰিও কাষে এখনি ফটিকৰ জেওৰা। জুমি চালে বাহিৰৰ পৰা ভিতৰলৈ কালিহি কালিহি মনিব পাৰি; কিন্তু ভালকৈ একোকে চিনিব নোৱাৰি। বদিওজ্জামালৰ (অৰ্থাৎ মোৰ পাছৰে যিজন ভাই তেওঁৰ) সেই নাদটিত চকুপৰা মাত্ৰকে পিয়াহ লাগিল; ততালিকে কাকো নোসোধাকৈ পিয়াহ পূৰ কৰিবৰ নিমিত্তে কোন পিনে জানো কেনেকৈ জপনা ডাঙি জেওৰাৰ ভিতৰ সোমাল। সোমোৱাহে দেখিলোঁ; কিন্তু আকৌ তেওঁ বাজলৈ উলটি আহিল নে নাহিল তাক চাবলৈ আমি আৰু ৰৈ নেথাকিলোঁ।
বা দেখা পাইছোঁ বুলি বকু ডাঠ্কৈ কবই নোৱাৰে। ইপিনে কিন্তু আমি [ ৩২ ]পাতনি।
(সমাজিক)
চ'ত মাহ। প্ৰকৃতি ধায়ে দুমহীয়া টোপনিৰ পৰা খক্ মক্ কৰে উঠি আলাসৰ লাৰু কোলাৰ কেচুবা, মৰমৰ সন্ততি, ‘পৃথিবীক' লাহৰী হাতেৰে আঁকোৱালি ধৰি পুতৌ কৰিছে। খৰকালিৰ খচকনিত ঠেতুৱা ধৰি পেপুৱা লাগি থকা পৃথিবীৰ-গাৰ-নোম, গছগছনি বিলাকৰ আঁহ-পাঁহ মুকলি হৈ ঠন ধৰি ধৰি উলাহতে শিয়ৰি উঠিছে; আৰু সেই বাবেই সিহতে যেন নিফুট মাতেৰে গুণগাই ধাঈমাকৰ নথৈ শলাগ লৈছে। লগে লগে প্ৰকৃতিৰ ঘাই গিৰীহত বিশ্ব-খনিকৰক আঁজলিয়ে আঁজিলিয়ে ৰঙা, বগা, সেউজীয়া, হালধীয়া নানা তৰহৰ ফুল দি হিয়া-তলি উদিয়াই যেন ভকতি জনাইছে আৰু বতাহৰ হেন্দোলনিত নিমিষে নিমিষে যেন মূৰ দোৱাঁই দোৱাই তেওঁক সেৱা কৰিছে। ফুল বিলাকেও এনে মৰমীয়াল ঘাই গিৰীহতৰ উছৰ্গাত নেওচা যাবলৈ পাই যেন ইপাহে সিপাহৰ গাত ঢলি ঢলি পৰি আনন্দ জনাইছে; মলয়াৰ বোকোচাত এবাৰ ওপৰলৈ উঠি এবাৰ তললৈ নামি ধেমালিতে উত্ৰাৱল হৈছে;—আৰু সেই উলহমালহতে যেন তেওঁবিলাকৰ জগত মোহিনী হাঁহিৰ পোহৰে প্ৰকৃতি ৰাণীৰ গাতো জেউতি চৰাইছে। মৌ-পিয়া, টুনী, বুলবুলী, ফেচুলুকা, সখিয়তী আদি কৰি নানা বৰণৰ ৰঙিয়াল চৰাইবিলাকে আৰু ধেমেলীয়া টটাটিঙা কলীয়া ভোমোৰাই ফুল- কুৱৰী সকলৰ সেই আলহ-উদ্গত মন বান্ধিব নোৱাৰি চিলা থপিয়াদি থপিয়াই সুখৰ এভাগ এভাগ কাঢ়ি লৈ দূৰৈলৈ পলাইছে। তাতে যেন ফুলৰাণী সকলে মুখ আমোলাই চকু টুলটুলীয়া কৰি মূৰ জোকাৰি পিছ ফালৰ পৰা অতি কোমল লে-নীয়া মাতেৰে ‘বা-বু'—বুলি আগলৈ হুমিয়াই থৈছে। কিন্তু সেই হুমিয়নিও যেন ৰহস্যৰ হে, বেজাৰৰ নহয়। যেনিয়ে চাই পঠিয়াওঁ দেখিবলৈ পাওঁ-ৰঙ, আনন্দ আৰু উলাহহে মাথোন; কেনিও যেন আমন-জিমন, দুখ-বেজাৰৰ গোন্ধভাঁপেই নাই। বতৰোঁ সদায় ফৰকাল। ৰ'দালীয়েও নেৰানেপেৰাকৈ পৃথিবী খনিক ৰহনাই আছে। (কেতিয়াবা কেনেবাকৈ) ছেগাচোৰোকাকৈ ডাৱৰে শূইন আকাশত একোবাৰ গোট্পিট্ খায়,—হঠাৎ গিৰ্ গিৰ্ কৰে এজোলোকা বৰষুণ পেলায়; কিন্তু ততালিকে আকৌ নাইকিয়া হয়।
এনে ৰাঙ্ঢালী চ'ত মহীয়া এদিন ভৰদুপৰীয়া মোক দহ-মাহ-দহ-দিন-গৰ্ভত- ধাৰণ-কৰা মৰমৰ আয়ে লৰালুৰিৰ পে’-পে’-জে’-জে’ আৰু ঘৰুৱা আলৈ-আহু [ ৩৩ ] কালৰ পৰা কোনো মতে হাত সাৰি ৰ'দ কাঁচলিত বহি এফেৰি ভাগৰ জিৰাইছে। মই তেতিয়া পাঁচ বছৰীয়া, মাটিতে লেপেটি কাঢ়ি এটি একণি মান মাকৰি ঘিলা লৈ তেওঁৰ ওচৰতে উমলি আছোঁ। এনেতে ককাইদেৱে (ফাইজুদ্দিন আহ্মদে) মোৰ সৰু ভাই দুজনক (অৰ্থাৎ বদিওজ্জামাল আৰু চাইফুদ্দিন আহ্মদক) লগত লৈ বাজৰ ফালৰ পৰা হেলাই-হঁপাই আহি, “মফিজ! মফিজ! এই পিনে আহাঁচোন চোৱাহি। —আজি হেনো দীঘলী বজাৰত কিবা এখন মেলা বহিছে। মানুহৰ নিদিনা গোটেই বিৰ্-দিও বট পাবলৈ নাই। পৰ্জাৰ ওপৰত পৰ্জা— বেহানিৰ ওপৰত বেহানি, চাৰিও ফালে গোটেই দল্দোপ্হেন্দোল্দোপ্। চোৱাঁহিচোন চোৱাঁহি-কেনে হুৱাদুৱা, কেনে গলাগোপা, কেনে উখল্ মাখল্, কেনে উচল্ পাচল্!”—এই বুলিয়েই তিনিওয়ে উভতি আকৌ আলিৰ ফাললৈ লৰ মাৰিলে। এনেই বুঢ়ীনাচনী, তাতে আকৌ নাতিনীয়েকৰ বিয়া; একেই লৰাৰ মন, তাতে এনে এটি বাতৰি—সি কি আৰু থিতে থাকিব পাৰে? শুনিয়েই ৰঙত তিনি নাচদি তেওঁবিলাকৰ পিছে পিছে মইও লৰ ধৰিলোঁ। ততাতৈয়াকৈ আয়ে পছ ফালৰ পৰা মাত লগালে “তই নেযাবি, বোপাই! সিহতৰে সইতে যোতাশালী মাৰি— এই খিনিৰে পৰা আৰু কি কলে শুনিবলৈ নেপালোঁ। চেকুৰ মেলি পোন ছাতেই তেওঁবিলাকৰ লগে লগে আহি হাঁহি হাঁহি, আলি ওলালোঁহি। মনত ভাবিলোঁ আইৰ হাত সাৰি আহি ভাৰি বৰমতালি কৰিলোঁ। চাৰিওটি ভাই ককাই ৰাজ আলিৰ সোঁ মাজতে থুপ খালোঁহি। লৰাৰ লৰা-মেল; কিবা এটি পাতি ভাঙ্গি আলচ কৰি ততালিকে খাটাঙ্কৈ থিৰ কৰিলোঁ; লাহে লাহে এখুজি দুখুজিকৈ মেলাৰ পোনলৈ আগ বাঢ়িলোঁ। কিন্তু চকু হলে তবধ লগা ভেলেঙী পহৰ দৰে মেলাৰ জুমুৰি খনৰ ওপৰত। অৰ্থাৎ সেই সময়ত মেলাৰ ধুমধাম দেখি আমাৰ আবলুখা বুকুৰ সিংহাসনত আনন্দ ভয় আৰু তবধালিৰ পৰা ওপজা কিবা-জানো-কেনেবা এটা মিহলিভাৱে জুই-জাল ভমকেৰে ৰাজত্ব কৰিছিল। যি কি নহওক, কেউটিয়ে লগে ভাগে অলপ দূৰ গৈছোঁ, এনেতে হঠাৎ আমাৰ সোঁহাতৰ ফালে দেখিবলৈ পালোঁ—এটি পকিনাদ। নাদটিৰ চাৰিও কাষে এখনি ফটিকৰ জেওৰা। জুমি চালে বাহিৰৰ পৰা ভিতৰলৈ কালিহি কালিহি মনিব পাৰি; কিন্তু ভালকৈ একোকে চিনিব নোৱাৰি। বদিওজ্জামালৰ (অৰ্থাৎ মোৰ পাছৰে যিজন ভাই তেওঁৰ) সেই নাদটিত চকুপৰা মাত্ৰকে পিয়াহ লাগিল; ততালিকে কাকো নোসোধাকৈ পিয়াহ পূৰ কৰিবৰ নিমিত্তে কোন পিনে জানো কেনেকৈ জপনা ডাঙি জেওৰাৰ ভিতৰ সোমাল। সোমোৱাহে দেখিলোঁ; কিন্তু আকৌ তেওঁ বাজলৈ উলটি আহিল নে নাহিল তাক চাবলৈ আমি আৰু ৰৈ নেথাকিলোঁ। বা দেখা পাইছোঁ বুলি বকু ডাঠ্কৈ কবই নোৱাৰে। ইপিনে কিন্তু আমি [ ৩৪ ] আচলতে তেতিয়াৰে পৰা আজিলৈকে কেৱে আৰু, তেওঁক কৰবাত লগ পাইছোঁ তিনিওৱে তেওঁলৈ বাট নেচাই অতি হেপাহেৰে ততাতৈয়াকৈ সেই বজাৰৰ গলালোপৰ কাষ চাপিলোঁগৈ। সোমাব খুজিছোঁ, দেখোঁ—মানুহ গোটাচেৰেকে আগ ভেটি ভেটি ধৰে। শেহান্তৰত ককাইদেৱ আৰু চাইফুদ্দিনে সিহঁতৰে সৈতে বগিয়াবগিকৈ যেনিয়ে যেনিয়ে এফেৰি সেৰেঙা পালে সেই সেই পিনে পোট্-পোট্ কৰে সৰকি পৰিল; কিন্তু মই হলে ভেবা লাগি চাই থাকিলোঁ; প্ৰাণ টাকি চেষ্টা কৰিও কোনো মতে ভিৰ ঠেলি মেলাৰ ভিতৰ সোমাব নোৱাৰিলোঁ। খঙ, বেজাৰ আৰু, লাজত মোৰ সেই লৰা কালৰ কুমলীয়া হিয়া খনি ভাগিছিগি টেপাটেপ হৈ পানীৰূপে চকুৱেদি বাজ ওলাল। তাৰ সোততে বুকু পেট সকলো বুৰি জুৰুলি জপৰি হলোঁ। অৰ্থাৎ মুঠ কথা হৈছে, ওপৰত উনুকিওৱা তিনি লাঠৱাই মোক ভোদা যেন দেখি জোকাই জোকাই পেঙেলিয়াই পেঙেলিয়াই শেহান্তৰত কন্দুৱাই পেলালেগৈ। মই উচুপি উচুপি ফেকুৰি ফেকুৰি কান্দিলোঁ; শেহত দুখোজ মান পিছলৈ হহুকি আহি সুকলমে এঠাইত ডবক মাৰি থিয়ৈ থাকি আঁতৰৰে পৰা আমনজিমনকৈ মেলাৰ ৰেহৰূপ লীলা’মলা চাই মন পাতলিয়াবলৈ ধৰিলোঁ। কি কৰিম? তাত বাজেতো আৰু, আন উপায় নাছিল। পঢ়ুৱাই সকলে আজি মোক এনে দৰে চেৰ পৰা দেখি কপালৰ গাঁঠি থোপাকৈ মনে মনে চাগৈ নথৈ শপিছে। কিন্তু ভৈয়াইহ'ত সেই দোষ মোৰ নে? সেই দোষ মোৰ নহয়। মোৰ আই বোপাই দুগৰাকীৰো নহয়; মোৰ ভাই ককাই কেজনৰো নহয়। সি মোৰ গেৰেমালিৰ দোষ-সি মোৰ মুবূখালিৰ দোষ-সি মোৰ এই পোৰা কপালৰ দোষ।
যাওক। আমনজিমনকৈ আঁতৰৰে পৰা মেলাৰ আওভাও চাই আছোঁ; অলপ পাছতে দেখিলোঁ—আমাৰ সমনীয়া এটি লৰাই মেলাৰ মাজৰ পৰা মিচিকিয়াই মিচিকিয়াই ওলাই আহি মোৰ ওচৰ চাপিল। তেওঁ অতি মৰমেৰে চেচনি-হাত ফুৰাই মোক নানা কথা বুজালে, আৰু আগৰ দুখ বেজাৰ পাহৰি যাবলৈ গোহাৰি কৰিলে। মইও তেনে এজন মৰমিয়াল বন্ধুৰ লগ পাই সকলো পাহৰি পেলালোঁ। দুইৰে মন দুইৰো লগত মিলিল; গতিকে মেলাৰ মাজলৈ নগৈও বাহিৰৰে পৰা ভিতৰত থকাতকৈও বঢ়া সুখভোগ কৰিবলৈ ধৰিলোঁ।
দেখিছোঁ—মেলা খনি এনে নো আটোমটোকাৰিকৈ পতা হৈছে যে, কোনোবা পিনে কেনিবা বেমেজালি হ'ল বুলি কেৱে দায়কে ধৰিব নোৱাৰে। কোটিয়ে কোটিয়ে অৰ্ব্বদে অৰ্ব্বুদে পোহৰ। ভাগে ভাগে ভিনে ভিনে বেলেগ বেলেগ বস্তু; কাৰো সৈতে কাৰো একণো মিল নাই। এবিধ বেহানিৰ লগত আন
এবিধৰ লেটিপেটি নাই;চামে চামে বানে বানে সুকীয়া বস্তু। যেনি ৰোজৰ [ ৩৫ ][ ১৯ ]
খোৱা-বোৱা বস্তু, সেই পিনে মাথোন দাইল, চাউল, লোণ, তেল, গুৰ, চেনি, গাখীৰ, ঘিউ, চণ, পাণ, তামোল, খৰি, খেৰ, পাত ইয়াকেহে দেখি। যেনি উপহাৰ বস্তু, সেই পিনে মাথোন উপহাৰ বস্তুয়েইহে, যেনে (১) গছৰ গুটি কল, কুহিয়াৰ, লেটেকু, পনীয়াল, দালিম, সুমথিৰা, আম, জামু, কঠাল, নাৰিকল, বৰটেঙা,ৰেবাব, চকলা, মৰি ইত্যাদি;-(২) মিঠে-ফেনিপিঠা, বৰপিঠা, তিলদিয়া পিঠা, চুঙা পিঠা, লাৰু, জেলেপি, খোমা, লুচি, পুৰি, ৰসগোল্লা, কেচাগোল্লা, পেৰা, বৰ্ফি ইত্যাদি। যি ফালে পিন্ধাউৰা বস্তু, তাতে আকৌ ঠেঙা, চোলা, টকৈয়া, জোতা, মুজা, ছাতি, লাঠি, ঘড়ী, চেইন, আঙঠি, সৌকা ইয়াকেহে মনি। এপিনে আকৌ, চকী, মূঢ়া, বাগী, ঘোৰা, মেজ, মাচিয়া, পীৰা, ধৰা, চালপীৰা, পালেঙ এয়েহে। আৰু যে কত কি আছে তাক কৈ অন্ত কৰিব নোৱাৰি। মুখ বুটি হ'ব কাপ ভোঁটা হ'ব কওঁতা বা লিখোঁতাই ভাগৰি ধেৰাই মেৰাই পৰিব, তথাপি তাক বৰ্ণনা কৰি অন্ত কৰিব নোৱাৰি, ইমান বস্তু! কিন্তু এটি কথা—এই বোৰ বস্তু বেচা যত বিলাক সাউদ দেখিলোঁ মানে, সকলো বিলাক আমাৰ এই দেশীয় ক'লা মানুহ। এই কলীয়া মুদৈ বিলাকক মাজত লৈ মেলাৰ চাৰিওফালে বেৰি, দাঁতিয়ে দাঁতিয়ে কিছুমান হলৌ চোলা-পিন্ধা, বিত-চকু-লগোৱা, তপামূৰীয়া চাহেবে শাৰী শাৰীকৈ পৰা মেজৰ ওপৰত এবিধ পহাৰ পাতিছে। সেই পহাৰ বিলাকৰ সংখ্যা ইমান সৰহ যে তাৰ লেখ-জোখেই নাই। হেজাৰ হেজাৰ যোজনলৈকে শূকুলা সাউদহ’তে সেই বিলাক পহাৰ মেলি বহি বহি আছে। চাৰিওফালৰ গৰাকীয়ে গৈ সেই বোৰ পহাৰতেহে বেচিকৈ জাঙুল খাই ধৰিছেগৈ। ইমান উদলিমুদলি হৈছে যেন গোটেই পৃথিবী দলদোপহেন্দোলদোপ। এখেবে পৰা বিচুৰ্তি খাই আমিও সেই পোনেই ৰ লাগি একে ৰাহে চাবলৈ ধৰিলোঁ। দেখিছোঁ—গৰাকী বিলাকৰ মাজত ভালেমান চিনাকি মানুহো আছে। যেনে ডাক্তৰ আওৰঙশ্যাহ, এম, ডি; খেলিলুদ্দিন আহমদ, বি, এ; ব্যাৰিষ্টাৰ আব্দুল মজিদ বি, এ, এল, এল, বি, আৰু, সেই মোৰ মৰমৰ ককাই ভাই দুজন (ফাইজুদ্দিন আহমদ, আৰু চাইফুদ্দিন আহমদ)। পঢ়ুৱাই সকলে এইবাৰ আকৌ মোৰ ওপৰত খঙ হব পায়। তেওঁ বিলাকে মনে মনে চাগৈ কৈছে, “ইস! নেদেখিছা, এওঁৰ মাথোন বংশ পৰিয়াল আৰু ভাই ককাই কেজনকহে দেখিলে আৰু কাকো দেখিবলৈকে নেপালে। মই কওঁ-হয়, আন আন ভালেমান মানুহকো দেখিছিলোঁ; কিন্তু মনত যে নেথাকিল। সেই বাবে এতিয়া মই জগৰীয়া নে? আপোনাৰ বংশ পৰিয়াললৈ যে এটি চেনেহৰ টান সকলোৰে আছে, সেই টানটিৰেহে ষোল অনা দোষ; মোৰ তো নহয়। আপোনালোকে নো পাছে ‘সুধাকৰ’ ‘সঞ্জীবনী'ত
পেঞ্চিলৰ চিন দি দি, কোন জন ভাই ভাগিন এইবাৰ পৰীক্ষাৰ মহলাত উঠিব [ ৩৬ ][ ২০ ]
পাৰিলে প্ৰথমেই তাকেহে উলিয়াবৰ চেষ্টা কৰে কিয়? তেনে কৰাৰ বাবে যদি আপোনালোেক জগৰীয়া নহয়, তেন্তে মই নো অকলে কেনেকৈ হ'ম?
যাওক। সেই চাহেব বিলাকৰ পহাৰত দেখিছোঁ কি?—নে, এবিধ চাৰি
চুকীয়াকৈ কটা সৰু, ডাঙৰ, মজলীয়া তাঁচ বা ‘টিকেট'। তাঁচ বিলাক একে-আগি
নহয়—নানান ৰঙেৰে ভমকা-ফুলীয়াকৈ বোলোৱা। সেই প্ৰত্যেক খনিৰ পিঠিত
গোটাচেৰেক কলীয়া আখৰৰ চাপ। তাকে, ভাগে ভাগে, ভিনে ভিনে, থাক
লগাই, সজাই থৈছে। সেই বোৰকে দেখি গৰাকীৰ উথপথপ্ লাগিছে। সেই
উথপথপেই পাছত হেটাওপৰা আৰু, দবৰাদবৰিৰ ভাৱত পৈনত হৈ উঠিছেগৈ।
হেটাওপৰাৰ মাজত থপিয়াথপিকৈ সেই তাচ বা টিকেটৰ কোনোৱে এখনি পাইছে,
কোনোৱে বা তিনিখনি পাইছে, কোনোৱে আকৌ এখনিকো নাই। গৰাকী
বিলাকৰ মাজৰ যিয়ে যিহকে পাইছে সি তাকে লৈ মেলাৰ উত্তৰ ফাললৈ জুমাজমে
যাবলৈ ধৰিছে; দেখিলেই হঠাৎ মনে ধৰে যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰ নৈত ধলহে উঠিছে। এই
বোৰ দেখি, তাৰ একোকে ভু-ভটং নেপাই মই মোৰ লগৰীয়া বন্ধু জনক মেলাৰ
অৰ্থ আৰু, এই দলদোপহেন্দোলদোপৰ কাৰণ সুধিলোঁ। সোধাত তেওঁ বিচুতি
খাই কলে, “বন্ধু! তুমি এতিয়াও এই বিলাকৰ একণকো ভু নেপালা নে? মই
বোলো তুমি ভু পাইছাঁহে হবলা। বাৰু, তেন্তে কওঁ শুনা—এই মেলা খন যে
দেখিছা ই এখনি বজাৰ। ইয়াৰ ঘাই নাম হৈছে বিশ্বপঢ়াশালি (University)
সৌ চাহেব বেপাৰিৰ পহাৰত তাঁচ বিলাক যে দেখিছাঁ ই মাথোন মাৰ-নাৱৰ
ওপৰত উঠি নৈ পাৰ হোৱাৰ একোটি ‘টিকেট’ বা পাচ (Pass)। পিঠিত যে
সেই কলীয়া আখৰ কেইটাৰে চানেকি লগাই লগাই ফুল-বছা যেন দেখিছা সি
মাথোন এয়ে-ছাত্ৰবৃত্তি, এন্ট্ৰান্স; এফ, এ; বি, এ; এম, এ; এল্, এম, এচ; এম,
এচ, চি; এম, বি; এম, ডি; বি, এ, বি, এল; ব্যাৰিষ্টাৰ-এট্-ল ইত্যাদি। সৌৱা
যে উত্তৰ ফাললৈ মানুহ বিলাকক যোৱা দেখিছাঁ, সেইয়া দবৰাদবৰিৰ মাজত যি
বিলাক গৰাকীয়ে 'পাচ’ বেহাব পাৰিলে তেওঁবিলাকে নৈ পাৰ হ'বলৈ গৈছে।
বলাচোন, চাওগৈ; আহাঁ। মোৰ পিছে পিছে খৰকৈ আহাঁ। সৌ পিনে দি
ঘুৰি যাওঁ। ”—এই বুলি মোৰ লগৰীয়া বন্ধুজনে অতি খৰতকীয়াকৈ যাবলৈ
ধৰিলে। ময়ো তেওঁৰ পিছে পিছে খোজ, ললোঁ। অলপ বেলিৰ পাছতে পাৰ-
ঘাট পালোঁগৈ; কিন্তু তালৈ গৈ মোৰ এয়ে লাভ হল যে মানুহৰ গলাগোপাৰ
মাজত মোৰ সেই লগৰীয়া বন্ধুজনক হেৰুৱালোঁ। কি কৰিম? কলৈ যাম?
কেনি আহিছিলো? হায়! হায়! এতিয়া অকলে কেনেকৈ উভতি যাম?—ইত্যাদি
ভাবি চিতি বিবুধি হ'লোঁ। এবাৰ মৰমৰ বন্ধুজনৰ কথা ভাবি, এবাৰ নিজৰ
অৱস্থাৰ কথা গুণি, মানুহৰ হেচ্-ঠেলৰ মাজেদি পুলুঙপালাঙকৈ ভয়ত ইপিনে [ ৩৭ ] সিপিনে চাই ফুৰিছোঁ, এনেতে হঠাৎ দেখিলোঁ নৈ পাৰ হবলৈ অহা মানুহ বিলাকৰ
মাজত মোৰ পঢ়াশলীয়া বন্ধু শ্ৰীবাছালাল বৰুৱা। দেখিলোঁ তেওঁৰো হাতত
এখনি তলখাপৰ শস্তীয়া ‘পাচ'। যি কি নহওক, তেওঁক লগ পাই মোৰ সেই
হেৰুৱা বন্ধজনক লগ পালোঁ যেন মনত লাগিল। ভগা বুকু আকৌ যোৰা
খালে;—হিয়া-আমঠু, চাৰি আঙুল ডাঠ হৈ পৰিল। তেওঁ মোক দেখিয়েই মিচিক
কৰেহাঁহিটি মাৰি “এ-এ-ভাই! তুমি কি কৰিছাঁ ইয়াত? আহাঁ, সিপাৰলৈ যাওঁ,
আহাঁ?"—বুলি হাতত ধৰি লৈ গল। ময়ো আৰু, হোঁ হেকো একোকে নকৰাকৈ,
যেনিয়ে জোল যায় তেনিয়ে পাচলি যোৱাৰ দৰে লগে লগে যাবলৈ ধৰিলোঁ।
কিছু দূৰ গৈ সেই নৈ-পাৰ-হোৱা ঘাটটো পালোঁগৈ। এনেতে মাৰ-নাও আহি
কাষ চাপিল। যাত্ৰীবিলাকেও ততালিকে লাফ মাৰি মাৰি ওপৰত উঠিল। লগে
লগে বান্ধৱেও উঠিল, দেখাদেখি ময়ো উঠিলোঁ। তিতকালে ঘাটে আহি 'পাচ্
চাওঁ পাচ্, চাওঁ বুলি যাত্ৰী সকলৰ হাতৰ পৰা 'পাচ্' বিলাক লৈ লৈ পৰীখ
কৰি কৰি চাবলৈ ধৰিলে। দেখিয়েই মোৰ চুলি আগে জীৱ গল! শেহত বাছালালক
আহি খোজাত, তেওঁ সেই শস্তীয়া ‘পাচ' ডোখৰিকে তৰঙাই যাত্ৰাত কোনো মতে
ৰক্ষা পালে। কিন্তু মোক যেতিয়া আহি খুজিলেহি মই কি উত্তৰ দিম ভাবি
একোকে ঠিক কৰিব নোৱাৰি মোৰ গা থৰকবৰক কৰিবলৈ ধৰিল। অলপ পৰ
মনে মনে থাকি শেহত আপোনা-আপনি সচা উত্তৰটি ঘপৰাই ওলাই পৰিল-
‘পাচ্ নামে মোৰ হ'লে এখনিও নাই। ' উত্তৰ শুনা মাত্ৰকে ঘাটৈয়ে আঙুলিঠাৰে
মোক মাটিৰ ফাললৈ নামি যাবলৈ কলে। অৰ্থাৎ ঠাৰেচিয়াৰে বুজালে যে-
ফটাছিটাই হওক, যেই সেই এডোখৰ 'পাচ্’ নহলে ইয়াত উঠিবলৈ কাৰৰ সাধ্য
নাই। কি কৰিম? দেখিয়েই মই ঠোত-মুখ চেলেকি নামি আহিলোঁ। নাও
মেলি দিলে, যাত্ৰী সকলেও নৈ পাৰ হল;-লগে লগে সেই মোৰ পঢ়াশলীয়া
বন্ধু, জনো পাৰ হল। মই আমন-জিমনকৈ টুলটুলীয়া চকুৰে তেওঁবিলাকৰ
ফাললৈ অ-কৰি মুখ মেলি চাই থাকিলোঁ; তাতে বৰ মৰম লাগি যাবৰ সময়ত
চিঞৰ মাৰি তেওঁ নাৱৰ ওপৰৰ পৰা কৈ গ'লে “হেৰা! সৌৱা যে দূৰৈত
চেচে'ৰা পানী দেখিছাঁ সেই পিনেই খোজ কাঢ়ি পাৰ হৈ আহাঁ। —একো ভয়
নাই। ” ময়ো তেওঁৰ কথা ষাৰি সাৰোগতকৈ লৈ হেলাৰঙে নৈ খন পাৰ হলোঁ।
পানী সৰহ নাছিল, মাথোন কলাফলৰ তল আৰু, ভৰিৰ সৰু গাঁঠিৰ ওপৰলৈকেহে
হৈছিল। কোনো লেঠা-পিঠা কিম্বা বিপদ আপদত পৰি জলাকলা হবলৈও নহল,
অতি সুকলমে পাৰ হলোঁ। লেঠাতে পৰোঁ ছাবি, গোটাচেৰেক ড'ৰিকণা মাছে
আহি মোৰ সৰু গাঁঠিৰে সৈতে সখি পতাই মুখতে মুখ লগাই কিবা এখনি
ফুচফুচীয়া বিয়নীমেলহে পাতিছিলেহি (খুটিছিলেহি)।
[ ৩৮ ]
সেই বোৰ উপলুঙা কথা এতিয়া এৰা যাওক। মুঠতে কওঁ-নৈ খনি
হেলাৰঙে পাৰ হলোঁ। পাৰ হৈয়ে সিপাৰে দেখিলোঁ—এখনি মোলনাইকিয়া
স্বৰ্গপুৰী যেন সুন্দৰ নগৰ; হেজাৰ হেজাৰ যোজন বিয়পি গোটেই সিপাৰ যুৰি
আছে। নগৰ খনিৰ ভিতৰত ইমান আলি, ইমান গলি, ইমান বজাৰ যে কলি-
ৰজাৰ ৰাজ নগৰ কলিকতাৰ আলিৰ সংখ্যাও ইয়াৰ মানত একোকে নহয়। আলিৰ
দুই কাষে শাৰীয়ে শাৰীয়ে বহুমূলীয়া শিলেৰে বন্ধোৱা ৰঙ্ঘৰ, কাৰেঙ্ঘৰ,
তলাতলি ঘৰ। প্ৰতি ঘৰৰ চালে-বাৰে অতি ধুনীয়া ধুনীয়া নক্সা বিলাক;
দেখিলেই হিয়া মন চেঁচা লাগি আহে। এই নগৰৰ চাৰিও কাষে এনেনো শুৱনি
শুৱনি বাগিছা বিলাক যে, তাত ভৰি দিয়া মাত্ৰকে অতি নিৰস মানুহৰ মনতো
ৰহস্য ৰসৰ ধল উঠে,-কাঠ্কঠুৱাৰ বুকুও নিচেই কোমল আৰু লেতুসেতু হৈ
পৰে। যি মোছলমান বাদশ্যাহ আৰু নবাব সকলৰ ‘দেল্-কোছা’, ‘দেল্-আৰাম’
ইত্যাদি নামৰ বাগিচা বিলাকৰ কথা শুনি বিলাতৰ ৰাজাধিৰাজ সকলেও অবাক
হৈ পৰি মূছ্কঁছ্ গৈছিল, তেনে বিলাক বাগিচাও ৰিজালে ইয়াৰ আগত সমূলি
চেৰ পৰে। সেই বাগিচা বিলাকৰ মাজে মাজে একোখনি ফুলনি। ফুলনিৰ
মাজত নানা বৰণৰ ফুল, জক্মক্ কৰে হাঁহি হাঁহি ৰূপৰ জেউতিৰে গোটেই
নগৰ পোহৰাই আছে। ‘পাচ’-পোৱা মানুহ বিলাকে জুমে জুমে নৈ পাৰ হৈ
আহি এই স্বৰ্গপুৰী যেন নগৰ খনি ভৰি পৰিছেহি। ময়ো নৈ-দাতিৰ পৰা
এখোজি দুখোজিকৈ আহি নগৰ সোমালোঁহি। নগৰত ইমান মানুহ, দেখিয়েই
মই বিচুৰ্তি খাই মূৰে কঁপালে হাত দিলোঁ। অৰ্থাৎ এই পাৰেও যে ইমান
মানুহ আছে তাক আগৈয়ে মই ভবাই নাছিলোঁ। যি কি নহওক আচহুৱা ঠাই
দেখি পুলুঙ্-পালাঙ্কৈ চাই চাই এখোজি দুখোজিকৈ নগৰৰ ভিতৰ সোমাইছোঁ;
মনত কিন্তু ভয়ো লাগিছে, ৰঙো লাগিছে। কিছু দূৰ গৈ দেখিছোঁ—মানুহ-
বিলাকে কাকো কেৱে নমতাকৈ গাই-পতি একোখনি বাগিচাত আপোনা আপুনি
সোমাই পৰিছেগৈ। সোমায়েই দেখিছোঁ, তাৰ মাজত এখনি এনে নো ধুনীয়া
ফুলনি বাৰী যে সেই খনিৰ দৰে ফুলনি আৰু কৰবাত আছে বুলি মোৰ মনে
পতিয়াবই নোখোজে। মাজতে এটি মউ-পুখুৰি। পুখুৰি যুৰি সোণৰ পদুম
আৰু মাণিকৰ পাৰিজাতে জক্মক্ কৰে ফুলি আছে, দেখিয়েই জীৱন সাৰ্থক
যেন মনত লাগিল। ফুলৰ মাজে মাজে ৰাজহাঁহ বিলাকে ধেমালি কৰি কৰি
এবাৰ বুৰ মাৰি পদুমৰ শিপা এডালিকে তুলি আনিছে, এবাৰ মুকুতাৰূপী
শেলুক এটিকে আনিছে, এনে দৰে উমলি উমলি চৰি ফুৰিছে। এই বিলাক
চাই গোটেই পুখুৰিটি আকৌ এবাৰ হেপাহ পলুৱাই চাবৰ মন কৰি চাৰিওফালে
চকু ফুৰাইছোঁ, এনেতে হঠাৎ দেখিলোঁ পুখুৰিৰ উত্তৰ পাৰত এখনি সোণালি বৰণৰ [ ৩৯ ]
ফটিক সিংহাসনত এজনা জগত-মোহিনী অপেশ্বৰী। কাব্য নামে এখনি বীণ
তেওঁৰ ওচৰতে পৰি আছে; যেন বজাই বজাই ভাগৰ লাগি অলপ জিৰাবৰ নিমিত্তে
এতিয়াই ওচৰতে থৈ দিছে। আৰু আগতে এটি সোণোৱালী কুঁকিত লেচাৰী
দুলৰী পদ নামব নানা তৰহৰ ফল। সেই ফুল বিলাককে লৈ তেওঁ এক মনে
এক ধ্যানে অনা-জৰিৰে এধাৰি মালা গাঁথি গুণ গুণ কৰে কিবা এষাৰি গাই
আছে। তেওঁৰ হাঁহি-ভৰা মুখ আৰু কোমল ল-নি শান্ত ভাব দেখি ততালিকে
এনেহে মনত লাগিল যেন তেওঁ এজনা স্বৰ্গীয়া অপেশ্বৰী, এই দুখ-বেজাৰৰ
পৃথিবীক নিচুকাই এফেৰি শাঁত কৰিবৰ নিমিত্ত দয়াময় গৰাকীয়ে মৰতলৈ পঠিয়াই
দিছে। হিয়া-পুখুৰিত ভক্তি-পানী উথলি পৰিল, দুই হাতে নমস্কাৰ কৰি
কৰি আঁতৰৰে পৰা ৰ লাগি চাই থাকিলোঁ। অলপ পৰ চাই আছোঁ, এনেতে সেই
জোনমুঈ পাৰিজাতে বিশ্ব-খনিকৰৰ কুন্দত কটা নিজৰ গঢ়িত মূৰটি তুলি
আৰিমূৰি দি ইকাতি-সিকাতি কৰাত হঠাৎ মোৰ ওপৰত চকু পৰি বিচুৰ্তি হৈ
মাত লগালে, “এইটো কৰ নাঙঠা লৰা?” . যদিও মাত মাৰি নিচেই কোমল
শুনিলোঁ, তথাপি কিজানো কিবা-এটা ভয়ত মোৰ পেটতে হাত-ভৰি লুকাল।
মই ভয়ত ‘হাও হাঁও’ কৰে কান্দি পেলালোঁ। দেখি তেওঁৰ এফেৰি মৰমেই
লাগিল নে কি কব নোৱাৰো, হাত বাউল দি মোক ওচৰলৈ মাতিল। নোযোৱা
দেখি এইবাৰ আকৌ মুখ ফালি, “আহা! আহা!” বুলি বৰকৈ মাতিল। মোৰ
অলপ-ধতুৱা বুকুত এফেৰি ধাতু আহিল, নিসাহিয়াল হিয়াত একণিমান সাহ
উপজিল। যাবলৈ হোহকা-পিচলা কৰিছোঁ এনেতে আকৌ মাত লগালে—“ভয়
নকৰিবা, আহা! নাহাঁ কেলেই?” এইবাৰ হ'লে পোনছাটেই খোজ ললোঁ, সিও
কিন্তু চকু মোহাৰি মোহাৰি আৰু থুনুকথানাককৈহে। লাহে লাহে যেতিয়া
কাষ ছাপিলোঁগৈ তেওঁ অতি মৰমেৰে মোক সুধিলে “পোঁনা! তুমি কৰ পৰা
আহিছাঁ?-কৰ লৰা? ইয়ালৈ কেনেকৈ আহিলাঁ? মা বাপেৰা আছেনে? হাঁ?
কোৱাঁচান? এতিয়া কলৈ যাবা?—?—?—?” মই আন একোকে উত্তৰ দিব নোৱা-
ৰিলোঁ; মাথোন ফেঁকুৰি ফেঁকুৰি কলোঁ “মোক আজি আয়ে মাৰিব। মই এতিয়া
ঘ'লৈ কেনেকৈ যাওঁ? তেওঁ হাঁক দিয়াতো নুশুনি মই পলাই আহিছিলোঁ"—
ইমানলৈকে কৈয়ে আৰু একোকে কব নোৱাৰিলো। মাথোন মুখ নাক একেকাৰ
কৰি ‘উ-উ-উ’ বুলি আকৌ কান্দিবলৈ ধৰিলোঁ। দেখি তেওঁৰ মৰময়াল হিয়া
একেবাৰে পমি গল, অতি চেনেহেৰে ওচৰ চপাই নি নানান কথা কৈ ফুচুলাই
নিচুকাবলৈ ধৰিলে আৰু ক'লে “নেকান্দিবা, নেকান্দিবা, বাছা! ভয় নাই। এই
মালা ধাৰি দিছোঁ মাৰাক ভেটি দিবাঁগৈ, তেওঁ আৰু তোমাক নেমাৰে। ” এই
বলি সেই অনা-জৰিৰে-গঁথা হাফেজ-ফুলনিৰ তল সৰা ফলৰ মালাধাৰি মোৰ [ ৪০ ]
হাতত দিলে। ময়ো সেই আতৰণত তৰিবৰ এনে এটি চোকা আহুদি পাই
এনেনো ৰঙ পালোঁ যে তাক আৰু কৈ অন্ত কৰিব নোৱাৰি। পাইয়েই তেওঁক
সুধিলোঁ ‘আপুনি নো কোন? আয়ে সুধিলে মালাধাৰি কোনে দিছে বুলি
কম?’ তেও মোৰ কথা ষাৰি শুনি মিচিকিয়া হাঁহি এটি মাৰি কলে “পোনা।
মোৰ নাম ‘জ্ঞান'; বাগিচা খনিৰ নাম হাফেজ-নগৰ, আৰু এই ফুলনিৰ নাম
হাফেজ-ফুলনি—আৰু এই ফুলনি খনিৰে মই মালিনী। সেই দেখি মোক প্ৰায়
সকলোয়ে ‘জ্ঞান-মালিনী' বুলি মাতে। এই মালাধাৰি মাথোন তলসৰা আৰু
এৰা-বোটলা ফুলেৰেহে গাঁথিছিলোঁ, বৰ ভাল হোৱা নাই; কিন্তু কি কৰিম,
তুমি যে অসময়ত আহিলা। বাৰু হব নোৱাৰিছে, যোৱাচোন তাকে দিয়াগৈ॥
মাৰাই সেই ধাৰি ভেটি পালেও, অন্তত ভাল পাওক নেপাওক, তোমাক ডাবি
হুকি নিদিয়ে আৰু নেমাৰে। ” তেনেকুৱাত মই কলোঁ “আপুনি যাবলৈ দিছে
হয়, পাছে মই এতিয়া যাওঁ কেনেকৈ? কোন পিনে, কেনেকৈ, কেনি আহিলোঁ
একণো মনত নাই; সমূলি পাহৰিলোঁ। ” তেওঁ উত্তৰ দিলে “বাৰু, একো ভয়
নাই। চাওঁ, তুমি এখন্তেক চকু মুদা চোন। ” এনে বোলাত ময়ো চকু মুদিলোঁ,
আৰু সেই দৰেই খন্তেক মান নিটাল মাৰি মনে মনে আছোঁ, তাৰ পিছত তেওঁ
‘মেলা’ বুলি কোৱাত মই চকু মেলি চাই দেখোঁ, ঠিক আইৰ ওচৰতে! আগৰ
ঠাইত তেওঁক সেই দৰেই সেই ভাৱে বহি-থকা দেখা পাইছোঁহি। কেনেকৈনো
উভতি আহিলোঁ, আৰু কিহেনো মোক আনি আকৌ ঘৰ পোৱালেহি, সেই
বিলাকৰ একোকে ভূভটং নেপালোঁ। আইক দেখা পাইয়েই মই ততাতৈয়াকৈ
ফোঁপাই জোপাই আগ-বাঢ়ি গৈ মালাধাৰি দিলোঁ; তেঁয়ো হাত মেলি ললে,
কিন্তু কথা নুশুনাৰ বাবে আগৰ যি কুষাৰি আছিল সি গল নে নাই যোৱা তাকে
তৰকিবৰ মনেৰে মই দবক মাবি আইৰ মুখৰ ফালে চাই থিয়হৈ আছোঁ, এনেতে
চক্ মক্ কৰে সাৰ পালোঁ। মালাধাৰি পাই ভালেই পালেনে বেয়াই পালে
তাক বুজা আৰু এই দুৰ্কপলীয়াৰ ভাগ্যত ঘটি নুঠিল।
পঢ়ুৱাই সকল! আপোনালোকে মোৰ এই বাৰ-হতীয়া পাতনি ডোখৰ পঢ়ি নিজৰ বহুমূলীয়া সময় ফেৰা অনাহকত আধানাৰ্জি হোৱাৰ বাবে উনৈচোত-বা-বলাই মোক যে নথৈ বিতণ্ডা কৰিছে তাত এই নিছলাৰ এখুদ্মানো খুকুৰি নাই। কিন্তু কৰিম কি? দোষ কৰা যে মানুহৰ স্বভাব। গতিকে সেই স্বভাবৰ দোষে এফেৰি মোকো চূলেহি। কিন্তু মোৰ এতিয়া আপোনালোকৰ ওচৰত এই ফেৰাই খাটনি যেন আপোনালোকে আকৌ ঢৌটোকে ৰৌটো নকৰি, সকলো দায় জগৰ এৰি, এই নিছলাৰ ফালে মাথোন-এবাৰি মান কেৰাহিকৈ চাই পঠিয়াই। চালেই, মই ৰঙত উত্ৰাৱল হৈ আপোনালোকৰ গুণ গাই গাই সেই ঘাই গৰাকীৰ [ ৪১ ] ওচৰত দুই হাত লি কুশল বিচাৰিম আৰু, ইয়াকে জনাম যে হে দয়াময়! অসম, আইৰ এনে বিলাইৰ সময়তো ‘আপুনি এনে সকল পোন-পটি পো দান কৰি অসমীয়াৰ চৌধ পুৰুষক উদ্ধাৰ কৰিবলৈ দিহা কৰিছে। ’ এতিয়া মেলানিহে মাগিলোঁ আৰু,⸺
১৬ আঘোন। |
মফিজ্উদ্দিন আহমদ্ হাজৰিকা ৰাইজৰ ভৰি-ধূলা |
⸻⸻
জ্ঞান-মালিনী
বিশ্ব-খনিকৰ
১
দেখা নাই যদিস্যাতো, আছে ত্ৰিলোকৰ
নিশ্চয় নিশ্চয় এটি বিশ্ব-খনিকৰ।
২
নিশ্চয় নিশ্চয় তেওঁ,
দেখানায়ো যদি কেও,
বায়ু-মাটি-পানী-জুই একাকাৰ কৰি,
কত নানা বৰণৰ,—
কত জীৱ জন্তু নৰ,
কত কি যে চাণেকিৰে আছে গঢ়ি গঢ়ি।
পৰুৱাকে আদি কৰি,
সিংহ হাতীলৈকে ধৰি,
কোনো বিধ এৰা নাই প্ৰাণী সকলৰ;—
আকাশৰ, পতালৰ,
মাটি, বালি, সাগৰৰ,
ভিনে ভিনে গতি-গঢ় সকলোৰে লৰ।
কাৰো সৈতে কাৰো মিল
নোহে নোহে, একো তিল,
খেলে খেলে গিয়াতি ও খেলে খেলে জাত;
গৰু, পহু, নৰকুল;
গাজ কলি কুঁহি ফল;
চামে চামে গছনি ও চামে চামে পাত।
আহা! প্ৰভু-জেউতিৰ
ফিৰিঙটি একোটিৰ,
ভমকতে উপজিছে আত্ম-জীৱ-মন;
তাতে আকাশৰ ভাপ,
ৰাশি-নক্ষত্ৰৰ চাপ,
পৰি সাজে ভবিষ্যৎ-ভাগ্য একোখন।
পাপ-পুণ্য-ধন-ধান
কৰিবলৈ পৰিমাণ,
পাতিলই সোবঁৰণী তাৰে একোখন,
দৈৱজ্ঞই পৃথিবীত
সুখ দুখ হিতাহিত
গণি গণি কয় সেই দৈব-লিখা খন।
কিন্তু হায়! নাই নাই,
একণকো দিয়া নাই,
আয়ু, আৰু, মৰণৰ, কাকো ক'তো ভেদ।
পুণ্য-পাপ কত কাৰ?
কয়, —এনে সাধ্য কাৰ?
হয়ো যদি ‘মূধা-ফুটা' পঢ়ি চাৰি বেদ।
যত মানে প্ৰাণী মনি,
কাকতৰ চিলা খনি,
উশাহেৰে উৰি–ফুৰে ধৰা-ওপৰত;
হায়! কাল কাষৰিব
আয়ু-ডোল সামৰিব,
একেটানে চপাব-নি নিজ-ওচৰত।
এই যত ধেমালিৰ—
নানা ছঁয়া-ময়ালিৰ
আছে আছে ময়া হই এটি বাজিকৰ;—
এই বিশ্ব-জগতৰ
কিম্বা স্বৰ্গ-মৰতৰ
আছে আছে গুপুতেৰে এটি কাৰিকৰ
নিশ্চয় নিশ্চয় এটি বিশ্ব-খনিকৰ।
৩
লাগে নে কি পৰমাণ আভজনী মন?
মেজ, মূঢ়া, চকী, ঘৰ,
দেখি যেনে মানুহৰ
নিজে নিজে আহে এটি এনে পতিয়ন :—
এই বস্তুবিলাকৰ
সাজোঁতা বা কাৰিকৰ
আছে আছে ক'ৰবাত নিশ্চয় এজন।
আৰু, যেনে বুধি-জ্ঞান।
কৰি মাথোঁ অনুমান,
নমনিও সকলোৱে এনে কথা কয় :—
“দেখি শুনি কাযে কামে,
জ্ঞান আৰু বুধি নামে,
দুটি বস্তু আছে বুলি জানোঁ,—হয় হয়। ”
সেই দৰে জগতৰো,
কিম্বা স্বৰ্গ-মৰতৰো
(নমনেও যদিস্যাত) আছে কাৰিকৰ,
নিশ্চয় নিশ্চয় এটি বিশ্ব-খনিকৰ।
৪
নিশ্চয় নিশ্চয় তেন্তে এটি কাৰিকৰ
আছে আছে সৰজোঁতা এই ত্ৰিলোকৰ।
মাটি-পানী-বায়ু-জুই
প্ৰভু-জেউতিৰে চুই,
কত কি-যে চাণেকিৰে আছে গঢ়ি গঢ়ি;—
কত নানা বৰণৰ
কত জীৱ-জন্তু নৰ,
বালি-চাহী, কুঁজী-ডাঁহ, স্বৰ্গী অপেশ্বৰী,
ঘোঁৰা-গাধ, বাঘ-ছাগ,
যক্ষ, ৰক্ষ আৰু নাগ,
ধাপলুকা, মাছৰোকা, বগলী ও শেন,
সকলোৰে আয়ু-জৰি
আছে নিজে নিজে ধৰি;
ইচ্ছামতে টনি নিয়ে চিলাখনি হেন।
গৰ, পহু, নৰকুল,
গছ, লতা, পাত, ফুল,
পক্ষী, মাখি, জোঁক, পোক, হাতী ভয়ঙ্কৰ,
কত কি-যে নিতে নিত,
পাতি-ভাঙ্গি ধৰণীত,
লীলা উমলিছে এটি ওজা কাৰিকৰ,
নিশ্চয় নিশ্চয় এটি বিশ্ব-খনিকৰ।
৫
কিন্তু ইমানতো মন!
নাহি তযু পতিয়ন,
সোধ,—“কোনে সৰজিলে সেই খনিকৰ?
তেওঁৰে নো প্ৰভু কোন?
তেওঁৰে বা বিভু. কোন?”
—লেল্ পেল্ মিছা যুঁঁজ, পাতি তৰকৰ।
৬
এয়ে তাৰ উত্তৰতঃ—
—সকলোৰে মুৰকত।
যি জনতে পৰে অন্ত,—যি জনতে শেহ,
তেৱেঁঁ সকলোৰে বৰ,
তেৱেঁঁ বিশ্ব-খনিকৰ,
তেওঁৰেহে গঢ় নাই,—নাই কোনো দেহ!
তেৱেঁঁ সকলোৰে সাৰ,—
{gap}}নিৰঞ্জন নিৰাকাৰ;
তেওঁৰেহে দিহা-মতে ঘূৰে বেলি জোন।
তেৱেঁঁ আগ, তেৱেঁঁ গুৰি—
তেৱেঁঁ সেই স্বৰ্গপুৰী;
তেওঁ-মান জগতত আছে আৰু কোন?
যত বস্তু জগতৰ,
(দিলে মানে পটন্তৰ,)
একো একো টোপা মাথোঁ ‘বিশ্ব-সাগৰৰ’!
পঞ্চভূতী পোছাকৰ।
ছো-হে পিন্ধি একোধৰ,
ভাৱৰীয়া হইছেহি ভৱ-নাটকৰ!!
সেই বিলাকৰ গাৰ
যেই ভুতী সাজ-পাৰ,
‘কাল'-নিগনিয়ে শেহে কুটি ছিঙ্গি খায়,
ভিন ভিন টোপা গুচি,—
নিজ গতি-গঢ় মচি,
সেই ‘বিশ্ব-সাগৰ'ত ক্ৰমে মাৰ যায়।
পাই যেনে বেলি-তাপ,
ডাৱৰলৈ উৰি ভাপ,
সাগৰৰ পানী পুনঃ পৰে সাগৰত;
সেই দৰে ক্ৰমে টুটি,
জীৱ জন্তু সকলোটি
মাৰ যায়, মায়াৰূপী ‘বিশ্ব-সাগৰত'!
ইবোৰৰে ৰঙ চাই,
ইবোৰতে লুকুৱাই,
‘চেহেৰাটি' আপোনাৰ, থাকে বাজিকৰ;
জগতৰ ভাগে ভাগে,
কেনি কিটো হ'ব লাগে,
মহা ধিয়ানত তধা মহা কাৰিকৰ,—
নিশ্চয় নিশ্চয় এটি বিশ্ব-খনিকৰ।
৭
তেৱেঁ সেই কেঁচুৱাক
গৰভতে মুখ নাক
দিয়ে মাতিবীৰ বুকে ‘জীৱ-অমিৰিত'।
তেৱেঁঁ অত দিলে বল,
আলাসতে-ফুৰা-কল,
চিৰিকতি বিলাকৰ পাখি এযুৰিত।
আনি কূটা-কূটি-ঘাঁহ,
সাজিবলৈ নিজ বাহ
তেৱেঁঁ শিকালেতো সেই পক্ষী সকলক;
তেৱেঁঁ সেই সজাঁ ভাঙ্গি,
উৰিবলৈ বাহু ডাঙ্গি,
বুধি দিলে ঘিণাবলৈ পৰ-আদলক।
তেৱেঁঁ দেখুৱালেহঁক—
সেই আদি মানুহক,—
কি দৰে নো মাটি কাটি বাব লাগে হাল?
কি দৰে নো কৰি ঘৰ,
বুধি দিলে থাকিবৰ—
ভিনে ভিনে আপোনাৰ একো-পৰিয়াল?
মাখি মিলি জাকেজাক,
সাজিবলৈ মউ-চাক,
তেৱেঁঁ সেই হাঁফলুটি,
মিলি-জুলি সকলোটি,
গঢ়িবলৈ দেখুৱালে—উঁইপৰুৱাৰ।
জহ কালি সাঁচিলই,
খৰালিত খাবলই
তেৱে সেই বুধি দিলে—গুৰি পিপৰাৰ;—
চিলনীলৈ ভয় কৰি,
পাখি আওকালি ধৰি,
পোৱালীকে। ৰক্ষিবলৈ—হাঁহ-কুকুৰাৰ।
কপৌ আৰু শালিকাক,—
দুয়ো প্ৰেম-কালিকাক,
তেৱে চেনেহুৱা কৰি দিলে ধৰণীত।
লেঙিঠেঙ বগলীৰ
আকুহিটি বাদুলীৰ,
তেৱে দিলে, হেতু বজি, দুয়ো পৰাণীত।
খিয়লীয়া ফেটীসাপ;—
ক্ষমা কৰি তাৰো পাপ,
তেৱে দিলে মৰগীয়া মণি সমৰথ।
তেৱে সেই ভেকোলাক—
নিন্দে সকলোৱে যাক—
মাণিকেৰে পূৰ কৰি গুপ্ত মনোৰথ।
যিটি প্ৰভু-ভক্তি চাই,
মানুহেও লাজ পায়,
ভেৱে সেই মহা গুণ দিলে-কুকুৰক।
তেৱেঁ কিবা কৰি মন,
দিলে যত সোণ-ধন,
মাটি-তলচীয়া ঘোপ—খনি আকৰক।
গ্ৰহ, তৰা, বেলি, জোন,
আছে আলাসতে পোন,
তেওঁৰেহে কৃপা-জৰি টনাটনি কৰি;—
লৰা-তিৰী-আই-ভাই
—এই সকলোকে পাই
মৰ-জগততো নৰে আছে জীৱ ধৰি।
তেওঁৰেহে মহিমাৰ
নাই কোনো ওৰ্-পাৰ্;
একো খিলি পাততো যে আছে কত চিন;—
তেওঁৰেহে নাম লই,
কেনে যথা-ঠব হই,
যত গছনিয়ে বাই যশস্যাৰ বীণ!
সকলোতে আছে তেওঁ;
কিন্তু নেদেখে যে কেওঁ,
ওৰণিৰে মুখ-ঢাকি থাকে ওচৰত;
সেয়ে খেপিয়ালে হায়!
পাবলৈকো নাই নাই
একণকো চিন-চাব, ধৰা-ওপৰত।
সত্ত্ব ৰজঃ তম গুণ,
সকলোতে নিৰগুণ,
বোলে হুনু, বিশ্ব-গিৰী সেই মহাজন;
চাওঁ যদি ইপিনেদি,—
আহা! কেনে বুকু-ভেদী
মৰমেৰে ববষিছে দয়া বৰষণ!
তেৱেঁ কুহি-গজালিক,
(পমা, চিচু, পাৰলিক,)
শেহন্তৰে একো জোপা কৰে ভয়ঙ্কৰ;-
তেৱেঁ এমাডিমা লৰা
কৰে ডেকা-তেজ-ধৰা,
অহঙ্কাৰ বঢ়াবলৈ মাক-বাপেকৰ।
তেৱেঁ মানী, তেৱেঁ মান;
তেৱেঁ দানী, তেৱেঁ দান;
তেৱেঁ কাম, তেৱেঁ কৰ্মী;—খেতি, খেতিয়ক;
তেৱেঁ জ্ঞানী, তেৱেঁ জ্ঞান,
তেৱেঁ তীখা, তেৱেঁ শাণ;
তেৱেঁ ধৰ্ম, তেৱেঁ ধৰ্মী,বুধি, বুধিয়ক্।
তেৱেঁ পানী, তেৱেঁ মাছ;
তেৱেঁ এক, তেৱেঁ পাঁচ;
তেৱেঁ যোগী, তপস্বী ও তেৱেঁ বাজিকৰ;
তেৱেঁ ধনী, তেৱেঁ ধন;—
“গোমস্তা ও মহাজন"
তেৱেঁ কাম, তেৱেঁ কামী; তেৱেঁ কাৰিকৰ;
নিশ্চয় নিশ্চয় তেৱেঁ বিশ্ব-খনিকৰ॥
নিশ্চয় নিশ্চয় তেৱেঁ
(দেখানায়ো যদি কেৱেঁ',)
“অন্তৰ্য্যামী, সৰ্ব্বজন, বিশ্ব-আত্মা-প্ৰাণ
সৰ্বব্যাপী, সৰ্ব্ব-দৰ্শী, সব্বশক্তিমান!!”
তেন্তে মন! এতিক্ষণ
হৈছে তযু পতিয়ন,—
যত মানে জীৱ-জন্তু আছে ত্ৰিলোকৰ,—
কি চেতন, অচেতন,
গছনি কি হাবি বন,—
সকলোকে সৰজোঁতা আছে কাৰিকৰ;—
নিশ্চয় নিশ্চয় এটি-বিশ্ব-খনিকৰ!!!
শ'ক ১৮১৭
(ডিবৰু, নৈৰ সিপাৰৰ)
আহা! কেনে নিজমীয়া,—কেনে নিজঞ্জাল!
যেনি চাওঁ, দেখা পাওঁ,—নিমাত নিটাল!
কাঁহ্পবি যায় জীণ,—গভীৰ গহীন!
কিযে এটি বাজি আছে নিৰাশাৰ বীণ।
কিযে এটি কেনে জানো ৰিঙা-ভাৱ-ধৰা,
ৰই ৰই বায়ু বয় মৈদামৰ পৰা।
কিযে এটি চাটি-ফটি বেজাবব ঠাই,
শুনু, যেন কিবা হেন কান্দে— ‘হায়! হায়!’
আত্মা সকলোৱে যেন, আহি বাৰে বাৰে,
দেহা-জকা চাই চাই হুমুনিয়া কাঢ়ে;
পাকে পাকে বতাহত ফুবি ঘূৰি ঘূৰি,
শেহান্তৰে শূন্যে মাৰ যায়;—
শূন্য-গৰভতো যেন সেই— ‘হায়! হায়!’
পৰি থকা লাওখোলা, জকা কামীহাড়,
ছিগা হাত, ছিগা ভৰি দেখি আপোনাৰ,
জীৱন্তৰ যত কথা মনে মনে গুণি,
অতি বেজাৰেৰে কান্দে হিয়া ধুনি ধুনি।
সেই খলকনি উঠি বায়ু বোকোচাত,—
ছাটি মাৰি টিকা, ধোন্দ্ হাবি, লকচাত।
তোলে এটি হিয়া-ফটা ঊৰুমি ও হাই,
প্ৰতিধ্বনি জাগি উঠি কান্দে—'হায়! হায়!'
জ’কা পতি দুটি এটি ‘আশা' হালিজুলি,
বিনাইছে বিতন্ডছে কত কিযে বুলি,
“হেৰ! দুৰ্ কপলীয়া নিছলীয়া নৰ!—
নিজে মই-মতলীয়া, নিজে মই-বৰ!
আজীৱনে ধৰি মোৰ, আলপৰিচান,
পালি-পুহি এবে হায়! কৰ আওকাণ!
হায়! কিয় একে-চাবে ঠেৰু, ছিঙ্গি মোক,
দলনিত-পোনা-মেলি দিছ অত শোক?
নিৰালমে আছোঁ মই, থানিকা যে নাই;
কোনে আজি ৰক্ষে মোক?—হায়! হায়! হায়!”
এনি-তেনি দেখোঁ মানে যত মৰা শৱ,
পৰি আছে নিশৱদে নাই কোনো বৱ।
কি যে ভয়ানক ভাৱে দাঁত নিকটাই,
হাঁহি হাঁহি আছে, যেন ভাবি চাই চাই-
পথিবীৰ গতি-মতি লাহ-বিলাহক;—
আৰু, এই মতলীয়া জীয়া মানুহক।
চিয়াৰেৰে কয় যেন,—“হে! মানুহহত!
এয়ে শেহ-দশা, চা-হি, তষু, কপালত!
আজি হায়! ফুৰিছ ষে ধপচালি মাৰি
দুদিনীয়া পৃথিবীত মূৰে-ভৰি কাঢ়ি,
কাইলৈকে দেখা পাম, আমাৰেহে দৰে,
ধুলি-মাকটিৰে মিল হ'বি শেহান্তৰে।
ধনী, মানী, জ্ঞানী বুলি কৰি অহঙ্কাৰ,
ফিতাহিবে ধৰাখনি কৰ তোলপাৰ;
কুলে কুলীয়ান বুলি, বুকক ফিন্দাই,
কি যে আয়মেৰে ফুৰ মুখ-ওফোন্দাই;—
—ইবোৰৰ গুটি-বটা পাবি সেই দিন—
মৰিশালি পোৱাবহি যমে যেই দিন!!
নেভাবিবি-নব-জীৱ, অজৰ অমৰ।
নেভাবিবি-ড'ৰ নাই, ফিতাহি-ভেমৰ।
নেভাবিবি–ৰক্ষা পাম, ধনৰ বলত।
নেভাবিবি-সাৰি যাম, বুধিৰ ছলত।
নেভাবিবি-কাম নাই, কোনো ধৰমত।
নেভাবিবি-লাভ নাই, প্ৰভু-মৰমত।
নেভাবিবি–সিপুবীত একো ভয় নাই,
দেখিলেহে কান্দিবিহি, কবি–'হায়! হায়!!'
“মিছাতেই বিচাবিছ সৰু আৰু, বৰ;
নেথাকিব ইঠাইত একো ভিন–পৰ।
ৰজা প্ৰজা সৰু বৰ বলী নিৰবল
সকলোৰে হ’ব এই একে খনি থল।
সংসাৰৰ শতুৰালি, কপটালি, খঙ,
মৰিশালি পালে হব সকলোৰে ভঙ্গ।
লৰা-বুঢ়া, তিৰী-মটা, শতুৰু-মিতিৰ,
গাই গাই ওচৰতে ইটিয়ে সিটিৰ,
নিজ কৰমৰ দোষ ভবা-গুণা কৰি,
খনি পাটীতেহে থাকিবিহি পৰি।
সংসাৰৰ হাই দ্বন্দ্, কিম্বা খোঁচা–খুঁচি,
সকলোৰে অন্তৰৰ সমূলঞ্চে গুচি,
নিজৰেহে ভাবনাত নিজে কোঁচ-খাই,
চিঞৰিবি– ‘ত্ৰাহি! ত্ৰাহি!’ আৰু, ‘হায়! হায়!’
“তেন্তে কিয় মিছাতেই কপটালি কৰি,
চলাইছ দিনে দিনে সি জীৱন ঘড়ী?
জানিছ যে ভাৰস্তৰ সেই বাৰী, ঘৰ,
নোহে নোহে যুগমীয়া,—মাথোঁ দুদিনৰ।
জানিছ তো, খিলঞ্জীয়া নোহে ধৰাখন;
তথাপি যে এনে দৰে মেলি দিছ মন?
এই কথা মনে মনে জানিবি থিৰাং—
প্ৰভু দিহা বিলাকৰ নাই টাংবাং,
ষেবে সুখ-দুখ আছে,—আছে বাতি-দিন;
তহ’তে যে আছগই আলহীহে তাত,
হাটবুৱা বূপে মাথোঁ বেহাবলৈ হাট!
তৰিবলৈ ইপুৰীত,—ঘটিবলৈ বিত,
দুদিনৰ নিমিত্তেহে আছ পৃথিবীত!
এতেকে, হে! জগতৰ আধা-মূৰী নৰ!
(নিতে ভয় মনলই আনি মৰণৰ,)
অকথাতে নকটাবি,—নিনিয়াবি জীণ,
বহুমুলী জীৱনৰ সেই কেই দিন।
নিজ বেহা-বেপাৰত দে দে মন-প্ৰাণ;
কোনো লীলা-ওমলাত নকৰিবি কাণ।
সাৱধান! সাৱধান! দেখিলে সি লীলা,
ভোল-গই তিলেকতে হ'বি পাছে শিলা!
পাহৰিবি হাট্-বাট্ লগ-লগৰুৱা,
ততচুৰ্তি হেৰুৱাবি লাগি হুৱাদুৱা!
যিবা কথা বান্ধিছিলি আহিবৰ কালে,
সি কথাকো পাহৰিবি লীলা-ৰূপ চালে।
পাহৰিবি নৰকৰ শাস্তি ভয়ঙ্কৰ,
আৰু, সেই মন-লোভা পুৰী বৈকুণ্ঠৰ;
সি মহা প্ৰলয়-কাল, চুলি যেন সাঁকো
লীলা-ওমলাত পৰি পাহৰিবি তাকো।
সৌৱা চাহি! যত মানে তযু লগৰীয়া,
এটি এটি কবি আহি হ'লে ইপুৰীয়া।
অকলে কান্দিবি পাছে বাট-পথ ভুলি;
বেলি থাকোঁতেই বান্ধ টোপোলা-টুপলি।
যেই লীলা-ওমলাব নাই ওৰ পাব;
কোনো কালে তাৰ পবা নাই উপকাৰ।
খোজে পতি হানি দৈন্য, খোজে পতি ক্ষয়,
দেহাৰো যে লটিঘটি জানিবি নিশ্চয়।
ততালিকে সিধি কৰি আপোনাৰ কাম,
লাভে-মূলে আহিবলৈ কব উম্ঘাম্।
এবে যদি ভেবা লাগি থাক ৰঙ চাই।
ইপুৰীত কান্দিবিহি কবি-হায়! হায়!
"ইপুৰীৰ দৰে ঠাই, ক'তো নাই নাই,
যদি পুণ্য আনিব হে পাৰ কোনোবাই।
জগততো নাই ক'তো এনে শান্তি-মঠ,
যদি আহে লগে লগে পুণ্য সমৰথ।
নাই নাই ইপুৰীত আলৈ-আহুকাল,
দিবলৈকো নেলাগে যে কাকো পোহ-পাল।
উৰুমি ও হাই, দ্বন্দ, কন্দা-কটা, ৰণ,
নাই হাবাথুৰি, নাই চিন্তা—ধন ধন।
নাই ধনী চহকীৰ ভেম অহঙ্কাৰ,
দুখীয়া ও নিচলাৰ নাই হাহাকাৰ।
“নাই পাপ-চকু কিম্বা কেৰাহি চাৱন,—
নাই নাই সৰ্ব্ব-নাশী পাপ-আবাহন।
হিংসা, নিন্দা, চতুৰালি কপটালি, ভয়,
নৰিয়া-পৰিয়া নাই জয় পৰাজয়।
নাই তেনে মিতিৰৰ মিছা মিতিৰালি—
মুখেদি বৰষে মউ পেটে চতুৰালি।
মান অপমানো নাই খেনি ঘিণ গপ,
নাই সভা সমিতি বা যাগ যজ্ঞ তপ।
বৰণৰো নাই কোনো ক’লা বগা চিন,
মাথো একে-আগি ভাব, নোহে নোহে ভিন।
গূণনি চিতনি ভাব একো নাই নাই;
যদি আছে বোলোঁ মাথোঁ—ত্ৰাহি। হায়! হায়”
শ'ক ১৮১৪
২৩ ভাদ্ৰ [ ৬০ ]
১
গধুলি হইছে মলয়া বইছে,
বেলিটি গইছে বুৰি;
সোণালী বৰণে, পৰি হাবি বনে
চমকে পৃথিবী যুৰি।
ৰাঙলী ছবিটি বুকুৰে সাবটি
নাচিছে ডিবৰু নই;
জপনা জাপিছে, বখীয়া চাপিছে,
দমবা দামুবি লই।
চৰাই-চৃকতি আহিছে উলটি,
আপোনা বাহলৈ উৰি,
হালোৱা, হজুৱা, কানীয়া, ভঙ্গুৱা
টোকোবা-পজালৈ ঘূৰি।
আমোলা, মহৰি, ‘অফিচ’ সামৰি
বজাৰ-বেহানি লই,
ঘৰলৈ উভতি আহিছে বাবুটি
বিতত্, বিচুৰ্তি হই।
দিনেও বাতিলৈ চাই;
ৰ'দালি নুমালে, ৰান্ধনি সোমালে
লৰায়ো পাতিছে হাই!
লাগিছে হেন্দোল্দোপ্;
ভেকুলী, বাদুল, দেখিই গধূলি
বিচাৰি ফুৰিছে টোপ।
বোৱাৰী জীয়াৰী হঁতে,
কুটনি-বাছনি লাঙনি-পাচনি,
কবিছে আপনা-মতে।
“থিতাতো লাগে ঔ ভাত। ”
—এনেকৈ থকাতে, একেটা ঢাকাতে,
মা-কেও কৰিছে শাঁত।
সকলো ঘৰতে, এইটি পৰতে
জলিছে অলেখ চাকি;
অজলা চগাই, পিৰীতি লগাই,
দিছেহি জীৱটি বাকি।
ষতেকে পৰিছে, ততকে চৰিছে,
নুশুনি নেমানি হাক,
পদূলি পদূলি খেলিছে গধূলি
লৰা ও ছোৱালী জাক।
ঝি-ঈ-ঈ বুলিয়ে, গাইছে জিলীয়ে,
প্ৰভুৰে মহিমা-গীত
একান্ত মনৰে অনন্ত জনৰে
বিচাৰি আপোনা হিত।
ডিবৰু, দাঁতিতে, চাহেবী পটীতে,—
আছে যি সেন্দুৰী আলি,
তাতে ই পৰতে ডঙ্গুৱা ভকতে
চোৱাঁহি ধৰিছে চালি।
ফুৰিছেহি ওভোটাই চুৰিয়াৰ ঠোৰ
নাই বাধা বিঘিনি ও নাই গূৰু, জন,
দেখি নিৰজন ঠাই উত্ৰাৱল মন।
গুপুতৰ গুৰি কথা কয় জনে জনে;
কিবা ভেদ পায় আৰু হাঁহে ঘনে ঘনে।
কোনো জনে বখানিছে নিজ ৰূপ-গুণ;
কোনোৱেবা কাৰবাৰ পিন্ধা-ঊৰা-ধুন;
কোনো জনে নিজ বল ভাবিয়েই আকুল,
নিজে বুধিয়ক জানি কোনো বিয়াকুল;
কোনোটিয়ে নিজকেহে ওপৰঞ্চি বুলি,
ওৱাইডাং কথা কৈছে বাহু তুলি তুলি;
কত কি যে হাঁহি মাতি, পাতি কত পাঙ,
শূন্য আলাসতে কত সাজি বালি-চাঙ,
ইটে-সিটে টনা-টনি কৰি হুৰামূৰি,
মাজে মাজে একোষাৰি প্ৰেম-গীত যুৰি,
লাহে লাহে ঠেও-ধবি ডেকালৰাহ’ত,
গা-ঘেলাই গই আছে আলি-ওপৰত।
আনন্দৰে পাৰ নাই, লগৰীয়া পাই;
কিনো কথা কয় মুখে, ভ্ৰূ-ভঙ্গেই নাই!
কিবা আহে কিবা যায়, কোনে কৰে কাণ?
মূৰ-মুকলিকৈ ফুৰে নাবাবৰ মান?
প্ৰতি কথাতেই মাথোঁ তোলে আনি প্ৰেম;
কিন্তু এনি ভুও নাই কাক্, বোলে প্ৰেম!
গমিও নেচায় হায়! সেই ডেকা কাল,
হ'হা-মতা, গীত-মাত, ৰয় কত কাল?
৫, [ ৬৪ ]
এই যে জীৱন-ফুল, পদুমৰ দবে,
দেহা-পুখুৰীত থাকে, টল্, বল্, কৰে;
‘কাল’-পচোৱা যে আহি কৰে থান থান,—
ডেকাহ'তে সিকথাত দিছে আওকাণ।
খাই-বই সুখে থকা ধৰমকে ধৰি,—
বেদ-কোৰাণৰো কথা উপ্ লুঙা কৰি,
টিলিকিতে উৰাইছে যত পুণ্য-পাপ,
ইতিকিঙ—উলাহতে মাৰি তিনি জাপ।
অলপতে কিয় এনে হৈছাঁ উধাৱত?
আলি-বাটে চালি ধৰি, ধিতিঙালি কৰি,
অতপালি কৰাঁ কিয়, মূৰে-ভৰি কাঢ়ি?
আজি হয় উলাহতে, সাৰ্থক জনম
ভাবিছাঁ যে, পৰস্তেহে পাবা তাৰ গম।
ডেকা-কাল পাই দিছাঁ ধন্য জীৱনক;
কিন্তু হায়! এই দখ অতি ভয়ানক!
একো কথা নোসোধাকৈ গুৰু— 'বিবেকক’
নকৰিবাঁ ইকালত, প্ৰাণ ষায়ো ষক॥
জীৱনৰ সোৱেঁ বাৱেঁ আছে দুটি বাট,
পৰিছাঁহি তোমালোক তাৰে দোমোজাত।
ওলমিছে, ভাল-বেয়া নৰ-জীৱটিৰ,
বাছনিৰ ওপৰতে সেই দুয়োটিৰ।
সেই দুবাটৰে কওঁ, শুনা বিবৰণ;—
বাছি লোৱাঁ নিজে এবে যাৰ যেনি মন।
(ক)
দুয়ো পিনে ঘন, উলুৱনি বন,
জোঁক লাৰু লাৰু তাত;
লেউ লেউ কৰি, আছে থিয় ধৰি,
লাগে থোপাথোপে গাত।
দুয়ো পিনে ঘন, চোঁৰাতনি বন,
কাঠনি বেঁতনি হাবি!
কত ভয়ঙ্কৰ বাঘ ভালুকৰ
শুনি গিৰিজনি ডাবি!!
হাতী পালে পালে, চাৰি ফালে
তৰাৰ গজালি খাই;
সিংহ যোৰে যোৰে যুঁজি যঁজি মৰে
বাটৰুৱা দেখা পাই।
কত অজগৰ, বনৰীয়া গঁৰ,
ফেঁটী, তৰাদাঁহী, গুঁই
এই আলিটিত, কলা-ঘুমটিত,
আছে বাটে-পথে শুই!
পালে মানে গম, কালান্তক ষম।
একে চাবে আহি ধৰে;
চাৰি পিনে বেৰি, ওপৰতে পৰি
ক্ষণে নেফানেফ্, কৰে।
কত মবা দেহ, নাই কোনো শেহ
আছে ঠায়ে ঠায়ে পৰি!
কাউৰী, শগুনে খায়, ঘনে ঘনে,
অজোৰা-পিজোৰা কৰি!!
সেই কাঠনিৰ,— সেই জাৰণিৰ
মাজে মাজে এই বাট;
কত আপদৰ,— কত বিপদৰ,
খোজে পতি ভয় তাত!
ইবোৰৰো পাছে, মূৰকতে আছে,
এটি জইমূনি খাল!—
তাতে এডুখৰি, সাঁকো আছে পৰি,
পচা মদাৰৰ ঠাল!
কোনো লোকে যদি, সেই সাঁকোয়েদি,
ৰাখি শৰীৰৰ ভাৰ,
অতি আলাসতে, খুপি কোনো মতে
তাকো হ'ব পাৰে পাৰ,—
(ঞ)
আন পাৰলই শেহান্তৰে গই,
পায় এনে খনি ঠাই—
শান্তি অমিৰিত আছে যি পুৰীত
নাই কোনো ভয় নাই।
(ট)
নাই তাত আৰু জোঁক লাৰ লাৰু,
কাঠ-বেঁতনিৰ হাবি,
নাই হাতী, গঁৰ, বাঘ, ভালুকৰ
সেই গিৰিজনি ডাবি!
(ঠ)
নাই কোনো দুখ যেনি-তেনি সুখ;
নাই আতৰণো ভয়;
মাথোঁ চাৰি পিনে, ওৰে ৰাতি দিনে,
শান্তিৰেহে বায়ু বয়।
(ড)
জয়-মালা তাত হয় বজ্ৰপাত,
পৰে ফুল-বৰষণ;
‘প্ৰেম’-ৰ'দালিয়ে, চুলি মেলি দি-এ'
কৰে ভোমোৰাকে ‘খুন’।
(ঢ)
মউ-পুখুৰীত ফুৰে ধেমালিত,
যোৰে যোৰে হাঁহ চৰি;
অতি মৰমৰ ভেঁট পদুমৰ
ঠাৰি পাহ পাহ কৰি।
(ণ)
(এনে ময়াছল!) দেখোঁতে দীঘল
যদিস্যাতো এই বাট;
কিন্তু দৰাচলে জুখি-মাখি চালে,
নোহে দুখোজৰো বাট!!
[ বাওঁ-বাট ]
(পাপৰ)
(ক)
আহা! কি চিকণ, —কেনে বিতোপণ,
ৰঙা সেন্দুৰিয়া আলি;
অতি ফৰকাল, নিকা চাৰি ফাল,
নাই বোকা ধূলি বালি।
(খ)
দুয়ো পাৰে তাৰ, কত পৰকাৰ
থিয়ৈ আছে শাৰী শাৰী
কৰি জকমক্ মুহি ভুবনক,—
নানা ফুলনিৰ বাৰী।
(গ)
ফুলি আছে ফুল— কেতেকী, বকুল,
বেলী, চম্পা, জৱা, গুটী,
গুলচি, গুৱাল, গধূলি-গোপাল,
সেউতী, মালতী, যূতি,
(ঘ)
কঠনা, কুহুম, পিৰিকা, পদুম
গোলাপ, খৰিকাজাঁই।
ধুতুৰা, কাঞ্চন, আৰু কোঞা-বন
নাই সীমা-সংখ্যা নাই!
(ঙ)
নানা তৰহৰ কৰবী, তগৰ
গোন্ধতে আমোল-মোল;
ভেঁট, পাৰিজাত, মৰুৱাৰো ঠাঁট
দেখি, বাটৰুৱা ভোল।
(চ)
চৃকতি চৰাই, কত ভোমোৰাই,
জাকি মাৰি মাৰি উৰে;
ফুলে ফুলে পৰি, জুতি ধৰি ধৰি,
মউ চাকি চাকি ফুৰে!
(ছ)
কত সুৰে গীত, কত ৰাগিনীত
কুলি মইনাই গাই,
নাচে তালে তালে, টুনী ডালে ডালে,—
নাচে সখিয়তী বাই।
(জ)
ঘন্চিৰিকাই খুঁটি-তাল বাই
জিলীয়ে বাঁহীৰ গত্:
চালি ধৰি ধৰি, টকচালি কৰি,
নাচে ম'ৰা-পক্ষীহঁত।
(ঝ)
গায় হেটুলুকা, নাচে ফেচুলুকা,—
নাচে বালিমাহী জাক;
ঠেও ধৰি ধৰি, টালিভুলি কৰি
দিয়ে চেৱে চেৱে পাক।
(ঞ)
নাচ-বজা-গীত, উত্ৰাৱলী চিত,
ৰঙ ধেমালিৰে পৰা,
হাঁহি খিকিন্দালি আৰু ভেঙ্গুচালি—
—এয়ে চাৰি পিনে ভৰা!
(ট)
দুয়ো পাৰে বাৰী, আছে শাৰী শাৰী
মউ-ডিমৰুৰ গছ;—
বেল, নাৰিকল, অম্ৰিতা, কল,
তৰমুজা, আত্লচ্,
(ঠ)
মধুৰি, কঁঠাল, জামু, লেচু, তাল,
বাঙি, নুনি, পনীয়ল,
ঘিমৰু, দালিম, চেনিচঁপা, ভীম
আছে ভৰি ভৰি তল।
(ড)
আছে যোকা-যোকে পকি থোকা-থোকে,
নানা তৰহৰ গুটি;
কেৰকেটৱাই পাৰি পাৰি খায়,
মহা সুখে কুটি কুটি!
(ঢ)
বাটৰুৱাটিয়ে, যদি মেলি দিয়ে,
অতি হেপাহেৰে হাত,
ঠালি ভাগি ভাগি, ঠেৰু ছিগি ছিগি,
নিজে সৰি পৰে তাত্!
(ণ)
কিন্তু এই ঠাই এৰি, পোৱা যায়
টুমনি এখন বৰ;
নাই পানী, গছ, মানুহৰৰ সঁচ্
নাই ছঁয়া, বাৰী, ঘৰ!
(ত)
ৰুউ ৰুউ কৰে, পোৰে এনে দৰে,
যেনে মাছ-ভজা-খোলা;—
লাগে এনে হেন,— পিন্ধি আছে যেন
জুই-আঙনিৰে চোলা।
(থ)
পানী-পিয়াহত, জীৱ ছট্ফট্
কৰে সেই টুমনিত;
তাৰে পৰা হয় উভতিবলই
ইচ্ছা, গাৰ পোৰণিত!
(দ)
কিন্তু ওচৰতে এটি পৰ্বতত
দেখা যায় এনে হেন—
কুল, কুল, কই, আছে ধীৰে বই,
এটি নিজৰণি যেন।
(ধ)
নাই কোনো তাত, পানী-খোৱা-ঘাট্;—
দুয়ো পাৰে ওখ গৰা;
যি বা এটা আছে, তাৰো আগে পাছে
জালী-গাঁতেৰেই ভৰা!
(ন)
তাতে এনে দৰে, ঘন তৰপেৰে
ছাটি ছৰিছে যে বনে,
আছে বলি গাঁত, কাৰো অকস্মাৎ,
নাহে পতিয়নো মনে।
(প)
গাঁত বিলাকৰো— অতি নামনিৰো—
তলে তলে, প্ৰতি পলে,
লাগি ভম্, ভম্, পৰি ৰম্ৰম্,
জুই-কুণ্ড এটি জলে!!
(ফ)
যেবে শেহান্তৰে অতি হেপাহেৰে,
কোনো বাটৰুৱাটিয়ে,
সেই ঘাটলই পানী খাবলই
গই, ভৰি খনি দিয়ে,
(ব)
জানো কেনে কৰি, নিমিষতে পৰি
জুই-কুণ্ড-ভিতৰত,
জলি পৰি হায় তাতে মাৰ যায়,
ছাই ভস্ম এঙাৰত!!
(ভ)
এই ঘাটতেই পৰে হঠাতেই
বাওঁ আলিটিৰো ওৰ;
আৰু, সেই লগে, তোলে একে যোগে,
ধুন্ধুপালিৰো হোৰ।
(ম)
মিছা হুতাহৰ আৰু, হেপাহৰ,
আশা, কামনাৰ হাট;
দেখোতেহে চুটি, দৰাচলে ইটি,
কোটি যোজনৰ বাট!!
১৫
কোৱাঁ এবে চাই-চিঁতি হেৰা! ডেকাহঁত।
কোন কেনি যাব খোজাঁ, কাৰ্ কেনি মত?
নৰ-জীৱনৰ এয়ে পৰীক্ষা প্ৰধান;—
ইয়াতে হয় আত্মাৰ ভাগ্য পৰিমাণ।
কিন্তু হায়! তোমালোকে যেই ‘মিল’ পাই,
ভোল্ গৈছাঁ আজি, তাত একো কাম নাই।
এই ডেকা-ধেমালি ও এই হ'লিগ'লি।
নেথাকে তো বাৰকাল, একে দৰে চলি।
গলে পতি ল’বা যেবে বিয়া ফাঁহি-ডোল,
তেতিয়াহে ওলাব ই ধেমালিৰো জোল।
সেই চোচনিয়ে তযু টেটু ধৰি ধৰি
সংসাৰত বুৰুৱাব জলাকলা কৰি।
টানি নিব দিহাদিহি যাক যেনি পায়;
ধনকেহে বিছাৰিবা হাবাথুৰি খাই।
ধনতেহে ধাউতিটো,—ধনতেহে মন,—
ধন-ঘটা বাজে একো নেদেখিবা বন॥
থৰ্-কাচুটিকে এৰি, মৰু-জগতত
ধনৰেহে মলাজপি, হবাঁ অনুমত!
গুণনীৰ গুৰি হ'ব লৰা-লুৰি তিৰী,
ঘৰ-বাৰী, খাট-পাম, কেৰু-মণি-বিৰি।
সি কালত লগৰীয়া বন্ধুহঁতলই
চিঁতনিও নাহিব তো এখন্তেকলই।
এই দেখিছোঁ যে আহা! চেনেহতে গলি,
এজনৰ গাত আনে পৰা ঢলি ঢলি;
মৰমৰ আপাহতে কত কি যে বুলি,
আদৰিছাঁ ইটে-সিটে ‘ভাই! ভাই! বুলি,
বন্ধুভাৱে ইটিয়ে সিটিৰ হাত ধৰি,
আলাপিছাঁ চেনেহেৰে মনপ্ৰাণ ভৰি;
যত গুপতৰ কথা বাজ উলিয়াই,
ইটিয়ে সিটিক কোৱাঁ হিয়া উদঙাই;
১৬
দেখি যেন একে হেন, একে ভাই ভাই,
একে ভাৱ, একে ৰাৱ, ভিন-পৰৰা নাই।
একে মন, একে বন, একে ভেদ পাই,
একে জৰি কে (উ)-ৱে ধৰি আছাঁ যোত খাই।
কিন্তু হায়! দেখা যায়, এই যত বোৰ
কালে আহি ঢাহিমুহি পেলাবহি ওৰ।
সেই মিল, খিল্খিল্,—হাঁহি খিকিন্দালি,
হালিজলি, টালিভুলি আৰু, টকচালি;
কোমলালি, সবলালি, মিতিৰালি গুচি,
চতুৰালি, কপটালি হ'ব খোঁচা-খুঁচি!
ভাই ভাই ঠাই ঠাই হবা ভিন ভিন;
মৰমৰ ধৰমৰ নেথাকিব চিন।
উলাহৰ উছাহৰ যত আলোচনা।
সিও পিনে, দিনে দিনে হ'বা ‘দিনকণা'।
গুণা-গঁথা যত কথা পাতিছাঁ যে পাঙ্
কাল-নৈয়ে একে ধৌৱে কৰিবহি সাঙ্!
যেই ধৰা সুখে-ভৰা দেখাঁ, আজি-দিন,
বেজাৰৰ হ’ব ঘৰ, পাবোঁ নিতে চিন।
তেনেহ'লে এনে মিলে আছে কিনো কাম,
যি মিল, শেহান্তৰ এয়ে পৰিণাম?
১৭
আৰু
(ক)
ডেকা বয়সৰ হায়! সেই ‘চেহেৰাটি' পায়
ফুৰা আজি তোমালোকে অহঙ্কাৰ কৰি,
এই চাই থাকোঁতেই, দুদিনৰ পাছতেই,
ৰাহু-বুঢ়াকালে আহি নিব তাকো হৰি!
(খ)
জেওৰাৰ খৰি যেন কৰিব যে এনে হেন—
নিপোটল শৰীৰকো অতদূৰ খীণ;--
এই সোণা বৰণৰ এনেৰূপ গঢ়নৰ,
–নেথাকিব ক'তো কেনি একণকো চিন!
(গ)
লাহতী-সেওঁতা—ফলা, মহি-বৰণীয়া ক'লা
নিতে—'পমেটম'–ঘ’হা যতনৰ চুলি,
ৰাহু বুঢ়াকালে ধৰি, ৰূপ যেন বগা কৰি,
লাওখোলা উদঙাই, নিব তুলি তুলি!
(ঘ)
যেই চকু যোৰে হায়! ঘনে কেৰাহিকৈ চাই,
মুহিব যে পাৰে আজি গেঠেলীয়া মন;
সি দুটিও মূৰকত, খোৰোঙৰে ভিতৰত
লাহে লাহে ঘোপা হই, পৰি যাব চন্!
(ঙ)
বিত্ চকু নলগালে, নমনিবা কোনো ফালে,
জুমিলেও পৃথিবীৰ সৰু বস্তু বোৰ;
তাতে পৰ্কিতি লৰি, নিতে খকাখুন্দা কৰি,
এৰিবই নোৱাৰিবা জু’হালৰ খোৰ!
(চ)
সেই ওন্দোলোৱা গাল, নিকা শিতলীয়া ছাল,
বুঢ়াকালে কৰিবহি সোটোৰা-সোটোৰ;
নিৰুগীয়া শৰীৰত নিতে হ’ব সি কালত,
—আজি জ্বৰ, কালি খৰ, কত কি যে কোৰ!
(ছ)
হাঁহি-মিচিকনি-মৰা, টান-বস্তু-গুৰি-কৰা
দালিমৰ গুটি হেন দুয়ো পাৰি দাঁত;
সিও ক্ৰমে সৰিগই সোলা–লাপুঙীয়া হই,
কেঁৰা ভাগি নুফুটিব এষাৰিকো মাত!
(জ)
যেই বুকু খনি চাই, ফুৰাঁ আজি ফিন্দুৱাই,
লেখিব যে পৰা হ'ব তাৰো কামী-হাড়,
দিনে দিনে পমিগই, জ'কাটিহে ৰ'বাগই,
সহিবই নোৱাৰিবা দেহাটিৰে ভাৰ।
(ঝ)
লোহোৰা লোহাৰ হাত, এনে শক্তি আছে যাত—
ক্ষণে বধিবলৈ পাৰে কত হাতী গ'ৰ;
তাৰো এনে হব গতি, —বল নামে একো ৰতি
নেথাকিব, আন্ কি যে মাখি খেদাবৰ!
(ঞ)
যেই কঁকালৰ বলে, ফুৰা আজি দলে দলে
কাঠনিৰ মতলীয়া গুণ্ডা হাতী যেন;
হায়! তাৰো যোৰা লৰি, ক্ৰমে হলি-ঢলি পৰি,
অন্তত কুঁজা হ'ব ধেনু খনি হেন।
(ট)
যেই ভৰি দুখনৰে ফুৰাঁ, দেশ দেশান্তৰে
খন্তেকতে যাব পাৰা যোজনৰো বাট;
ক্ৰমে ৰগ ঢিলাহই, তাৰো এনে হ’বগই—
দুখোজৰ সমৰথো নেথাকিব গাত!
(ঠ)
ধেমেলীয়া মিতাহঁত নেপাবাঁ তো সিকালত,
এই ধিতিঙালি কৰি ফুৰিবলৈ আৰু;
গাইগোটা জগতত, সেই বুঢ়া-বয়সত,
লগৰীয়া হব মাথোঁ লাখুটি ও গাৰু!!
(ড)
এই পৰ্ কিতি লৰি, অন্য মতি-গতি ধৰি,
মহা কেনেৰীয়া হ'বা তোমালোকে হায়!
অলপতে ঠেহ্ ধৰি, কেটেৰা-জেঙেৰা মাৰি,
লগাবাঁ যে ঠোটামোজা নিতে হাই-খাই।
(ঢ)
অতি আখৰুৱা হই, তাৰো পিছে হ'বাগই
নাতি-পুতি বিলাকৰ এটি হাৰমাল;
তযু আল্-ধৰোঁতাই ক’ব, আহুকাল পাই,—
‘এনে আপদীয়া বোৰ মৰিলেও ভাল। '
(ণ)
লৰা-লুৰি, ধন-বিত, ৰঙ, ধেমালি ও গীত,
ধুন-পেঁচ, টকচালি, আলৈ-আহুকাল,
খেতি-বাৰী, হাট বাট, বিয়া, সভা, ভোজ-ভাত
—এই বিলাকো যে আৰ, নেলাগিব ভাল।
(ত)
যত সংসাৰৰ লেঠা, এৰি সকলোৰে বেথা
সাজ, হই ৰ’বা মাথোঁ মৰণৰ ফালে;
ইচ্ছা হ’ব এনে হেন— বাঁকি দুদিনতে যেন
মহা ধৰ্ম্মী হওঁ, পাপ খণ্ডি একেকালে।
(থ)
কিন্তু হায়! নাই নাই, থিতাতে নো কোনে পায়,
বৰষুণ অহা দেখি বিচাৰিলে জাপি?
মিছা খপজপ্ কৰি, খাবা মাথোঁ হাবাথুৰি,
আহিব সি মত্যুকাল যতেকতে চাপি।
(দ)।
খুপৰীতে ফাঁট্-মাৰি, 'হায় হুমুনিয়া' কাঢ়ি,
আহি পালে আহি পালে বুলি যম-কাল,
ভয় আৰু ভাবনাত, ল'বা নিতে নিজ গাত,
সৰ্ব্বনাশী মৰণৰ অহা-আটকাল॥
(ধ)
মাজে মাজে একোবাৰ, জীৱনৰ পাপ-ভাৰ,
আদি-পৰা অন্তলৈকে, সুঁৱৰি, সুঁৱৰি,
নিজে নিজে ভাবি চাই, নিজেই বিৰ্চূতি খাই,
প্ৰতি পলে গাৰ নোম উঠিব শিয়ৰি।
(ন)
কান্দি বিয়াকুল হই, অকলে নিৰ্জ্জনে গই,
অতি কাকূতিৰে ক'বা, দুই হাত তুলি,—
—'হায় বিধি কি কৰিলোঁ, লাভে মূলে হেৰুৱালোঁ
এবে মই অধমক ক্ষমা কৰাঁ' বুলি।
১৮
অকস্মাৎ এনে দৰে থাকোঁতে থাকোঁতে,
এদিন টিপা-দি ধৰি, নিব যম-দূতে!
কোটি পৰিয়ালে হায়! বেৰি থাকিলেও,
এখন্তেকো ৰাখিবকে নোৱাৰিব কেওঁ,
লোৰ গম্ভৰতো যদি থাকা তোমালোক,
তাতে আহি মৰা-কালে মাৰিবহি ঘোঁক!
কাবউ-কোকালিলৈও নকৰিব কাণ,—
কিম্বা কোটি লাখ টকা কৰিলেও দান,
মাটিৰ সজাটি মাথোঁ পৃথিবীতে থই,
জীৱ-পক্ষী ধৰি নিব নিজ দেশলই।
লগা-ভগা চুবুৰীয়া বংশ পৰিয়াল,
বেজাৰত কান্দি কান্দি হ’ব লাল্ কাল্;
কিন্তু সাধ্য নহ'ব যে কোনো এজনৰ,
মৰণৰ পৰা তাক কাঢ়ি ৰাখিবৰ!
১৯
আহা-
জীয়াই থাকোঁতে এবে, যেই খনি মুখ
এখন্তেক আঁৰ হ'লে, কৰে কত দুখ;
কত কন্দা-কটা লাগে, পৰবাহলই
দুদিনৰ নিমিত্তেও এৰি দিবলই;
নৰিয়াৰ বাতৰিটি পালে মানে যাৰ,
বিননিত ত্ৰিভুবন কৰে তোলপাৰ;
যাৰ নেওচালৈ হায়! নিজে যাওঁ বুলি,
লৰা, তিৰী আই ভায়ে কান্দে হালিজুলি;
তেনে মৰমৰ বস্তু, ঘিণ ভয় কৰি,
মৰা মাতৰকে হায়! দিব বাজ কৰি!!
২০
হিয়া ধুনি, বুকুপিটি, বংশ পৰিয়াল,
যদিস্যাতো কান্দি কান্দি হ'ব লাল্কাল্;
কিন্তু তোমালোকে সৈতে মৈদামত গই,
কেওঁ নেথাকিব হায়! লগৰীয়া হই?
২১
বগা ধক্ধকীয়াকৈ এডুখৰি কানি,
ধোৱ-পখলাৰ পাছে, পিন্ধাবহি আনি।
সেয়ে মাথোঁ সাজ-পাৰ, সেয়ে তুলি গাৰু;
তাৰপৰি বেচি কিবা দিব জানো আৰু?
পেৰেঙনি-ওপৰত চাৰি জনে লই,
ভাই বন্ধু সকলোৱে মিলিজুলি গই,
এৰিথই আহিবগৈ মৰিশালনীত;—
—আত্মম্ভৰি জগতৰ এয়ে হৈছে ৰীত!
পথিবীতে পৰি ৰ’ব তযু ধন সোণ;
শুদা হাতে নেযাবানে?—ভাবি চোৱাঁচোন।
২২
ফুট্-গধূলিতে যেই নিধতুৱা প্ৰাণ,
ভূত-পিশাচৰ নামে থৰ্থৰিবান,
তেনে ভয়াতুৰ জীৱে অকলেহে গই,
ঘোপ্মৰা মৈদামত পৰি ৰ'বাঁগই।
উহ! কি বিষম কাল সেই সময়ত,
সাৰথিও নহব যে ভাই বন্ধুহঁত।
আন কি যে, লৰা-লুৰি তিৰী আই ভাই,
যাৰ হন্তে তোমালোকে হাবাথৰি খাই,
কত সঁচা মিছা কই,—কৰি কত পাপ,
এৰি শোৱা-খোৱা-পিন্ধা, সকলোৰে ৰাপ,
তেজ পানী কৰি, ঘটি আনি দিবা ধন,
কত যোগানেৰে তুষ্ট কৰিবাঁহি মন;
তেওঁ বিলাকেও এই মৰমলৈ চাই,
মৈদামৰ লগৰীয়া নহ’ব যে হায়!
মাথোঁ নিজ কৰ্ম্ম-ফল একেলগে গই,
যুগে যুগে থাকিবগৈ যুগমীয়াকই।
উপজিলাঁ অকলেই,— যাবাঁ অকলেই,
ভুগিবাগৈ কৰ্ম্ম-বেচ সিও অকলেই।
এয়ে জগতৰ ৰীতি, বুজা ডেকাহঁত!
কিয় মূৰে-ভৰি কাঢ়ি হৈছাঁ উধাৱত?
আৰু সেই মাখনৰ পুতলাটি-দৰে
তযু কুমলীয়া দেহা লোপ্থোপ্ কৰে,
যাৰ নিমিত্তেই এবে লাগে তুলি, গাৰু,
চকী মুঢ়া, বাগী, ঘোৰা কত কি যে আৰু
ধুন্মাৰি ফুৰিবলৈ কত সাজ-পাৰ—
ঠেঙা, চোলা, টুপী, জোতা নানা পৰকাৰ।
তেনে আলসুৱা দেহে, মৰা-পাছে গই,
ধুলি-মাকতিৰে মিলি লেটি-পেটি হই,
মৈদামত আনে-বানে বাগৰি-জুগৰি,
ঠটা মাটিতেহে তেও থাকিবগৈ পৰি।
দুদিনতে গেলি-পচি হ’ব ‘ছাৰখাৰ’
পোকে খচি খচি খাই উলিয়াব হাড়,
হাড় বিলাককো পাছে মাটি বনে খাই,
সমূলঞ্চে চিন ছাব দিব নুমুৱাই।
পঞ্চভূতে মিলি যাব তযু পঞ্চভূত;
কোন কেনি যাব কেৱে নেপাবও ফুট!
কিন্তু তুৱা জীৱনৰ যত পাপপুণ,
তাৰ হন্তে আমাৰ চিটিকিব ধুন;
পুণ্য বেচি হ'লে বঁটা, পাপ হ'লে ডঁৰ;
এবে যেনে ৰুবাঁ, তেনে দাবী শেহান্তৰ।
জীৱটিৰ অন্ত পৰে প্ৰাণী ঢুকালেই;
জীৱ-আত্মাহে মাথোঁ থাকে অকলেই।
তেৱেঁ সকলোৰে বাবে জগৰীয়া হই,
অনন্তত উটে-বুৰে যুগমীয়াকই।
এবে তোমালোকে কৰাঁ যত মানে কাম
গৰাকীৰ ওচৰতো সিটিৰেহে নাম।
গতিকেহে মৰা-পাছে সিটিয়েহে গই
তাৰ বেচ ভূগিবগৈ যুগমীয়াকই!—
—এয়ে জগতৰ ৰীতি, বুজা ডেকাহঁত!
অলপতে কিয় এনে হোৱা উধাৱত?
শঁক ১৮১৫
৫ আহিন।
মইমতালি ভাবৰ ভেটি উছন
১
এদিনা গধুলি, আন্ধাৰে যেতিয়া
ছাটিলে পৃথিবী খনি;
চিনিব নোৱৰা হ'লোঁহি একোকে
ভালকৈ চকুৰে মনি।
২
নেদেখা হ'লোঁহি যেতিয়া, দূৰৰ
পৰ্ব্বত, কাঠনি, বিল,
নিচেই কাষৰে পৰুৱা-পিপৰা,
আপোনা-দেহাৰে তিল;
৩
বেপাৰী, পহাৰী সোমালে যেতিয়া
আপোনা-আপোনা-ঘৰ,
জোপোৰা-বাঁহত চৰাই-চৃকতি;
হাবিত হৰিণা সৰ।
৪
এনেটি পৰতে, কি জানো কি ভাবি
ডিবৰু দাঁতিলৈ গই,
অকলে অকলে বহিলোঁ নিজমে
নানান্ ভাবনা লই!
৫
'মৰণ’ ‘জীৱন'— কত কি ভাবিলোঁ,—
ভাবিলোঁ সংসাৰ-লীলা;
থাউনি নেপাই একোকে পাছত
হ'লোঁ মই তব্ধ শিলা।
৬
ইপিনে দেখিলোঁ— শূন্য আকাশত
ওলালে অলেখ তৰা;—
মিচিকি মিচিকি হাঁহিটি মাৰিয়ে,
জোনালী কৰিলে ধৰা।
৭
দেখি সি তৰাৰ টালুকি-ভালুকি,
উঠিলে ভাবৰ ঢউ;
লাগিলে এনেহে সুৱদি সি যেন,
মাণিকী-মধুৰী মউ।
৮
আববি-বিবৰি চেলেপু, ভাবনা,
এৰিদি পৰস্তে মই,
তৰাৰ ভাবতে, উটিলোঁ বুৰিলোঁ
পাঙনি-লিগিৰী লই।
৯
ভাবিলোঁ মনত— তৰাটিহঁতিয়ে
টিপিয়াটিপি যে কৰে,
পিৰঠি পছাৰি স্বৰ্গৰ ফাললৈ
আমাকে মাতিছে ঠাৰে।
১০
অনন্ত আত্মাৰ অনন্ত যুঁজত,
জিকাৰু-নিছান তুলি,
মাতিছে আমাক, অনন্ত বাটত
আগুৱা হ'বলৈ বলি।
১১
বিবেক-বুধিৰে কাটি কোনো মতে
সংসাৰ-ভেলেকী-বাণ,
ঠাৰে ওচিয়াৰে আমাকে মাতিছে
হ'বলৈ উন্নত প্ৰাণ।
১২
আহাহা! কি দৰে জিলিকি চমকি
মুকুতা-চাঙটি হেন,
গোটেই আকাশ পোহৰ কৰিছে,
‘যুবিলী’—দেৱালী যেন!
১৩
ইয়াকে চাইহে, লৰালি কালত,
কত নো পালোঁ যে ৰঙ;
কত নো হাঁহিলোঁ, কত নো মাতিলোঁ
কত নো কৰিলোঁ খঙ।
১৪
কিন্তু হা! এতিয়া, বিজ্ঞান-পোহৰে
অবিদ্যা-ঢাকনী ডাঙি।
অজলা কালৰ সকলো ভাবনা
খেদালে, ভোঁহাৰি ভাঙ্গি।
১৫
হেজাৰো চালেও এতিয়া আৰু যে’
নেপাওঁ তেনেটি সুখ;
তেনেটি হাঁহিৰে আবৰা নেদেখোঁ
তৰাৰ শুৱনি মুখে!
১৬
আহাহা! ভাবুৱা, আকাশী ভাবটি
এফেৰি পোৱাও হ'লে,
তেনেকৈ ৰঙেৰে হাঁহিলি হেঁতেন,
প্ৰত্যেক নিমিষে পলে।
১৭
তেনেকৈ ৰঙেৰে থাকিলি হেঁতেন,
ভুমকা-ভুমকি কৰি;
টিলিপি টিলিপি নাচিলি হেঁতেন,
আকাশী ভাবেৰে ভৰি।
১৮
এই যে দেখিছোঁ তৰাটিহঁতিক
একণি একণি হেন,
ঢিমিকি ঢিমিকি ঢিমিকি জ্বলিছে,
চাকৰি বন্তি হেন।
১৯
ফলঙি চকুৰে, যিমান একোটি
দেখিছোঁ ইয়াৰ পৰা,
সিমান সৰু, যে নহয় নহয়
গ্ৰহ ও নক্ষত্ৰ তৰা।
হেতু কি?— আমাৰ পৃথিবী বহুত
আঁতৰে থকাৰ বাবে,
চাকিৰ সমান তৰাটি বুলিহে
মানুহে মনেৰে ভাবে।
২১
আচলে সিহঁত নিজেই এখনি
এখনি পথিবী মান;
শূন্যতে ওলমি, আবৰি ধৰিছে
প্ৰত্যেকে এখনি থান।
২২
আপোনা-আপোনা— —জোনেৰে সইতে
বেলিৰ চৌপাৰে ঘূৰি,
অনন্ত কাললৈ থাকিব, ইদৰে
সউৰ জগত যুৰি।
২৩
কি-জানো-কি এক মনিব-নোৱাৰা
চোঁচনী-ফহতি ধৰি,
ইটিয়ে সিটিক শূন্যতে ৰাখিছে,
সুলকি নপৰা কৰি!
২৪
পৰেও যদিহে, চোঁচনী-টানত,
এফালে হয়গৈ পোন;
হেজাৰো টানিলে, নিছিগে নিছিগে,
এনে সি জৰিৰ গুণ!
২৫
নিখৰ্ব্ব যোজনো দুৰই যদিও,
ইটিয়ে সিটিৰ পৰা,
তথাপি নিচেই ওচৰা-ওচৰি
দেখোঁ যে সকলো তৰা।
২৬
কোনোটি ডাঙৰ, কোনোটি সৰুও
কোনোটি মইধমীয়া,
ভাবিলে ইবোৰ, নিৰাশ-ডাৱৰে
আবৰি ধৰেহি হিয়া।
২৭
আমাৰ পৃথিবী খনিয়ে পাইছে
মুঠেই এটিহে জোন;
বৃহস্পতি ও শনিয়ে পাইছে
চাৰিটি, আঠোটি জোন!
২৮
যেনেকৈ ইয়াত পৰ্ব্বত, ভৈয়াম,
গছনি , পৰাণি আছে,
জুলীয়া ধাতু ও সমুদ্ৰ, শিলনি,
তাতে যে তেনেকৈ আছে।
২৯
তাতো যে তেনেকৈ, অদ্ভুত অদ্ভুত
পৰাণি সকলে চৰি,
উন্নতি-বাটত যাবই লাগিছে,
দবৰা-দবৰি কৰি।
কোনোটি চৰিছে, কোনোটি পৰিছে,
কৰিছে যি যেনে কাম;
আপোনা-আপোনা— — গুণৰ বলেৰে,
পাইছে সি তেনে পাম।
তৰাই তৰাই (কত যে ধৰাই)
বাগৰি-জুগৰি ফূৰি,
বিৰতি-কঠীয়া সিচোঁতে সিচোঁতে,
উন্নতি-খেতত ঘূৰি,
নিষ্কাম ধৰমী হ'বলৈ পাৰিছে,
পৰানীহঁতৰ যিয়ে
শান্তি-সাগৰত, বুৰ্-দি পাছত,
মুকুতি লভিছে সিয়ে;
দ-ঘুলি-মাজত, কাৰণ-পানীৰে
সমূলি মিহলি হই,
তেনেই গুচিছে ‘অহং-জ্ঞানৰো’
সুকীয়া ভাবটি— ‘মই’!
তেন্তে এইযে অনন্ত শূন্যৰ
দেখিছোঁ যিমানে তৰা,
প্ৰত্যেক এখনি সুকীয়া সঁতল, (১)
প্ৰত্যেকে এখনি ধৰা!
প্ৰত্যেক থাণিকা খনিতে যদিহে,
অলেখ পৰাণি আছে;
তেন্তে মুঠতে বিশ্ব-জগতত,
কত যে পৰাণি আছে!!
আমাৰ পথিবী খনিও মাথোন
তাৰেহে মাজৰে এক,
আনেৰে বিজালে নিচেই সৰুই,-
নটা ও নোজোৰা, ঠেক।
ইয়াতে দেখোন— কত যে পৰাণি,
চাৰি মহাদেশ যুৰি—
এচিয়া, য়ুৰোপ, আফ্ৰিকা, পতাল—
সাগৰ সমুদ্ৰ পুৰী।
ই চাৰি খনিতো, বেলেগে বিভাগে,
কত যে নুমলী দেশ —
ইংলণ্ড, ভাৰত, কানাডা, মিছৰ
জীৱৰো কত যে ভেশ।
ভাৰতবৰ্ষৰো এচুকে, আমাৰ
আজলী অসম খনি;
অসম দেশতো এঘাৰ বিভাগ,
খোলাও এঘাৰ খনি।
৪o
এঘাৰ খোলাতো, কত যে নগৰ,
জিলা, মহকুমা, গাওঁ।
টাঙনি, চহৰ মৌজা, তহচিল—
—ভাবিয়ে বিৰ্চুতি খাওঁ।
৪১
ইবোৰ ঠাইতো অত যে পৰাণি!—
—অকলে বতাহী কিয়?
মাটীয়া, পানীয়া, কত কি বিধৰ
আছে যে কত নো জীৱ!!
৪২
তাৰেহে মাজৰ এখনি জিলাও
এই যে ডিবৰুগড়;
ইয়াৰে সদউ পৰাণি দেখিলে
বিবুধি হয় যে নৰ।
৪৩
গোটেই বিশ্বৰে ৰিজালে, ডিবৰু,
দেখাই এনেহে যেন—
টুমনি-মাজত বালীয়া চাহিটি;
সমুদ্ৰ-মাজত ফেন।
৪৪
এনুৱা এফেৰি ঠাইতে দেখোন,
কত যে পৰাণি হায়!
মেনা ও মেঠোন, হাতী, ঘোৰা, গাধ,
ছাগলী, গৰু, ও গাই,
৪৫
গাগিনী, বাঘিনী গাহৰি, সিংহ,
ভালুক—ভালুকী, গঁৰ,
শিয়ালো, কুকুৰ, মেকুৰী, এন্দুৰ,
সুগৰী, হৰিণা, সৰ।
৪৬
কাউৰী, কুকুৰা, পৰুৱা-পিপৰা,
মকৰা, চিকৰা উঁই,
ভোমোৰা, বৰল, চেঙেলী, চিতল,
মচোৱা, ফেঁটী ও গুই।
৪৭
মানুহো আছে যে কত কি জাতৰ—
হিন্দু, মোছল্মান,
ইহুদি, কাফিৰ, গৌতমী নাস্তিক,
ব্ৰাহম্য, খিৰিচটান।
৪৮
পটিয়ে পটিয়ে হেজাৰো ফইদ,—
নানান, বেমেলি জাত
আপোনা-খেলৰ চলন-কৰণ,—
আপোনা-দেশৰ মাত!
৪৯
উৰিয়া, বঙালী, মান্দ্ৰাজী, নেপালী
কেঞা ও কাবলী ‘দোচ’ *
খাম্তি, চিঙ্ফৌ, বিহিয়া, আহুম,
কছাৰী, বিহাৰী, কোঁচ।
৫০
ইয়াৰে মাজৰ তয়ো তো মফিজ!
সামান্য এটিহে জীৱ;
তেনতে নিজক ডাঙৰ বিবেচি
ফিতাহি মাৰ নো কিয়?
৫১
কথাই পতি যে নিজৰ বখান,—
কথাই পতি যে 'মই';
ৰিজাই চালেহে বুজিব পাৰিবি,
কিমান কণি নো তই!
৫২
গোটেই বিশ্বৰ প্ৰাণীৰে সইতে
তুলনা কৰিলে তোক,
ইমান, একণি দেখাই, যেনেহে
এ-টি সামান্য পোক!
৫৩
সমুদ্ৰ-মাজত। পোনাটি যেনেহে—
পৃথিবী-মাজত লেখি,
গোটেই বিশ্বৰ প্ৰাণীৰে মাজত,
তোকও তেনেহে দেখি।
৫৪
সৌৱা চা! হেজাৰৰ বালিৰ চাপৰি,
অলেখ বালিৰে ভৰি,
আছে যে সাগৰ, সমুদ্ৰ-পাৰত
ইপিনে সিপিনে পৰি;
৫৫
কোনোৱে যদিহে তাৰেই এ-টি
বালিহে বুটলি লয়,
দেখি সি চাপৰি, পাৰিনে বুজিব–
–হইছে নহৈছে ক্ষয়?
৫৬
তেনেকৈ তয়োতো, বালিৰে নিচিনা
ইমান সৰু যে হায়।
তো-দৰে পৰাণি হলো বা নহ'লে,
বিশ্বৰ একোকে নাই!
৫৭
তো-দৰে জীৱটি আছ বা না’য়েই
কোনে নো কৰিছে কাণ?
পাহৰি কোনেও লেখতো নধৰে,
এনুৱা এখুদু, প্ৰাণ!
৫৮
গতিকে মফিজ! এৰি দে এৰি দে
ই ‘মইমতালি' তোৰ,
নহলে নিশ্চয় জগত-গিৰীয়ে
তুলিব ইয়াৰ হোৰ!!
শ’ক ১৮১৭
১৫ ফাল্গুন।
আত্মন্
১
হেৰ আকলন! অগিয়ানী মন!
কিয় ৰাতি দিনে কৰ 'ধন ধন’?–
কিয় গেলাইছ কঠীয়াৰ কণ,
এনে সোৰোপালি কৰি?
নেজান নে তোৰ এই খেতি খন,
অলপতে হায়! পৰি যাব চন?
অলপতে তোৰ ভাগি ভিকাচন
যাবি দিহাদিহি লৰি?
২
নৱ পামলই পৰস্তে নো তই
ৰাহি নোহাকই, শুদা হাতে গই,
কঠীয়া নো পাছে সিঁচি কেনেকই,
ৰুবি পৰমাৰ্থ ধান?
এই ধনে-ধানে নাহিব তো কাম;
নহব যে তাত এই নামে নাম;
দাবগৈহে যদি পাৰ সেই পাম,
তেহেৰব’ তোৰ মান!
৩
হেন জানি তই এতিয়াৰে পৰা,
এৰি একে চাবে এই ওৰাধৰা
কৰোঁ-কৰোঁ বুলি কৰিব-নোৱাৰা
কানীয়া চেলেপু ভাও,
এই লাম্ ভাম্ নেওচা দি এৰি,
গোটা ৰাতি দিনে সেই সঁচ ফেৰি,
সেই ভেৰোণেহে দিব দিহা কৰি,
ভৱ-সাগৰৰ নাও!
8
সেই সমলেৰে তালৈ যেন গই,
কাৰো মুখলই অনা-চোৱাকই,
চহাবলৈ পাৰ ততাতৈয়া কই,
মায়া-চপৰাণি-খন;
পাছে আৰু যেন, চোঙ্ সলাবলৈ
আগলৈকো যাতে নলগীয়া হই,
জাহ-যাৱ তাতে, খিলঞ্জিয়াকই,
অন্ত কৰি ৰিপু-ৰণ।
৫
কিন্তু যদিস্যাত হেলাওটা কৰি,
আয়ু-ধন ফেৰি দিয় খয় কৰি
চাবি!—শেহান্তৰে বিমোৰত পৰি,
নহব একোকে কৰা।
চা-চোঁ তোৰ দৰে কত উপজিলে,—
সৰু, মাজু, বৰ, কত হ'লে গ'লে,
এটি এটি কৰি ক্ৰমে ৰসাতলে
পৃথিবী হ’বৰে পৰা;
৬
সিহঁতৰো এক আছিলে তো প্ৰাণ,
জ্ঞান, বুধি, বল, যশস্যা ও মান,
আশা-কামনাৰ উন্নতিলৈ কাণ,
এবে যেনে তোৰো আছে;
কিন্তু হায়! এনে ভেলেকীতে পৰি,
দুটি এটি বাজে সকলোটি লৰি,
মাথোঁ নিজ নিজ কাচুটিহে ধৰি,
গলে শুদা হাতে পাছে!
৭
নুগুণি যে তাকো, হেৰ আকলন!
কিয় দিনে ৰাতি কৰ 'ধন ধন’?—
কিয় গেলাইছ কঠীয়াৰ কণ,
এনে সোৰোপালি কৰি?
নেজান নে তোৰ এই খেতি খন,
অলপতে হায়! পৰি যাব ছন;—
অপলতে তোৰ ভাগি ভিকাচন্,
যাবি দিহাদিহি লৰি?
৮
নৱ পামলই পৰস্তেনো তই,
একো নোহাকই শুদা হাতে গই,
কঠীয়া নো পাছে সিচি কেনেকই
ৰুবি পৰমাৰ্থ ধান?
এই ধনে-ধানে নাহিব তো কাম;
নহব যে তাত এই নামে নাম;
দাবগৈহে যদি পাৰ সেই পাম,
তেহে ৰ'ব তোৰ মান!
৯
যদিস্যাতো তোৰ এই খেতি খন
দুষ্ট গৰু মহে মাৰে এবে কণ,
সিহঁতকে ধৰি–বান্ধি এতিক্ষণ
লগা নাকী-জৰি ভাল;—
বীৰ-ভমকেৰে তলপীয়া কৰি,—
হালে হালে যুটি (টেঁটু ধৰি ধৰি),—
চেকনীৰে পিঠি ডৰাডৰ কৰি,
বা চোঁ অময়াৰহাল।
১০
নিজে দেখিবলৈ পাবি তেতিক্ষণ,
কেনে দৰে তোৰ হৈছে খেতিখন
উলাহতে আহা! নাচি উঠি মন,
হ’ব হেমাহিও দূৰ,—
আগ-বতৰতে পকি সেই ধান।
এনে দৰে তোৰ ৰাখিব যে মান—
নোৱাৰিব কেৱেঁ কাঢ়িবও চান
থুনপাকো হব' পূৰ।
১১
যতনেৰে তাকে বান্ধি কুন্ধি লই,
অতি উলাহেৰে সিপুৰীলৈ গই,
কঠীয়ানী এক চাই-চিঁতি লই,
সেই জালোঙাৰে গুটি
সিচি যদিস্যাত, দিয়গৈহে তাত,
খন্তেকতে গজি হ’ব গছ পাত,—
পকা ধানে নিজে লগাব যে মাত,
চোকোৰাৰে পৰা ফুটি!
যদিও বা দুটি গৰু মহে আহি,
মাজে মাজে ডকা দিব খুজিবহি,
সিও ডাকুৰতে লাগি লাগি ফাঁহি,
যাব থিতাদহে মাৰ!
এই চলতেই কাটি ঠোকা ঠোক
ভাৰ বান্ধি বান্ধি লবি জোঁকা জোঁক,
সেয়ে নিগাজিকৈ কৰি দিব তোক
মায়া সাগৰৰ পাৰ।
এনে বস্তু এৰি কিন্তু হেৰ মন!
বিচাৰিছে তই দুদিনীয়া ধন,
কামনাহে বেচি কৰা যাৰ বন।
আৰু যত পাপ-তাপ;
যাৰ পৰা হায়! একো লাভ নাই;
মাথো পথিবীত বাঢ়ে হাই-খাই।
আত্মাও পাছে লঘোনতে যায়,
ভোকে কৰি কাপ্ কাপ্।
দেখিছ তো নিতে, তোৰ সম্মুখেতে
কত লোকে ধন ঘটি নানা মতে,
এৰি এৰি গৈছে য’ৰ বস্তু ততে,
যেনে আহিছিলে তেনে;
আন কি যে ভূতী সজাটিকো থই,
নিজ আছুতীয়া ‘মই’ কেহে লই,
এটি এটি কই আছে নিতে গই,
যেয়ে আহিছিলে যেনে।
১৫
যদি বিচাৰিছ ভৱিষ্যৰ হিত,
তেন্তে দিনে ৰাতি কৰি ‘বিত বিত’,
নপৰিবি তই মায়া-ফাকটিত,
আশা-ফচুলনি পাই;
চাৰি!—কেনেবাকৈ পৰু যদিস্যাত,
চকু-লোৰে আৰু নেদেখিবি বাট,
ওবে ৰাতি দিনে সিজি কামনাত,
হ'বি জ্বলি-পুৰি ছাই!
১৬
এই পথাৰলৈ য'ত আহিছিলে,
য়্যাৰ পৰা কচোঁ কোনে কিটো নিলে?
প্ৰায় সকলোকে ইহে ফাঁকি দিলে,
মুঠে দু'এজন এৰি;
এই ধনৰেহে লোভ দেখুৱাই,
যত দিন থাকে, ৰাখে টু-টুৱাই,
কাঢ়ি লই, পাছে দিয়ে উলিয়াই,
লাভে মূলে দুয়ো ফেৰি॥
১৭
ক্ৰমে দেখিছোঁহি— কৰি ‘বিত বিত’—
হেলাৰঙে খাটি হাল-যুৱলীত,
পৰিছহি তয়ো তেনে ফাঁকটিত,
আশা-ফচুলনি পাই;
কিন্তু এনি তোৰ ইযে আয়ু-নই,
প্ৰতি পলে পলে, গৈছে বই বই।
গমি, টলি, দেখোঁ, তাকো চাবলই
কান্-সাৰে (ই) তোৰ নাই।
১৮
দেখি শুনিও যে, হে আবুজন!
কিয় দিনে ৰাতি কৰ ‘ধন ধন’?
কিয় গেলাইছ কঠীয়াৰ কণ,
এনে সোৰোপালি কৰি?
নেজান নে তোৰ এই খেতি খন
অলপতে হায়! পৰি যাব চন্?
অলপতে তোৰ ভাগি ভিকাচন্,
যাবি আনে-বানে লৰি?
১৯
নৱ পামলই পৰস্তে নো তই,
ৰাহি নোহাকই শুদা হাতে গই,
কঠীয়া নো পাছে সিচি কেনেকই,
ৰুবি পৰমাৰ্থ ধান?
এই ধনে-ধানে নাহিব তো কাম
নহব যে তাত্ এই নামে নাম,
দাবগৈহে যদি পাৰ সেই পাম,
তেহে ৰ'ব তোৰ মান?
শ'ক ১৮১৮
১৫ ফাল্গুন।
দিন-কণা
১
হেৰা! হেৰা! হাটৰুৱা!
মৰমৰ ভাইহত!
নেৰিবা নেৰিবা মোক,
এই মায়া-বজাৰত।
২
দু'হাত যুৰিছোঁ মই
কাবউ-কাকূতি কৰি;
অকলে নেৰিবা মোক,
আলাই-আথানি কৰি।
৩
তোমালোকো যোৱাঁগই;
মোকো হেৰা! লই যোৱাঁ!—
দুখীয়া নিছলা বলি,
এফেৰি উভতি চোৱাঁ!
৪
হাতৰ লাখুটি ইয়ে,
মেলি দিছোঁ, হে ভাই!
ধঁৰা, ধৰি কোনো মতে
নিয়া মোকো আগুৱাই।
কেনি নো যাবগৈ লাগে,
চকুৰে নমনো মই;
খুন্দা ও খন্দনি খাই,
যেনি তেনি পৰোঁগই।
আমাৰ নিচিনা এনে
দুখীয়া লেহেৰা, দেও!
এই বিশ্ব-বজাৰত
নাই আৰু ক'তো কেও!
সি দেখি মাতিছোঁ মই,
অত যে মিনতি কৰি;
আহা,–আহাঁ, ভাইহত!
নিয়া মোকো বাহু, ধৰি।
বেচি তো নেলাগে মোক,
এফেৰি পোহৰ মুঠে;
তাকে পালে উলাহতে,
হিয়া মোৰ নাচি উঠে।
এটপি চকুৰ লো,
এখনি কোমল হিয়া,
এষাৰি ‘আয়ৈ দেহি। ’
আৰু এটি হুমুনিয়া;
—ইয়াৰ উপৰি, আৰু,
একোকে নেলাগে মোক;
ইয়াকে পালেই, মোৰ;
গুচি যাব যত শোক।
আমনি নকৰোঁ আৰু,
কাকো ক'তো, হেৰা ভাই!
আহাঁ—আহাঁ!—ঘূৰি আহি,
নিয়া মোকো আগুৱাই।
আগে আগে তোমালোক,
পিছে পিছে ময়ো যাওঁ;
তযু পোহৰৰে যেন
এচেৰেঙা ময়ো পাওঁ।
নহলে মৰিম মই,
আলাই-আথানি হই;
কেনিবাদি এন্ধাৰত।
খালে বামে পৰি অই।
ওখোৰা মোখোৰা বাট
তাতে ই এন্ধাৰ ঘোৰ,
তাৰোপৰি দই কান্ধে,
মেটমৰা বোজা মোৰ;—
খোজে পতি, উজটিত
চুলি-আগে গৈছে জীৱ;
হায়! আগে জনা হলে,
আজি এনে দশা কিয়?
বজাৰতে ভোল্ গলোঁ,
লীলা’মলা চাই চাই;—
চাকি, তেল, শলিতা যে
নেবেহালোঁ হায়! হায়!
এতিয়া বুৰিলে বেলি;
হ'লেহি এন্ধাৰ ঘোপ।
লাহে লাহে ভাগিলেহি,
গৰাকীৰৰ দল্দোপ্।
অকলে কেনেকৈ যাওঁ
কি হব উপায় মোৰ।
সাৰথিও নাই নাই
কিম্বা চাকি-বন্তি জোৰ।
নিগমে মৰিলোঁ মই,
কোন্ কেনি আছাঁহক
উধাবাঁহি আজি এই
দিনকণা অধমক।
এনে নো ধেন্দেলা মোক
বিধিয়ে কৰিলে হায়!
উহ! কি কপাল-পোৰা—
ভৰিও পিছলি যায়!
খোজে পতি ঘৰামুটি,
ঘনে টেলেঙনি খাওঁ;
‘সহায় সহায়’ কৰি।
ইপিনে সিপিনে চাওঁ!
নেপাওঁ কেনিও হায়!
এখনি সহায়-হাত;
নুশুনো কেনিও হায়!
এষাৰি শুৱলা মাত।
যাৰেই গুৰিলৈ যাওঁ,
সেয়ে মুখ ওফোন্দায়;
চকুহে টেলেকা কৰি,
গোঙোৰাকৈ ঘূৰি চায়;
যেয়ে সেয়ে ছেই ছেই,
য'তে ত’তে দূৰ দূৰ;
যাকে মাতোঁ, সেয়ে মাৰে
কিল, ভুকু, লাঠি, গোৰ।
হায়! কি কপাল মোৰ,
এয়েনে আছিলে লেখা?
উহু! কি এন্ধাৰ বাট,
নেপাওঁ একণো দেখা!!
সাৰথি মাথোন এই—
কণাৰ লাখুটি ডালি।
তাৰেহে খোপনি পতি,
কোনো মতে হালিজালি,-
এখুজি দুখুজি কৰি।
আহিছোঁ, হে ভাইহঁত!
নেঠেলিবা,—নেঠেলিবা,—
লোৱাঁ মোকো কাষৰত!
কাবউ কৰিছো মই,
দুখনি ভৰিত পৰি;
নিছলা আতুৰ বুলি,
নিয়া মোকো ধৰি ধৰি।
খন্তেকলৈ খেনি কৰি,
খন্তেকলৈ অপমান,
কিয় ভাই! নাহকতে
বিনাশিবা এটি প্ৰাণ।
এতেকেহে, লগে-ভাগে,
নিয়া নিয়া বাহ, ধৰি;
কোনো মতে, ময়ো যাতে।
যাব পাৰোঁ, মৰি-পৰি।
দেখোঁ—অত কাকূতিতে
নাহিলে যে কেও হায়!
মানুহৰ পৰা তেন্তে,
আশা আৰু নাই নাই।
এবে তোমাকেহে খাটো
হে ‘প্ৰভু! দয়াময়!’—
আজি মহা বিপদত,
বিতত্-বিচূৰ্তি মই;
কেৱেঁ নেতাৰিলে মোক:—
নেলাগিলে কাৰো বেথা;
তুমিয়েহে তৰোৱাঁহি,
ভাঙ্গি এই মহা লেঠা;
অগতিৰ গতি তুমি,
অনাথৰ নাথ শুনো;
তেন্তে ই বিলই মোৰ,
চাই আছাঁ কেনেকৈ নো:
কণা অধমৰ ফালে,
কৃপা-চকু মেলি চাই,
তাৰাহি, হে দয়াময়!
ৰসাতলে গলোঁ হায়!!!
শঁক ১৮১৭
৪ ব'হাগ।
এই লেখকৰ লেখাসমূহ বৰ্তমান পাবলিক ড'মেইনৰ অন্তৰ্গত কাৰণ এই লেখাৰ উৎসস্থল ভাৰত আৰু "ভাৰতীয় কপিৰাইট আইন, ১৯৫৭" অনুসৰি ইয়াৰ কপিৰাইট ম্যাদ উকলি গৈছে। লেখকৰ মৃত্যুৰ পাছৰ বছৰৰ পৰা ৬০ বছৰ হ'লে তেওঁৰ সকলো ৰচনাৰ কপিৰাইট ম্যাদ উকলি যায়। (অৰ্থাৎ, ২০২৪ চনত ১ জানুৱাৰী ১৯৬৪ৰ পূৰ্বে মৃত্যু হোৱা লেখকৰ সকলো ৰচনা পাব্লিক ড'মেইনৰ আওতাভুক্ত হ’ব। )