লৱ-কুশৰ যুদ্ধ
_(page_2_crop).jpg)
প্রকাশক :
শ্ৰীমুনীন্দ্ৰনাৰায়ণ দত্তবৰুৱা এম্-এ
দত্তবৰুৱা এণ্ড কোং
নলবাৰী : অসম
•
প্রথম সংস্কৰণ
বেচ—এটকা মাথােন।
১৯৫৭
•
ছপা কৰোঁতাঃ
শ্ৰীযােগেশচন্দ্র গােস্বামী।
উমা প্রেছ
নলবাৰীঃ অসম
শ্ৰীশ্ৰীৰামচন্দ্রায় নমঃ
লৱ-কুশৰ যুদ্ধ
⸻
শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ অশ্বমেধ যজ্ঞৰ ইচ্ছা
পদ
ৰাম দেৱ বদতি শুনিয়ো ঋষিলােক।
নিঃশঙ্ক কৰিয়া অনুমতি দিয়া মােক॥
সুৱৰ্ণৰ প্রতিমা সাজিয়াে সীতা থানে।
অশ্বব্ৰতী ব্ৰত আৰম্ভিবাে একমনে ॥১
শুনিয়োক ৰাজঋষি গৰিষ্ঠ আমাৰ ।
পাতক সাগৰে যেন সবে কৰা পাৰ ॥
অশ্বমেধ কৰিবাক মােৰ মহাৰঙ্গ।
দেৱ দ্বিজ পিতৃৰ নকৰা আশা ভঙ্গ ॥২
বশিষ্ঠ বদতি শুনা শুনা সাধু ৰাম ।
অশ্বমেধ কৰিবাক মােৰ হয় মন॥
ঝাণ্ট কবি সাজিয়াে যজ্ঞৰ যত সাজ।
আসিলা পূর্ণিমা বিলম্বত নাহি কাজ ॥৩
অশ্বমেধ যজ্ঞৰ ঘোৰা দিগ্বিজয়ৰ কাৰণে এৰি দি
সসৈন্যে শত্রুঘ্নৰ অনুসৰণ
পুনৰপি ৰামে হেন বুলিলা বচন।
বিলম্ব নকৰি কৰা যজ্ঞক সাধন ॥
ৰামৰ বচনে ঋষি গৈলা ঘােৰাশালে ।
বাছিলেক ঘােৰা শুক্লবর্ণ যে সকলে॥৪
লাঞ্জ হৰিদ্ৰাৰ বৰ্ণ মুখ যে পাণ্ডুৰ।
হেন ঘােৰা বাছি আগ কৰিলা ৰামৰ ॥
ঘােৰা দেখি ৰামচন্দ্রে চালিলেক গাৱ ।
পাদ্য অর্ঘ দিয়া পূজিলন্ত বহুভাৱ ॥৫
ঘােৰাক পখালি চন্দনৰ লেপ দিলা।
সুৱৰ্ণৰ অলঙ্কাৰে শৰীৰ মণ্ডিলা॥
সেহি দিন অশ্বব্ৰতী ব্ৰত আৰম্ভিলা।
সুৱৰ্ণৰ পত্ৰ ঘোৰা কপালে আৰিলা ॥৬
সেহি যে পত্ৰত লেখি বিস্তৰ বচন।
দশৰথসুত ৰাম কৌশল্যানন্দন॥
কৌশল্যাৰ সুত ৰাম বীৰ অতি সাৰ ।
ধৰােক মােহােৰ ঘােৰা বল আছে যাৰ ॥৭
তিনি ভাৰ সুৱর্ণক গাৱে গাৱে দিলা।
এক পােহা ৰত্ন দিয়া মন সন্তোষিলা॥
নানা দিশ হন্তে যত যত আছে আসি।
ৰামে আনি দিলা দান দ্বিজে লৈলা হাসি॥৮
দুখী ভুখী দেশান্তৰী আছিলেক যত।
সবে তুষ্ট হৌক ৰাম দেৱৰ সম্মত॥
অনন্তৰে শত্ৰুঘনে ৰাঘৱ বদতি।
ৰাখিয়োক হয় বাপু হুয়া সেনাপতি॥৯
সবাৰ প্ৰসাদে যজ্ঞ কৰিবাক চাওঁ।
তেবেসে ৰাৱণ বধ পাতক এৰাওঁ॥
শত্ৰুঘন বদতি শুনিয়ো ৰামদেৱ।
তুমি সম আমাৰ সুহৃদ নাহি কেৱ॥১০
এৰিয়োক চিন্তা মই ৰাখিবোহো হয়।
আছোক মনুষ্য দেৱতাকো নাহি ভয়॥
হেন শুনি ৰামচন্দ্ৰে মেলিলেক হয়।
দশোদিশ সৰ্ব্বজনে কৰে জয় জয়॥১১
ত্ৰিজগত লোকৰ মিলিল মহোৎসৱ।
দশেদিশ চানি মাত্ৰ শুনি জয়ৰৱ॥
শত্ৰুঘন লৰি গৈলা ঘোৰাৰ পাচত।
তিনি অক্ষৌহিণী সেনা লৰিলা লগত॥১২
গ্ৰাম নগৰৰ হাটি বাটি বন গিৰি।
ইচ্ছাৰূপে ৰামৰ ঘোটকে আছে ফুৰি॥
অল্পবল ৰাজা মানে ৰামনাম দেখি।
আগ বঢ়াইলেক ঘোৰা সমৰ উপেখি॥১৩
অশ্বমেধ যজ্ঞৰ ঘোৰা বাল্মিকীৰ আশ্ৰমত প্ৰবেশ
হেনমতে ৰাজ্যে ৰাজ্যে ফুৰে তুৰঙ্গম।
পাচে পশিলেক ঘোৰা বাল্মীকি আশ্ৰম॥
সিবেলাত বাল্মীকি গৈলেক নাগলোক।
বৰুণে বোলয় মোৰ যজ্ঞ কৰিয়োক॥১৪
যজ্ঞ কৰি তথাতে বহিলা তপোধন।
শূন্য আশ্ৰমতে ঘোৰা পশিলন্ত বন॥
ঋষিৰ আশ্ৰমে বন দেখি লাগে ৰঙ্গ।
ফলে ফুলে জাতিষ্কাৰ জামিৰ সোলঙ্গ॥১৫
আম জাম লেতুক আমলকী অসংখ্যাত।
যেহি ফল ফুল চাৱে সেহি পাৱে তাত॥
তাকে ৰাখি বনত ফুৰয় সীতা-সুত।
ঋষিৰ ছৱাল সঙ্গে ফুৰন্ত বহুত॥১৬
ধনু শৰ ধৰি ফুৰে নিঃশঙ্ক হৃদয়।
দেখন্ত বনত ফুৰে বিচিত্ৰ যে হয়॥
ঘোৰা ধৰিবাক লৱ যায় আগবাঢ়ি।
পঢ়িলন্ত পত্ৰখান কপালৰ কাঢ়ি॥১৭
শুভপত্ৰে সমিধান প্ৰথম বচন।
দশৰথসুত ৰাম কৌশল্যানন্দন॥
অশ্বমেধ যজ্ঞ হেতু মেলিলা থোৰাক।
যাহাৰ শকতি আছে ঘোৰাক ধৰোক॥১৮
নুহি তেবে সামৰাজ্যে বৰােক যজ্ঞত।
হেনয় বীৰত্ব বাণী দেখিলা পত্ৰত॥
হেন দেখি কুপিলন্ত সীতাসুত লৱ।
বীৰত্ব বচনে তান নসহিলা গাৱ ॥১৯
লৱৰ অশ্বমেধ যজ্ঞৰ ঘােৰা বন্ধন
ৰামৰ জননী যে কৌশল্যা নিজমাতা।
আমি জন্ম ধৰি আছো জানকী সীতাত॥
কোন থান দেখাে আজি ৰাম বীৰবৰ।
মই লাগ পাইলে তাঙ্ক কৰিবাে সমৰ ॥২০
এহি বুলি লৱে পাচে গৈলা আগবাঢ়ি।
আপােনাৰ গাৱৰ উত্তৰী লৈলা কাঢ়ি ॥
আগবাঢ়ি ঘােৰাৰ উত্তৰী দিলা গলে।
আজুৰি পিজুৰি নিয়া বান্ধি থৈলা কলে॥২১
ঋষিৰ ছৱালে বােলে শুন অৰে লৱ।
তােমাৰ নিমিত্তে আমি পাইবাে বৰ ভয় ॥
ৰাজাৰ ঘােৰাক তুমি ধৰা কি কাৰণে।
মাৰি ধৰি সবাকো নিবেক এতিক্ষণে ॥২২
অসংখ্যাত সেনা আছে তাহাৰ পাচত।
শুনিছা তাহাক তুমি যুজিতে শকত॥
আছােক যুজিবে তাক দেখি লাগে ডৰ।
লৰি পুৰি নিব আজি সকলো নগৰ ॥২৩
স্বভাৱে ব্ৰাহ্মণ আমি আবো শিশুকাল।
শূন্য যে আশ্ৰম ঋষি গৈলেক পাতাল॥
হেন শুনি কোপে লৱ দিলন্ত উত্তৰ।
স্বভাৱে ব্ৰাহ্মণ জাতি দৰুক সবাৰ॥২৪
তুমিসবে ঋষিৰ ঔৰসে ভৈলা জাত।
আমি জন্ম ধৰি আছো জানকী সীতাত॥
আগে ঘোৰা ধৰি পাচে এৰো মই যেবে।
সংসাৰৰ বীৰগণে হাসিবেক তেবে॥২৫
ইসব লজ্জাত কৰি মৰণেসে ভাল।
নেৰিবো ঘোৰাক তোৰা যায়োক সকল॥
এহি বুলি বীৰদৰ্পে সীতাৰ নন্দন।
বৃক্ষমূলে বসিলেক হৰষিত মন॥২৬
জৈমিনি বদতি শুনিয়ো জন্মেজয়।
ঘোৰা ধৰি লৱ বীৰ আছন্ত নিৰ্ভয়॥
অসংখ্যাত সেনা দণ্ডে ছত্ৰে আসে ধায়।
ঢাক ঢোল তবল মৃদঙ্গ বাদ্য বায়॥২৭
কি ভৈল কি ভৈল ঘোৰা বুলি ৰিঙ্গ পাৰে।
তিনি অক্ষৌহিণী সেনা ধাইল একেবাৰে॥
শত্ৰুঘন প্ৰসাদত নিঃশঙ্ক হৃদয়।
দেখন্ত কলৰ গাছে বান্ধি আছে হয়॥২৮
কিসক ধৰিলি বােৰা নৃপতি ৰামৰ।
ঋষিৰ ছৱাল মৰিবাক নাহি ডৰ ॥
হেন শুনি ঋষিৰ ছৱালে পাৰে ডাক।
নধৰো ৰামৰ ঘােৰা ৰাখিয়ো আমাক ॥২৯
গাছৰ গুৰিত বসি আছে একেশ্বৰ।
সেহিসে ধৰিছে ঘােৰা নৃপতি ৰামৰ ॥
হাক ডাক নুশুনি পৰৰ ধৰে হয়।
ইহাৰেসে লৱ নাম জানিবা নিশ্চয় ॥৩০
হাসিয়া কটকে বােলে অবােধ ছৱাল।
ৰাজাৰ ঘােৰাক ধৰি লগাইলি জঞ্জাল॥
বাটৰ ধেনুক ধৰি দুহাতে চান্দস।
মৰিবাৰ ঔষধক গলত বান্ধস ॥৩১
এৰা ঝান্টে ঘােৰা কেনে মৰিবাক চাস।
এহি বুলি কটকে চাপিলা গৈয়া পাশ ॥
ঘােৰা মেলিবাক যায় আথ বেথ কৰি।
হেন দেখি লৱ পাচে গৈলা আগবাঢ়ি ॥৩২
আমাক নুসুধি ঘােৰা মেলস সম্প্রতি।
নেদিলে নিবাক পাৰে কাহাৰ শকতি॥
আমি যে নেদিলে ঘােৰা নিবা কেন কৰি।
এহি বুলি লৱ পাচে গৈলা ধনু ধৰি ॥৩৩
মহা কোপে মাৰিল। নৰাচ অসংখ্যাত।
সেহি শৰে সবাৰাে কাটিলা দুই হাত॥
হাত কাটা সেনাগণে পাৰয় আটাস।
ধৰ ধৰ মাৰ মাৰ আৰ কিবা চাস॥৩৪
অৱশেষ সেনাগণে হানিলা শকতি।
শ্ৰম কৰি এৰাইলন্ত সীতাৰ সন্ততি॥
গঙ্গাত সানিলে যেন পাতক এৰায়।
লৱক নুচুই শৰ ফিৰিয়া আসয়॥৩৫
পুনৰপি কোপ মনে সীতাৰ সন্তান।
গাৱে গাৱে পাঞ্চ শৰ কৰিলা সন্ধান॥
সেহি শৰে হৃদয়ক ভেদিলেক ডাটি।
পাচে আৰো শৰে শিৰ পেলাইলেক কাটি॥৩৬
হস্তীগণ আউৰ কাটি পেলাইলা তহিত।
সুৱৰ্ণ কবচ সমে ৰথী বিপৰীত॥
শুণ্ডে মুণ্ডে কাটিলেক ঘণ্টায়ে সহিত।
পতাকা ধ্বজক কাটি পেলাইলা তহিত॥৩৭
ৰথ চক্ৰ বিবিধ কাটিলা জাকে জাক।
সাৰথি সহিতে কাটি পেলাইলা ঘোৰাক॥
তথাপিতো কোপ ক্ষমা নভৈলা লৱৰ।
হৰিণক লাগি যেন বাঘে দিলা ধাৰ॥৩৮
খাণ্ডা বাৰু সহিতে পদাতি বহুতৰ।
কাটি কাটি পঠাইলেক যমৰ নগৰ॥
গজ বাজী প্ৰজা মাৰি পেলাইলা উৰাই।
হেন দেখি শত্ৰুঘনে ক্ৰোধে গৈলা ধাই॥৩৯
শত্ৰুঘ্নৰ লগত লৱৰ যুদ্ধ
বিচিত্ৰ ৰথত চৰি সমৰক যান্ত।
কৰ্ণমানে ধনু টানি কোপত গৰ্জন্ত॥
খানিতেক ৰহ তই সমুখ সমৰে।
শিশু দেখি তোক সৰ্ব্বজনে দয়া কৰে॥৪০
হেন শুনি লৱ বীৰ কতক্ষণে আসি।
দশপাট শৰ টোণ হন্তে লৈলা বাছি॥
কৰ্ণমানে টানিয়া হানিলা দশ শৰ।
একেবাৰে দশৰো ভেদিলা কলেৱৰ॥৪১
আৰে চাৰি শৰে মাৰিলেক চাবি হয়।
এক শৰে ধ্বজ কাটি পেলাইলন্ত তয়॥
সেহি শৰে হৃদয়ক ভেদিলেক ডাটি।
পাচে আৰো শৰে শিৰ পেলাইলেক কাটি॥৪২
ৰথৰ সম্ভাৰ মানে কাটি আৰো শৰে।
ধনুৰ গুণক কাটিলন্ত আৰো শৰে॥
ৰামৰ কনিষ্ঠ ভাই সমৰে নিপুণ।
পুনৰপি ধনুত লগাইল আৰো গুণ॥৪৩
নৰাচ পট্টিস ভল্ল হানিলা বহুত।
সব শৰ সহিলেক জানকীৰ সুত॥
অনন্তৰে পুনৰপি শৰ তিনিপাটে।
ভেদিলেক বৰ চোটে লৱৰ গাৱতে॥৪৪
ভল্ল তিনি শৰ ফুটি সীতাৰ সন্তান।
হাসি হাসি উপালম্ভ বুলিলা বচন॥
অনেক নিৰ্ম্মম বাণী বিস্তৰ বুলিল।
শৰ বুলি মাৰিলাহা মালতীৰ ফুল॥৪৫
এহি শৰে মোহোৰ কপালে জাতিষ্কাৰ।
থানিতেক সহ আৰ কৰো প্ৰতিকাৰ॥
এহি বুলি লৱে প্ৰহাৰিলা চাৰি শৰ।
চাৰি শৰে চাৰি ঘোৰা নিলা যমঘৰ॥৪৬
আৰ একপাট শৰ মাৰিলেক ডাটি।
সেহি শৰে সাৰথিৰ শিৰ নিলা কাটি॥
শত্ৰুঘ্নৰ ধ্বজগোট আতি বিপৰীত।
দুই শৰ হানি কাটি পেলাইলা তহিত॥৪৭
হস্তী ৰথ সাৰথি ঘোটক ধনু ধ্বজ।
অন্য ধনু ধৰি যুজিবাক ভৈলা সাজ॥
কোপ অপমানে পাচে দশৰথসুতে।
হালধীয়া শৰপাট বাছি লৈলা হাতে॥৪৮
গৃধ্ৰ শগুণৰ পাখি আনি তাক চাইলা।
নাহিকে নিস্তাৰ যাক আগে লাগ পাইলা॥
হেন শৰ গুণত যুৰিলা সেনাপতি।
দয়ায়ে শিশুক চাই শত্ৰুঘ্ন বদতি॥৪৯
তই শিশু ছৱালক কেনে কৰো শৰ।
মোৰ বাক্য ধৰি পলাই প্ৰাণ ৰক্ষা কৰ॥
হেন শুনি লৱে প্ৰহাৰিলা দুই বাণ ।
হালধীয়া শৰক কৰিলা খান খান ॥৫০
মিছা সাক্ষী কহন্তে পুৰুষ অধােগতি।
শত্ৰুৰ শৰ ভৈলা তেনয় সঙ্গতি।।
শৰ হত দেখি শত্রুঘন বীৰবৰ।
যমদণ্ড সদৃশ ধৰিলা আৰো শৰ ॥৫১
দেখি সীতাসুতে আতি কোপিলন্ত মনে।
শৰ ধনু জপাই কাটিলা তেতিক্ষণে।।
শিশুৰ সমৰে আতি উপালম্ভ পাই।
হাত হন্তে কাটা ধনু আছাৰি পেলাই॥৫২
যেহি ধনু-শৰে মাৰিলোহো ৰিপুগণ।
আজি সেহি শৰ ধৰি তােক কৰে ছন্ন।
জ্যেষ্ঠ মাসৰ ৰৌদ্ৰৰ যেহেন দীপিতি।
সেহিমতে শৰ প্ৰহাৰিলা চতুর্ভিতি ॥৫৩
লৱৰ পৰাজয়
বহ্নিসম ধনু টানি দিগন্ত আটাস।
মাৰিলো ছৱাল আজি জীৱন্তে নৰস ।।
শৰৰ দীপিতি দেখি লৱ ভৈলা ত্রাস।
জানিলো আমাক শৰে কৰিলা বিনাশ ॥৫৪
বিপাকে পৰিলো আৱে মােৰ প্রাণ যায়।
আছো একেশ্বৰে লগে নাহি কুশ ভাই।।
যদি মোৰ কুশ ভাই থাকয় লগত।
তেবে কি মোহোৰ ভয় আছে সমৰত॥৫৫
এবেসে জানিলো মোক চলিলেক বিধি।
শুনি আছো পুৰুষৰ সাহতেসে সিদ্ধি॥
যেবে মোৰ মাৱ সীতা শান্তি স্বৰূপত।
তেবে মোৰ শৰে শৰ কাটোক বাটত॥৫৬
আমাৰ কীৰিতি বৌক যুৰিয়া সংসাৰ।
এহি বুলি লৱে শৰ কৰিলা প্ৰহাৰ।
শত্ৰুঘ্নৰ শৰক বাটত পাই লাগ।
মাজতে কাটিলা তাক কৰি দুই ভাগ॥৫৭
তাৰ আধখান শৰ আসে দৰদৰি।
তাহাক লাগিয়া লৱে আছে লক্ষ্য কৰি॥
তাক লাগি লৱে প্ৰহাৰিলা দুই বাণ।
সিয়ো আধখানক কৰিলা খান খান॥৫৮
তাৰ আধখান শৰ উফৰিয়া গৈলা।
লৱৰ হাতৰ ধনু কাটিয়া পেলাইলা॥
ধনু কাটি হৃদয়ত পৰিলা সন্ধানে।
ফুৰি ফুৰি লৱ মূৰ্চ্ছা গৈলা সেহি থানে॥৫৫
বিষ্ণু অংশ হেতু তাৰ ৰৈলেক পৰাণ।
অচেতন ভৈলা যেন মৃতক সমান॥
কতদূৰে উফৰিয়া পৰিলা ভূমিত।
নাহিকে চেতন জ্ঞান ভৈলা বিমূৰ্চ্ছিত॥৬০
হেন দেখি ৰামসেনা তুলিলেক দণ্ড।
শঙ্খ ভেৰী মৃদঙ্গ বজাৱে বাদ্য ভণ্ড॥
কতে সেনাগণ আগবাঢ়ি গৈলা তয়।
কলৰ গাছৰ পৰা মেলিলেক হয়॥৬১
কতো কতো শাৰী হুয়া বজাৱে চাপৰি।
কতো কতো জনে নাচে অঙ্গি ভঙ্গি কৰি॥
সেহিবেলা আগবাঢ়ি গৈলা সেনাপতি।
দেখন্ত ছৱাল ভৈলা মৃতক সঙ্গতি॥৬২
ৰামৰ সদৃশ দেখো তাৰ কলেৱৰ।
কিসক মুগুণি তোক কৰিলো সমৰ॥
অনুমানে জানে তোৰ বয়স ওঠৰ।
কিবা নয় দশ তোৰ বাঢ়য় বছৰ॥৬৩
অল্প বয়সতে এতমান বীৰ ভৈলি।
মৰিবাক লাগি তই সুমৰণ থৈলি॥
জীৱন্ততে কিয় ধৰি নিনিলো বোপাই।
পালিলেক তোক তেবে ৰামদেৱে পাই॥৬৪
এবেসে মোহোৰ শোক ভৈলা তোক লাগি।
পালিবাক নপাৰিলো মই মন্দভাগী॥
জানোবা মোহোৰ ভাগ্যে কিবা আছে প্ৰাণ।
ঝান্ট কৰি যাই সেনাসব জল আন॥৬৫
আনিলেক জল ঢালিলেক তাৰ মাথে।
কিছু প্ৰাণ আছে দেখি তুলি লৈলা ৰথে॥
আঙ্কোৱালি ৰথে তুলি লৈলা তেতিক্ষণে।
লৱক জিনিয়া নিলা বীৰ শত্ৰুঘনে॥৬৬
বন্দী কৰি লৱক ৰথত লৈয়া যায়।
অনেক বিচিত্ৰ কৰি বাদ্যভণ্ড বায়॥
ঋষিবালকসকলৰ সীতাক লৱৰ পৰাজয় বাতৰি জ্ঞাপন
আৰু সীতাৰ শোক
জৈমিনি কহে শুনা জন্মেজয় ৰাজ।
বন্দী: ভৈলা লৱ ৰাম-কটকৰ মাজ॥৬৭
ঋষিৰ ছৱালসব ঘৰঘৰি গৈলা।
অথন্তৰ কথাক সীতাৰ আগে কৈলা॥
ভযু পুত্ৰ লৱ গৈলা আমাৰ লগত।
ৰঙ্গে ঢঙ্গে একেলগে আছিলো বনত॥৬৮
কোনোবা ৰাজ্যৰ ঘোৰা কটকে সহিত॥
আমাৰ আগত আসি ভৈল উপস্থিত॥
ভযু পুত্ৰ লৱে নুশুনিলা হাক ডাক।
উত্তৰী বস্ত্ৰক কাঢ়ি বান্ধিলা ঘোৰাক॥৬৯
কটকে দেখিলা ঘোৰা আছে কলগাছে।
অদভুত যুদ্ধ সেনাগণে দিলা পাচে॥
অনেক সেনাক মাৰিলন্ত তযু সুত।
তেবে সেনাপতি আগবাঢ়ি দিলা যুদ্ধ॥৭০
কতো বেলি দুয়োজনে কৰিলা সমৰ।
লৱৰ হৃদিত ভেদিলন্ত দিব্য শৰ॥
শৰঘাৱে তাহাৰ পীড়িলা সবে তনু।
পাচে কাটি পেলাইলা লৱৰ দিব্য ধনু॥৭১
মূৰ্চ্ছিত কৰিয়া বন্দী কৰিলন্ত তথা।
জীৱন মৰণ নজানিলো পাচকথা॥
ঋষিৰ ছৱাল মুখে শুনি সীতা সতী।
হা পুত্ৰ বুলি ঢলি পৰিলা তহিতি॥৭২
হাকুল ব্যাকুলে কান্দিলন্ত সীতা আই।
ধনী বিয়াকুল যেন ধন হেৰুৱাই॥
কতোবেলি সীতা আই লভিলা চেতন।
সূৰ্যক প্ৰণামি হেন বুলিলা বচন॥৭৩
দশ দিগপালগণ সবে হৈবা সাক্ষী।
যদি আমি পতিব্ৰতা ধৰ্ম্ম আছো ৰাখি॥
যেবে মই শিশু ধৰি কৰা নাই পাপ।
তেবে মোত নলাগোক শিশুৰ সন্তাপ॥৭৪.
যাবদেকে কুশে লাগ নপাৱয় মানে।
তেবে মোৰ লৱ পুত্ৰ জীয়োক কল্যাণে॥
পুত্ৰ প্ৰতি সীতা সতী কৰন্ত ক্ৰন্দন।
মোৰ হাক নুশুনি কিসক গৈলি বন॥৭৫
একেশ্বৰে শিশুক বিস্তৰে পাইল লাগ।
যেবে প্ৰাণ ৰহে বাপু মোৰ বৰ ভাগ॥
চন্দ্ৰসম বদন দেখিয়া কোন বীৰে।
কোন সতে শৰ হানে তোহোৰ শৰীৰে॥৭৬
ফল মুল ভোজনৰ সুকোমল কায়া।
হেন ৰূপ দেখি তোক নকৰিলা দয়া॥
এবে কি কৰিবো মই কৈক লাগি যাওঁ।
ইটো পুত্ৰশোক মই কহিত এৰাওঁ॥৭৭
নাহিকে বাল্মিকী ঋষি নাহি কুশ বাপ।
কাহাত কহিবে কোনে খণ্ডাইবে সন্তাপ॥
ইষ্ট বন্ধু বান্ধৱ সবাকে মই এৰি।
বনবাস দিলে মোক ভৈলো একেশ্বৰী॥৭৮
এহি দুই পুত্ৰত মোহোৰ বৰ আশ।
হৰি হৰি বিধি তাত কৰিলা নৈৰাশ॥
আনো গুণগণ বৰ্ণাই কান্দিলা বহুত।
সেহি বেলা কুশ আসি ভৈলা উপগত॥ ৭৯
কুশৰ অমঙ্গল দৰ্শন
পন্থত আসন্তে তাৰ ভৈলা বিমঙ্গল।
বিনা শোকে বিষাদে নয়নে বহে জল॥
বাম বাহু ফন্দে উতপাত কৰে মন।
হেন দেখি গুণিলন্ত সীতাৰ নন্দন॥৮০
আজি দেখো লৱ ভাই নাসে আগবাঢ়ি।
দদাই বুলিয়া ফল নেনে আসি কাঢ়ি॥
আজি প্ৰভাততে মোৰ লগে ভৈলা সাজ।
মই বোলো তোহোৰ বনত নাহি কাজ॥৮১
কিবা সেহি খঙ্গে মোৰ নচাপয় পাশ।
এহিমনে গুণি কুশে কাঢ়ন্ত নিশ্বাস॥
কিবা শূন্য ছেগ চাই কিবা নিলা ধৰি।
কি কাৰণে নাসে লৱ আথবেথ কৰি॥৮২
মাৱত সুধিলে কথা পাইবো সমুদায়।
এই বুলি ঘৰে গৈলা দুৱাৰ এৰাই॥
মাৱক প্ৰণামি কুশ আগে ভৈলা থিৱ।
সীতায়ে বোলন্ত বাপু হোক চিৰঞ্জীৱ॥৮৩
সীতাৰ কুশৰ আগত লৱৰ পৰাজয় বাতৰি কথন
সজল নয়ন শোকে গদ গদ মাত।
হেন দেখি কুশে পাচে পুছিলা মাৱত॥
তোমাৰ বিষাদ আজি কি কাৰণে আই।
কোন ঠাই গৈলা ধৰে নাহি লৱ ভাই॥৮৪
অবোধ ছৱাল কিবা কোন থানে গৈলা।
আন বা তোমাৰ কিবা অথন্তৰ ভৈলা॥
সীতায়ে বেলন্ত শুনা শোকৰ কাৰণ।
ঋষিৰ ছৱাল সঙ্গে লৱ গৈলা বন॥৮৫
কোনোবা ৰাজাৰ ঘোৰা সেহি স্থানে আছে।
নজানি নুশুনি থৈলা বান্ধি কলগাছে॥
ঘোৰা ৰক্ষা সেনামানে বেঢ়ি দিলা ৰণ।
তাক মাৰি লৱে নিলা যমৰ কৰণ॥৮৬
তাৰ সেনাপতি যুদ্ধ কৰি অনন্তৰে।
হৃদয়ত লৱৰ ভেদিল দৃঢ় শৰে॥
সেহি শৰে লৱ পুত্ৰ অচেতন ভৈলা।
পাচে সেনাপতি বথে তুলি লৈয়া গৈলা॥৮৭
জীৱন মৰণ তাৰ নজানিলে সাৰ।
তুমি বিনে কোনে কৰিবেক প্ৰতিকাৰ॥
একমনে বোলো মই তোহোক পঠাওঁ।
আৰ মনে বোলো জানো তোহোক হৰাওঁ॥৮৮
উগুল থুগুল স্থিৰ নাহিকে মনৰ।
আপোনাৰ যেন ইচ্ছা তাকে তই কৰ॥
হেন শুনি কোপিল সীতাৰ নন্দন।
ভ্ৰুকুটি কুটিল মুখ অধৰ নয়ন॥৮৯
কুশৰ যুদ্ধ-প্ৰতিজ্ঞা আৰু সীতাৰ আশীৰ্ব্বাদ
মাৱক প্ৰণামি পাচে মাতিলন্ত কুশে।
সবাক তুষিবো আজি মোহোৰ পৌৰুষে॥
কোননো পাপিষ্ঠে মোৰ ভাইক নিলা ধৰি।
তাৰ তেজে আজি পূৰ্ণ হৈব বসুন্ধৰী॥৯০
যদিবা ৰিপুক ইন্দ্ৰে ৰাখে ব্ৰজ ধৰি।
তথাপি বধিব তাক ঘোৰ ৰণ কৰি॥
যদিবা বৰুণে ৰাখে ধৰি নাগপাশ॥
তথাপি ৰিপুক ৰণে কৰিবো বিনাশ॥৯১
যদি সখা হুয়া ৰক্ষা কৰন্ত কুবেৰ।
তথাপিতো তাক মাৰি নিবো যমঘৰ॥
যদি যমদণ্ড ধৰি ৰাখে যমৰায়।
তথাপি মোহোৰ বৈৰী মাৰিবো নিশ্চয়॥৯২
যদি দেৱগণ বা সকলে আসে সাজি।
মোৰ ভাতৃবৈৰীক ৰাখিব কোনে আজি॥
তথাপি মাৰিবো ৰণে নকৰিবো ভয়।
মেলাইবো লৱক আজি জানিবা নিশ্চয়॥৯৩
এৰিয়ে বিলাপ বিলম্বত নাহি কাজ।
শৰ ধনু কৱচ যুদ্ধৰ দিয়া সাজ॥
যক্ষ বা ৰাক্ষস সিদ্ধ গন্ধৰ্ব্ব কিন্নৰ।
সবে যদি সখা হোৱে ভ্ৰাতৃৰ বৈৰীৰ॥৯৪
কুশৰ বচনে সীতা গৈলা অভ্যন্তৰ।
যুদ্ধৰ সকল সাজ দিলা ধনু শৰ॥
শৰ ধনু খাণ্ডা বাৰু কীৰিটি কুণ্ডল।
যুদ্ধৰ সম্ভাৰ মানে দিলন্ত সকল॥৯৫
কৰ্ণত কুণ্ডল পিন্ধি সীতাৰ নন্দন।
প্ৰণাম কৰিলা পাচে মাৱৰ চৰণ॥
সংগ্ৰামত জয় হৌক দিলা হেন বৰ।
কল্যাণে কুশলে পুত্ৰ আসিয়োক ঘৰ॥৯৬
সীতায়ে বোলন্ত বাপু ৰণজয় হৌক।
ৰিপু জিনি পুত্ৰ আনি খণ্ডায়োক শৌক॥
এহি শুনি লৰিলন্ত সীতাৰ নন্দন।
বাল্মীকি ঋষিক মনে নমিলা চৰণ॥৯৭
⸻
শত্ৰু-সৈন্যৰ মাজত কুশৰ প্ৰবেশ
দুলড়ী।
শৰীৰ ঢাকিয়া কৱচ পিন্ধিলা
কীৰিটি চৰাইলা মাথে।
কৰ্ণত কুণ্ডল ৰবি শশী সম
ধনু লৈলা বাম হাতে॥
পিঠিৰ উপৰে দুই টোণ শৰ
তাহাৰ উপৰে বাৰু।
ডাব সমন্বিতে কাষত খড়গ
হস্তী দন্তে শঙ্খ চাৰু॥৯৮
মাৱক প্ৰণামি কুশ লৰি গৈলা
ৰিপু সমজ্যাক হাম্ফি।
ঘৰৰ ওলাই আটাস তেজিলা
বাহুত মাৰিয়া দাম্ফি।
হবিণযুথক সিংহে খেদি নেয়
নাই ভয় ভীত ডৰ।
ৰিপু সৈন্যজাক খেদি লৈয়া যায়
লৱৰিয়া কুশ বীৰ॥৯৯
থাক থাক অৰে আৰ কৈক যাস
লৱক লৈয়া পলাস।
তাহান সোদৰ কুশ বোলে মোক
সবাকো কৰিবো নাশ।।
মোহোৰ বীৰত্ব আজিসে দেখাইবো
ঋষি উপদেশ সাৰ।
নিৰ্ঘাত শৱদে কৰ্ণমানে টানি
ধনুত দিলা টঙ্কাৰ॥১০০
যদি আজি মোক সমৰে জিনস
লৱক নিয়া সাম্ফল।
এহিসে দিনত দুই চক্ষু খাইলি
সবান্ধৱে গৈলি তল।।
এভু হেন কৰ মোৰ বোল ধৰ
এৰিয়ো মোৰ সোদৰ।
নুহি আছে গহ খানিতেক ৰহ
সম্মুখ সমৰে মৰ॥১০১
হেব পাইলাে পাশ আৰ কৈক যাস
পালটি মােক নচাস।
কাৰ্শলা সর্পত গাৱক ঘেলাইলি
বাঘক ধৰিবে চাস।।
কুশৰ বচন শুনি সেনাগণ
পালটি দেখে কুশক।
শ্রুতি বুদ্ধি জ্ঞান সকলে হৰিলা
সবাৰে কম্পিলা বুক ॥১০২
⸻
সৈন্যসকলৰ লগত কুশৰ যুদ্ধ
পদ
অন্যো অন্যে বােলে কিনে ভৈল অথন্তৰ ।
যুদ্ধক প্ৰমুখ্যে শিশু আসে একেশ্বৰ।।
কৱচ কুণ্ডল হাতে খাণ্ডা বাৰু ধৰি।
প্রজা সংহৰিতে যেন যমে লক্ষ্য কৰি ॥১০৩
আৰো দেখিয়ােক বিমঙ্গল বহুতৰ।
আপুনি সােলকি শৰ পৰয় টোণৰ।।
অনাবাৱে তলবল কৰে ধ্বজচয়।
অকস্মাতে চিঞৰি উঠয় হস্তীচয় ॥১০৪
আৰো বিমঙ্গল দেখে ৰামৰ কটকে।
উপৰত ফুৰে কাক শগুণ চটকে।।
ডাৱৰ খড়গ খসি পৰয় আপুনি।
খৰ বায়ু বহে গিৰ গিৰ ধ্বনি শুনি।।১০৫
ধূলায় আন্ধাৰ নেদেখয় দিশপাশ।
যেন গ্ৰহণৰ সূৰ্য্য নকৰে প্ৰকাশ।।
কততবেলি দিবাকৰ ভৈলন্ত উদিত।
শত্রুঘনে দেখে কুশ চাপিল সন্নিত ॥১০৬
শত্রুঘ্ন বদতি শুনিয়ােক সেনাচয়।।
একেশ্বৰে শিশু কেহো নকৰিবা ভয় ॥
একো একো বীৰ আসে মহেন্দ্ৰ পৰায়।
মৰিবাৰ ত্রাসে এৰিবাক নলাগয় ॥১০৭
হুয়া সাৱধান শত্রুঘন যে বদতি ।
আগবাঢ়ি যুদ্ধ সবে কৰিয়ে সম্প্রতি।।
যাৱদেকে সেনাপতি ইন্দ্ৰ কটকৰ ।
তাৱদেকে সেনাপতি কৰিয়ো সমৰ ॥১০৮
সেনাপতি বদতি শুনিয়ো নবেশ্বৰ।
তোমাৰ প্ৰসাদে কেনে সমৰক ডৰ।।
এক্ষণে শিশুক মাৰো থাকা ৰঙ্গ চাই।
এহি বুলি সেনাপতি ৰঙ্গে গৈলা ধাই ॥১০৯
থাক থাক অবে দুষ্ট পাপিষ্ঠ দুৰ্ম্মতি।
মৰিবাক লাগি তই আসিলি সম্প্রতি।।
বিস্তৰ সেনাক একেশ্বৰে দিলি ধাৰ।
আপুনি চিন্তিলি দুষ্ট আপোনাৰ মাৰ ॥১১০
নাহি ইষ্ট মিত্র বন্ধু বান্ধৱ সােদৰ।
কি কাৰণে মৰিবাক আইলি একেশ্বৰ।।
হেন জানাে তােৰ আজি নাহিকে নিস্তাৰ।
এহি বুলি দশ শৰ কৰিলা প্ৰহাৰ ॥১১১
দশ শৰ আসে দেখি সীতাৰ সন্তান।
মহাকোপে আটোপে ধৰিলা ধনুখান ॥
তােক আজি উচ্ছন্ন কৰিবো সমৰত।
শৰ হানি শৰসব কাটিলা বাটত ॥১১২
পুনৰপি কুশে হানিলেক শৰচয়।
চাৰি শৰ হানি মাৰিলেক চাৰি হয়।।
আউৰ শৰে কাটিলেক সাৰথিৰ শিৰ।
তিল সম কৰি ধ্বজ কাটিলন্ত বীৰ ॥১১৩
আগে পাচে ৰথত আছিলা যত বীৰ ।
শৰ হানি কুশে তাৰ ছেদিলন্ত শিৰ।।
কৱচ কুণ্ডল পিন্ধি আছে সেনাপতি।
তাক কাটি পেলাইলেক সীতাৰ সন্ততি ॥১১৪
তথাপিতাে উপশান্ত নভৈলা কুশৰ।
শৰ হানি ধনুখান কাটিলা হাতৰ।।
কৰীকৰ সম উৰু ৰাতুল বিশাল।
শৰ হানি কুশে ছেদিলন্ত সেহিকাল।।১১৫
বিগুটি বিগুটি সেনা মাৰি সমৰত।
কাটিলা চৰণ দুই আঠু উপৰত।।
পাচে কাটিলন্ত শিৰ অৰ্দ্ধচন্দ্ৰ হানি।
চাৰিও দিশত শুনি হাহাকাৰ ধ্বনি ॥১১৬
সেনাপতি হত সৰ্ব্বজনে আছে চাই।
হস্তীস্কন্ধে চৰি ধাইলা তাৰ নাগ ভাই।।
হাতত শকতি ধৰি মাতে ভ্রাতৃশােকে।
ভ্রাতৃৰ লগতে দিবাে সৈতাৰি তােহােকে ॥১১৭
এহি বুলি নাগ বীবে হানিলা শকতি।
অগনিৰ শিখা যেন ভয়ঙ্কৰ গতি।।
দেখিলন্ত কুশে গদা চাপিলন্ত পাশ।
পাঞ্চ শৰ হানি তাক কৰিলা বিনাশ ॥১১৮
যিবা হস্তীস্কন্ধে নাগ বীৰ আছে চৰি।
শৰ হানি হস্তীৰ কাটিলা চাৰি ভৰি।।
উচ্চল পৰ্বত যেন হস্তী পৰে তথা।
হেন দেখি নাগবীৰে তুলি লৈলা গদা ॥১১৯
গদাগােট ধৰি নাগবীৰ আসে ধাই ।।
অদভুত দেখি সৰ্ব্বজনে আছে চাই ।
হাসিয়া সীতাৰ সুতে হানিলন্ত শৰ।
গদা সমন্বিতে হাত কাটিলা নাগৰ ॥১২৩
হস্তছেদ দেখি নাগবীৰ মহাকোপে।
বামহাতে গদাগােট ধৰিলা আটোপে।।
সিয়াে হাত কাটিল সীতাসুত কুশে।
সুধা গাণ্ডিগােট আসে বৰ অসন্তোষে ॥১২১
তথাপিতাে উপশান্ত নভৈল কুশৰ।
শৰ হানি দুয়াে ভৰি কাটিলা নাগৰ ॥
হাত ভৰি ছেদ ভৈলা পৰিলা ভূমিতে।
ধূলায়ে ধূসৰ তনু তিতিলা শােণিতে ॥১২২
নাহি হাত ভৰি নাগ লুটি পাৰি যায়।
সূৰ্যক গ্রাসিতে যেন ৰাহু আসে ধায়॥
সেহিবেলা কুশে শৰ মাৰিলেক ডাটি।
শনাইত শৰে তাৰ মাথা লৈলা কাটি ॥১২৩
সেহি শিৰগােট হবে নিলা সেহিবেলা।
আপােনা গলৰ গাষ্ঠিলা মুণ্ড-মালা ॥
সেনাপতি নাগৰ পৰিলা দুই ভাই।
পাচে কুশ গৈলা ৰাম কটকক ধাই ॥১২৪
এক এক হস্তী যেন পৰ্ব্বত আকাৰ।
তাক কাটি পেলাইলেক সীতাৰ কুমাৰ ॥
তেজে পঙ্কাকুল ৰণভূমি সমুদায়।
ফুটিলে পলাশ যেন অধিকে শুৱায় ॥১২৫
বজ্ৰতৰ শৰচোটে বহ্নি গৈলা জ্বলি।
সেনা হত ভৈল যেবে শূন্য ৰণস্থলী ॥
কুশবীৰে কটক মাৰিলা সমুদায়।
পৰাভৱ পাই সেনা দশােদিশে যায় ॥১২৬
কুশৰ হাতত শত্ৰুঘ্নৰ নিধন
জৈমিনি বদতি শুনা জন্মেজয় ৰাজা।
শত্ৰুঘনে দেখে ব্যুহ ভাঙ্গি পলায় প্ৰজা॥
কোপ অপমানে সমৰক লাগি যান্ত।
কৰ্ণমানে ধনু টানি বচন বোলন্ত॥১২৭
থাক থাক অৰে মোৰ সেনাৰ বিপত্তি।
এহি বুলি শৰ প্ৰহাৰিলা মহামতি॥
পুনৰপি মহাকোপে সীতাৰ সন্তানে।
ভেদিলেক শৰচয় কোপ অপমানে॥১২৮
সেহি শৰে ৰামৰ কনিষ্ঠ জৰ্জ্জৰিত।
ঘোৰা সমে ৰথখান ভৈলা চূৰ্ণকৃত॥
পুনৰপি মহাকোপে সীতাৰ তনয়।
অনন্তৰে সাত শৰে ভেদিলা হৃদয়॥১২৯
আতি দৃঢ়তৰ শৰে ভেদিলা হৃদয়।
ফুৰি ফুৰি পৰিলেক দেখি তমোময়॥
প্ৰমত্ত মাতঙ্গ যেন গিৰিৰ শিখৰে।
অচেতনে আছে পৰি চেতন নকৰে॥১৩০
শত্ৰুঘন বীৰক যে অচেতন দেখি।
পলাইল কটক তেবে সমৰ উপেক্ষি॥
কতো কতো পলাই সেনা গৈলা অযোধ্যাক।
ৰামৰ আগত এহি বাৰ্ত্তা জনাইবাক॥১৩১
সেহিবে লৱে স্বস্থ পাইলন্ত গাৱত।
দেখন্ত বসিয়া কুশ আছন্ত তথাত॥
কুশক দেখিয়া লৱে হাসিয়া বোলয়।
তোমাৰ প্ৰসাদে দাদা দুৰ্গতি এৰায়॥১৩২
আজি মোৰ ৰণভঙ্গ ভৈলেক প্ৰমাদে।
পুনৰপি জীলো দাদা তোমাৰ প্ৰসাদে॥
ঘোৰাক ধৰিয়া যত বীৰ আছে চাই।
বায়ু-বিভাবসু যেন দেখি দুয়ো ভাই॥১৩৩
শত্ৰুঘ্নৰ নিধন বাৰ্তা শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ ওচৰত
দূতৰ নিবেদন
জৈমিনি বদতি শুনিয়োক জন্মেজয়।
ৰামৰ আগত প্ৰবেশিলা দূতচয়॥
সিবেলাত ৰাম বসি আছন্ত কুশত।
মৃগচৰ্ম্ম পিন্ধি আৰম্ভিলা দৃঢ়ব্ৰত॥১৩৪
ব্যাঘ্ৰৰ মৃগৰ চৰ্ম্ম গাৱে পৰিধান।
যজ্ঞ ব্ৰত আৰম্ভিলা আতি অনুপাম॥
লক্ষ্মণ ভৰত উপশান্ত দুয়ো ভাই।
আছন্ত উপাসি বীৰগণে সেহি ঠাই॥১৩৫
সুৱৰ্ণ প্ৰতিমা সীতা আছে একপাশে।
পাত্ৰ মন্ত্ৰীগণে সবে ৰাজাক উপাসে॥
তিল ঘৃত শ্যাম ধূমে অৰুণ লোচন।
ৰামক প্ৰণামি দূতে বুলিলা বচন॥১৩৬
শুনিয়োক কথা প্ৰভু ভৈলা আচৰিত।
তোমাৰ তুঙ্গ বঙ্গে ফুৰন্ত বহুত॥
নেদেখিলো হেন কোন ৰাজা ঘোৰা ধৰে।
আছোক যুজিব তযু নাম শুনি ডৰে॥১৩৭
বনত পশিল ঘোৰা দশোদিশ ফুৰি।
একেশ্বৰ ছৱালে ঘোৰাক নিলা ধৰি॥
একেশ্বৰ দেখিয়া সসৈন্যে দিলো ধাৰ।
একেশ্বৰে সবাক্যে কৰিলা মহামাৰ॥১৩৮
তেবেসে তোমাৰ ভাই কৰিলা সমৰ।
আৰো অন্যোঅন্যে বেঢ়ি কৰিলা সমৰ।
শৰে হানি ধনু কাটি অচেতন কৰি।
জীৱন্তে ৰথত তুলি আনিলোহো ধৰি॥১৩৯
বঙ্গে ঢঙ্গে বাদ্যে ভণ্ডে বাই সমদলে।
ৰিপু জিনি ঘোৰ লৈয়া আসো কৌতূহলে॥
সেহিবো তাৰ ভাই খাণ্ডা বাৰু ধৰি।
একেশ্বৰে খেদি আইলা থাক থাক কৰি॥১৪০
অসংখ্যাত সেনা মানে মাৰিলা সমৰে।
ভাইক মাৰিলা পাচে ঘোৰতৰ শৰে॥
তাৰ ভ্ৰাতৃ সমে পাচে ঘোৰা নিলা ধৰি।
তেবেসে পলাইলো আমি সমৰক এৰি॥১৪১
শত্ৰুঘ্নৰ নিধন শুনি শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ শোক
ৰামদেৱ বদতি শুনিয়ো দূত লোক।
কিবা শিশু যুৱক জিজ্ঞাসা কৰা মোক॥
কিবা উগ্ৰদণ্ড কৰিলেক শত্ৰুঘন।
কিকাৰণে বোলা এত ঘাতুক বচন॥১৪২
দূতগণে বোলে গুৰু দুনাই নমস্কাৰ।
মিছামাতে যিটো তাৰ কাটা যাউক ঘাৰ॥
যাৰ নাম সুমৰণে দুৰ্গতি এৰায়।
তাহান আগত মিছা কহন নযায়॥১৪৩
স্বৰূপত সেনাপতি পৰিল ৰণত।
নকহিবো মিছা প্ৰভু তোমাৰ আগত॥
তান দুই ভাইৰ কেহো নাহিকে সহায়।
যেন যুৱায় কৰিয়েক আপুনি উপায়॥১৪৪
দূতৰ বচনে ৰামে কৰন্ত বিলাপ।
আজি শত্ৰুঘনে দিল দাৰুণ সন্তাপ॥
কিনো নিদাৰুণ পাপ কৰিলো পূৰ্ব্বত।
ভ্ৰাতৃহত ভৈল মোৰ শিশুৰ হাতত॥১৪৫
আজিসে যজ্ঞৰ মোৰ ভৈল আশা ভঙ্গ।
শিশুৰ হাতত শত্ৰুঘন ভৈলা সাঙ্গ॥
হেনয় অৱস্থা ভৈলা ভাইৰ পাঞ্চবি।
কোনবা থানত তাৰ দেহা ৰৈলা পৰি॥ ১৪৬
একমনে বােলো মই সমৰক যাওঁ ।
তেবেসে, ভ্রাতৃৰ শােক সন্তাপ এৰাওঁ।।
যজ্ঞ আৰম্ভণ কৰি ধৰি আছো ব্রত।
কেনমতে প্রাণীহিংসা কৰিবাে বণত॥৪৭
মােহােৰ বচন ধৰ দয়াৰ সােদৰ।
কোথেৰ ছৱালে ভাইক মাৰিলা আমাৰ।।
নাহি আন সহায় ছৱাল দুইজন।
ঘােৰায়ে সহিতে দুইকে আন এতিক্ষণ ॥১৪৮
সমুখ সমৰে যাই নকৰিবা দয়া।
কোনবা দেৱতা যুজে ধৰি শিশু মায়া।।
লক্ষ্মণৰ যুদ্ধযাত্রা
ৰাঘৱ বদতি শুনা সুমিত্রানন্দন।
কটকক সাজ কৰিলন্ত তেতিক্ষণ ॥১৪৯
চপকৰে সাজি লৰিলন্ত ক্রোধমনে।
লক্ষ্মণৰ আদেশক শুনি সেনাগণে।।
সাজিলেক ৰথসব বিচিত্র গঠনে।
লগত চলিলা সেনা, অনেক শােভনে ॥১৫০
অসংখ্যাত গজ বাজী চলিলা পাচত।
পদাতিৰ সংখ্যা মই কহিবােহাে কত ॥
আগুৱান কটক চলিলা যতমানে ।
সবাৰো গাৱত শুক্লবস্ত্র পৰিধানে ॥১৫১
ৰাতুল পতাকা চিহ্ন ৰথ উপৰত।
ৰাতুল পুষ্পৰ মালা পিন্ধিছে শিৰত॥
ৰূপে যেন শোভে কামদেৱ সমসৰ।
সবাকো বুলিবে পাৰি ৰাজাৰ কুমাৰ॥১৫২
হেন থানে সৈন্য সাজি চলিলা লক্ষ্মণ।
ইচ্ছাৰূপে সাজিলন্ত সুন্দৰ সুঠান॥
লক্ষ্মণৰ লগে সেনা চলে যত যত।
শুক্ল বস্ত্ৰ পৰিধান সবাৰো গাৱত॥১৫৩
তৰুণ দাৰুণ নিকৰুণ সেনা বল।
সবাৰো যে দণ্ডছত্ৰ পতাকা ধৱল॥
একে যে ভাৰ্যাত পৰে নাজানে আনক।
সবে মহা ধৰ্ম্মশালী সুন্দৰ কটক॥১৫৪
আপুনি লক্ষ্মণ অধিপতি ভৈলা যাৰ।
কালজিত বীৰ গৈলা পাচত সেনাৰ॥
অসংখ্যাত সেনা সাজি চলিলা লক্ষ্মণ।
খাল বাম সম কৰি চলে সেনাগণ॥১৫৫
ঘোৰাৰ খোজত সবে ধূলি উৰি যায়।
অল্প জল নদী মানে নামিলে শুকায়॥
লৰৱন্তে প্ৰজাৰ ভৰিৰ ধূলি উৰি।
আকাশক ফুৰি ফুৰি মেঘে যায় পৰি॥১৫৬
ধূলা পৰি ধৱল ভৈলেক মেঘগণ।
সেই কাল হন্তে ধৌত মেঘৰ লক্ষণ॥
পৰ্বত সমান হস্তী যুথে যুথে যায়।
নসহে পৃথিবী কম্পি কম্পি হোৱে স্থায়ী॥১৫৭
পাটোৱাৰ হস্তীচয় গৰ্জ্জে আতিশয়।
ঘোটকৰ হ্ৰেসনি শুনন্তে লাগে ভয়।।
ৰথচক্ৰ ধ্বনি শুনি মেঘৰ গৰ্জ্জনি।
পদাতিৰ ৰাৱত আকাশে লঘে ধ্বনি॥১৫৮
হেনমতে সাজিয়া লক্ষ্মণ গৈলা লৰি।
যি থানত শত্ৰুঘন বীৰ আছে পৰি।।
লক্ষ্মণ আগত কালজিত যে পাচত।
পৰি আছে শত্ৰুঘন দেখে সমৰত॥১৫৯
সোলকিল কাপোৰ মুকুত ভৈল কেশ।
ধূলায়ে ধূসৰ যেন ৰাতুলৰ বেশ।
নাহিকে চেতন জ্ঞান অচেতন দেখি।
ধাইলেক লক্ষ্মণ বীৰ খানিকো নাপেখি॥১৬০
লৱ-কুশৰ আলোচনা
জৈমিনি বদতি শুনিয়ো জন্মেজয়।
লক্ষ্মণৰ সেনাক দেখিলা দুয়ো ভাই।।
ভয়ঙ্কৰ সেন দেখি কুশৰ উত্তৰ।
এবে কি কৰিবো ঘোৰ মিলিল সমৰ॥১৬১
অসংখ্যাত গজ বাজী অসংখ্যাত ৰথ।
এবে কি কৰিবো লৱ মিলিল অনৰ্থ।।
হাসিয়া বােলন্ত লৱ শুনিয়ােক ভাই।
তােমাৰ প্ৰসাদে খানিতেকো ভয় নাই ॥১৬২
সমস্ত সেনাক মাৰিববাহাে সমৰত।
কুমুৰাত খাণ্ডাৰ প্ৰহাৰ যেনমত।।
কলক যেমত গুৰি কাটিয়া পেলায়।
ৰিপু সেনাযূথক মাৰিবো সেহিপ্রায় ॥১৬৩
যেনমতে পকা আম জোকাৰি পেলায়।
সেহিমতে ৰিপুসেনা মাৰিবো নিশ্চয়।।
তােমাৰ আগত সেনা তৃণৰ সদৃশ ।
নিজবাৰ পানীক অগনি কৰে কিস ॥১৬৪
সিংহক যুজিতে পাৰে ছাগলৰ ধাৰে ।
সাগৰক বান্ধি ৰাখে খেৰৰ পাথৰে।।
মাকৰাই মেৰু শৃঙ্গ ভাঙ্গিবাক পাৰে।
সান্থৰি পিম্পৰা পাব হয় কি সাগৰে ॥১৬৫
এৰি আন কথা ঝাণ্টে উঠিয়ো দদাই।
দেখা সেনাগণ কেনমতে আসে ধাই॥
লগাওঁ আউল সেনামধ্যে শৰবৃষ্টি কৰি।
পাচে খেদি খেদি মই কাটো ধৰি ধৰি ॥১৬৬
একেসে কাৰ্য্যতে মােৰ কাম্পে হৃদি তনু।
প্রথম যুদ্ধত মােৰ কাটা গৈলা ধনু।।
যাৱদেকে ধনু মাগো সূৰ্যত কাৰুণ্যে।
তাৱদেকে সাৱধানে থাকা তুমি ৰণে ॥১৬৭
লৱৰ স্তুতিত সূৰ্য্যৰ দিব্য ধনু দান
এহিমতে দিল লৱে কুশক উত্তৰ।
আচমন কৰি ভৈলা শুদ্ধ কলেৱৰ।।
কৃতাঞ্জলি হুয়া অৱনত কৰি কায়।
কৰিলন্ত স্তুতি সূৰ্য্যদেৱক যে চায় ॥১৬৮
হুয়ােক প্রসন্ন প্রভু নামে দিবাকৰ।
চৰাচৰ প্রাণী জগতৰ হিতকৰ।।
নমাে দিনপতি নমাে ত্রৈলােক্যৰ নাথ।
নমাে ৰবি সমস্ত জ্যোতিৰ পৰমাৰ্থ ॥১৬৯
নমাে সপ্ত তুৰঙ্গম ৰথৰ অধিপ।
নমে ৰাগ ত্রিকন্টিকা জগত প্রদীপ ।
নমো সুৱৰ্ণৰ বৰ্ণ সহস্ৰ কিৰণ।
নমাে ভগৱন্ত সূৰ্য্য স্বৰূপ কাৰণ ॥১৭০
নমাে ঋক যজু সাম অথৰ্ব্বনায়ক।
নমাে বিষ্ণুৰূপ দেৱ বাঞ্ছিতদায়ক।।
অচিন্ত্য লােকৰ তুমি কুশল কাৰণ।
অষ্টাঙ্গে প্রণামো প্রভু তােমাৰ চৰণ ॥১৭১
জৈমিনি বদতি শুনিয়ােক জন্মেজয়।
লৱৰ কাতৰে সূৰ্য ভৈলন্ত সদয়।।
শৰীৰত বল দিলা অসংখ্য প্রমাণ।
সুৱৰ্ণ ৰচিত দিলা দিব্য ধনুখান ॥১৭২
সুৱৰ্ণ পাখীয়া শৰ দিলা বহুতৰ।
অনেক যক্ষৰ চিহ্ন ধনুৰ উপৰ।।
দৃঢ়তৰ গুণগাছ তাত দিয়া আছে।
তাক দিয়া সূৰ্য্য অন্তৰ্দ্ধান ভৈলা পাচে॥১৭৩
লক্ষ্মণৰ লগত লৱ-কুশৰ যুদ্ধ
ধনু পায়া লৱৰ হৰিষ ভৈলা মন।
হাসিয়া কুশক চাই বুলিলা বচন।।
এবেসে মনৰ মই প্ৰমাদ এবাইলো।
ঋষি উপদেশে মই দিব্য ধনু পাইলো।।১৭৪
একেশ্বৰে পাৰো মই আৰো তুমি সখা।
আজি সমৰত মোৰ পৰাক্ৰম দেখা।।
অনন্তৰে লৰিলা সীতাৰ দুই শিশু।
সাক্ষাতে দেখিয় যেন বায়ু বিভাবসু॥১৭৫
ৰামৰ কটক লক্ষ্মণৰ প্ৰতিপাল।
মাজত পশিলা দুই সীতাৰ ছৱাল।।
শৰে হানি সেনাগণ কাটিলা সকল।
পৰ্ব্বত উপৰে যেন বৰষিলা জল॥১৭৬
যিবেলাত ৰণত পশিলা দুয়ো ভাই।
হুলস্থুল আন্দোল মিলিলা সেহি ঠাই।।
দুই মত্ত সিংহ যেন আন্দোল কৰিলা।
অমৃত মথন্তে যেন সাগৰ কম্পিলা॥১৭৭
মৰণক ডৰে সেনা সমস্তে পলাইলা।
দণ্ড চাৰি পন্থ যাই অন্তৰি ৰহিলা।
কালজিত লক্ষ্মণ ৰহিল দুই বীৰ ।
কোপে অপমানে কাম্পে দুহানাে শৰীৰ ॥১৭৮
কালজিতে বােলে সেনা পলায় কি কাৰণ।
পলাব নিদিবা হাক দিয়াহা লক্ষ্মণ।।
হেন শুনি কটকেও খেদি দিলা ৰণ।
এক্ষণে শিশুক নিবো যমৰ ভুৱন ॥১৭৯
ছয় শত চল্লিশ হাজাৰ হস্তীচয়।
আশী কোটি শত ৰথ নব্বৈ কোটি হয়।।
একো একো হস্তী ৰাখে দশখান ৰথ।
একো একো ৰথে ৰাখে ঘােৰা একশত ॥১৮০
একো একো ঘােৰা ৰাখে শতেক পদাতি।
এক পদাতিয়ে ৰাখে শত বাৰুৱতী।।
এহিমতে বাঢ়ি সমদলে দিলা ধাৰ ।
চৌপাশে আৱৰি বােলে ধৰ ধৰ মাৰ ॥১৮১
শেল যে শকতি গদা চক্র ও তােমৰ।
প্রাশ পাশুপত্ৰ বৰিষন্ত নিৰন্তৰ ।।
আৰো আন অস্ত্রগতি লক্ষিতে নপাৰি।
একে জোপে শতেক সহস্রে মাৰে বেঢ়ি ॥১৮২
হেন দেখি কোপে মাতিলন্ত সীতা-সুত।
একক অনেকে যুজে কিনো বিপৰীত ।।
থাক আজি বিনাশ কৰিবো এতিক্ষণে।
এহি বুলি নাদ কৰিলন্ত ঘােৰ বণে ॥১৮৩
শত শৰ হানি মাৰিলেক শত প্রাণী ।
দুই শত মাৰে দুই শত শৰ হানি।।
সহস্রে সহস্রে মাৰে অযুতে নিযুতে।
হেনমতে সেনা মানে মাৰিলা বহুতে ॥১৮৪
অসংখ্যাত গজ বাজী মৰিলন্ত হয়।
ৰামৰ সেনাৰ বব ভৈলা পৰাভৱ।।
লৱৰ দেহাত ক্ষত ভৈলা আসবিষ ।
হেন বেলা লৱে হানিলেক দশােদিশ ॥১৮৫
দানৱৰ লৱৰ ধনু অপহৰণ ; দানৱৰ লগত লৱৰ আকাশ-যুদ্ধ , আৰু কুঞ্জবাণৰ দ্বাৰা দানৱ নিহত
কুশক নেদেখি লৱে গুণন্ত মনত।
দুইকো দুই নেদেখন্ত ঘােৰ সমৰত।।
হেন চিন্তা মনত কৰন্ত যেৱে লৱে ।
বুদ্ধি কৰি লৱৰ ধনু নিলেক দানৱে ॥১৮৬
ৰাৱণৰ মমা বুদ্ধিমন্ত্রী তাৰ নাম ।
সেহিটো নিলেক ধনু আতি অনুপম।।
ৰামত যােগাইবে নিয়া হেন অভিলাষ।
লৱে দেখি বােলন্ত পাপিষ্ঠ নপলাস ॥১৮৭
থাক থাক পাপিষ্ঠ দুৰ্ম্মতি ধনু-চোৰ।
হেন জানাে যমে পাত মলচিলা তােৰ।।
এবেসে জানিলো তােৰ বিধি ভৈলা বক্র।
এহি বুলি লৱে পাচে তুলি লৈলা চক্র ॥১৮৮
আজি তােক মাৰিবো ৰাখন্তা নাহি কেৱ ।
চক্ৰ ধৰি লৱে আকাশক দিলা ডেৱ।।
কুপতিক দেখি যেন শেনপক্ষী যায়।
আকাশত লৱ ফুৰে চটক পৰায় ॥১৮৯
সেনাগণে দেখে লৱ ফুৰে আকাশত।।
সৰ্ব্বলােকে বােলে জানাে মৰে উপৰত।
কত ধনু পাতে কতো পাৰে দীর্ঘ ৰাৱ ।।
কতো কতাে বাৰু পাতি থাকে সৰ্ব্ব গাৱ ॥১৯০
কতো কতো পলাই ৰথৰ তল ভৈলা।
কতাে কতো লৱৰি দূৰক লাগি গৈলা।।
কতাে কতো শৰ ফুটি নােৱাৰে লৰিতে।
ভয়াতুৰ সেনামানে পৰিলা ভূমিতে ॥১৯১।
ৰামৰ সুগ্রীৱ মন্ত্রী প্রিয় অদভুত।
সেহি থানে আছন্ত তাহান দশসুত।।
একেবাৰে ধাইলা সৱে ধনু শৰ ধৰি।
দশৰো শুনিয়ো নাম ভিন্ন ভিন্ন কৰি ॥১৯২
একৰ নাম যিটো প্রেম যে অপৰ।
সুযাত্রা সুদ্ৰাহা দুয়াে তুল্য ধনুৰ্দ্ধৰ।।
চন্দ্রসেন সুসেন মুষল কেতু ভয়।
দশবীৰে লৱক হানিলা শৰচয় ॥১৯৩
অনন্তৰে দশবীৰে হানিলেক শৰ।
কাটিলেক চক্ৰপাত লৱৰ হাতৰ।।
দেখি লৱে পৰিঘক তুলি লৈলা হাতে।
দশকো সম্বুধি বীৰ সীতাসুতে মাতে॥১৯৪
শুনা বীৰগণ অৰে আমাৰ বচন।
হেন জানা একেলগে দশৰো মৰণ।।
এতেক বোলন্তে আসি পৰিলা গাৱত।
সুগ্ৰীৱৰ দশপুত্ৰ একেলগে হত॥১৯৫
মন্ত্ৰীৰ পুত্ৰক মাৰি চাহি আছে লৱে।
দেখিলেক ধনু-চোৰ দুৰ্জ্জন দানৱে।।
গদাগোট ধৰি যত বল আছে মানে।
লৱৰ মুণ্ডত কোব দিলা বৰ টানে॥১৯৬
বলৱন্ত দানৱৰ বৰ চোট পাই।
মূৰ্চ্ছা গৈয়া লৱ পৰিলেক সেহি ঠাই।।
অচেতনে পৃথিবীত মুহুৰ্ত্তেক মানে।
আছিলেক সীতাত পৰি সেহি থানে॥১৯৭
কতে বেলি স্বস্থ ভৈলা সীতাৰ ছৱাল।
পৃথিবী কম্পাই উঠিলেক সেহি কাল।।
বিপৰীত অপমানে আছে হৃদি ভেদি।
কুঞ্জবাণ ধৰি ৰাক্ষসক গৈলা খেদি॥১৯৮
উৰুত চৰণ দিয়া ধৰিলেক টানি।
কাটিলেক মুণ্ডগোট কুঞ্জবাণ হানি।।
দানৱৰ গৰ্ভক পাইলেক সিটো ধনু।
বিপৰীত হাৰ শৰে মঞ্চ ভৈলা তনু ॥১৯৯
এবেসে মৰণ মােৰ খণ্ডিলা বিষাদ।
কটকক চাই পাচে তেজিলন্ত নাদ।।
ইঘৰে সিঘৰে যেন লাগিলেক জুই।
ক্ষণমাত্রে পুৰি যায় প্রজ্বলিত হুই ॥২০০
সেহিমতে লৱে সেনাগণ ধৰি মাৰে ।
পলায় বিভঙ্গে সেনা বহিতে নপাৰে ।।
জৈমিনি বোলে শুনা জন্মেজয় ৰায় ।।
কিছু কিছু কহিলাে লৱৰ মুনিষাই ॥২০১
তান জ্যেষ্ঠ ভাই কুশে কৰিলেক যত।
সিসৱ কাহিনী কহো তােমাৰ আগত ॥
লক্ষ্মণৰ সেনাত পশিলা কুশ বীৰ।
বিস্তৰ সেনাক নিলা যমৰ মন্দিৰ ॥২০২
লক্ষ্মণক লাগি কুশে বৰ কোপে ধাইলা।
হস্তীক দেখিয়া যেন সিংহে জাম্প দিলা।।
লক্ষ্মণে দেখন্ত কুশ বীৰ আসে ধায়।
মহাবেগে আসে যেন গৰুড় পৰায় ॥২ ০৩।
তেতিক্ষণে ধনু ধৰি কৰ্ণমানে টানি।
ভেদিলা কুশৰ হৃদি পঞ্চ শৰ হানি।।
হৃদয়ত পঞ্চ শৰ পৰি কুশবীৰে।
লক্ষ্মণক সম্বুধি মাতন্ত ধীৰে ধীৰে ॥২০৪
সাধু সাধু লক্ষ্মণ যে বীব ধনুৰ্দ্ধৰ ।
খানিতেক যুজিয়াে কেমন বলীয়াৰ ।।
এহি বুলি কুশে হানিলেক পঞ্চ শৰ।
বায়ুত অধিক গতি বেগ খৰতৰ ॥২০৫
সেহি শৰে লক্ষ্মণক খেদি লাগ পাই ।
দণ্ড দুই পথ মানে নিল। উৰুৱাই।।
আতিশয় শৰব বেগত চাৰি হয়।
ফুৰণি দেখিয়া আতি পাইলা বৰ ভয় ॥২০৬
মৃতকৰ আকাৰে পৰিল সেহিক্ষণে।
আন ৰথ খান অতি উঠিলা তেখনে ।
কোপ অপমানে পাচে সুমিত্ৰাৰ সুত।
দুই পাট শৰ বাছি লৈলন্ত ক্রোধত ॥২০৭
কর্ণমানে টানিয়া মাৰিলা দুই শৰ।
কাটিলা কৱচখান কুশৰ গাৱৰ।।
কীৰিটি আছয় যেবে কুশৰ ললাটে ।
লক্ষ্মণে কাটিলা তাক শৰ একপাটে ॥২০৮
কাটিল কৱচ ভৈলা উদাস শৰীৰ ।
চোঞ্চ কাৰা সৰ্প যেন ভৈলা কুশৰীৰ।।
উপহাস্য কৰি পাচে মতে বীৰ কুশে।
কৱচ সহিতে যুজে নিস্ফল পুৰুষে ॥২০৯
অকাৰ্যত কৱচৰ মিছা বহো ভাৰ।
তাক কাটি মােক আজি কৰিলা উদ্ধাৰ।।
তােহােৰ দেখােহো বৰ কত কত গহ।
তােক আজি বিনাশিবো খানিতেক ৰহ ॥২১০
এহি বুলি কুশে হানিলেক অগ্নি-বাণ।
জ্বলিলেক বহ্নি যেন প্রদীপ সমান।।
যিবা ৰথত চৰিয়া আছিল লক্ষ্মণ।
লাগিল অগনি ভস্ম ভৈলা তেতিক্ষণ ॥২১১
কোপিত অগনি যেন জ্বলি সমুদায়।
ফাগুন চৈত্ৰত যেন বন পুৰি যায় ।।
কাহাবো মুণ্ডত শৰে লাগিলেক জুই।
আজোৰ পিজোৰ কৰে বিমূৰ্চ্ছিত হুই ॥২১২
কাহাৰাে ডাঢ়িত কাৰো গাৱৰ কাপােৰে।
কতো পলায় কতাে পুৰি আৰাৱক কৰে।।
কতো কতো ঘােৰাৰ লাঞ্জত জুই লাগি।
আগক নচলে পাচভৰি পলায় ভাগি ॥২১৩
দণ্ড ছত্র চিহ্ন সবে পতাকা চিৰল।
নানাবিধ অলঙ্কাৰ দহিলা সকল।।
জানিলা লক্ষ্মণে সেনা পৰিলা বিস্তৰ।
তেতিক্ষণে ধৰিলন্ত বৰুণৰ শৰ ॥২১৪
বৰুণ শৰত সদায় বহে পানী।
নুমাইলা অগনি বৰুণৰ শৰ হানি।।
নুমাইলা অগনি হেন কুশ বীৰে দেখি।
হানিলেক বায়ুবাণ খানিকো নাপেখি ॥২১৫
কেহো উৰে কেহে পৰে কেহো ভয়ে মৰে।
উৰিয়া কটকসব আকাশত ফুৰে।।
হেন দেখি কালজিত বীৰ গৈলা ধাই।
তুমি আছা এহি থানে লক্ষ্মণ উৰাই ॥২১৬
কালজিত সেনাপতি নিহত
আৱৰ নযাস বুলি কালজিতে ধাইলা ।
সাগৰৰ ঢউ যেন কাষৰে বুলিলা।।
দুগ্ধব ছাৱাল দেখাে এতমান সাস।
শিয়ালত সিংহ ভৈল পৰ্ব্বতত চাষ ॥২১৭
যাৱদেকে লৱে লাগ নধৰয় মানে।
সকল ভাৱনা চূৰ কৰিবাে এক্ষণে।।
এহিসে ৰামৰ সেনা মাৰিলি সকল।
তােক মাৰি দিবাে আজি তাৰ প্ৰতিফল ॥২১৮
মােহোৰ হাতত বৰ কষ্টেসে জীৱস।
সুধা কলসক পাইলে হেনসে পিয়স।।
হেন শুনি হাসি কুশে বুলিলা বচন ।
কতেক তেণ্টস দুষ্ট কাকব লক্ষণ ॥২১৯
যুজিবাক খােজা যেবে তাক নেদো হাক।
আতিবে পাৰন্তে কোনে এৰি আছে কাক।।
বল্কস মাত্ৰক একো কাৰ্য্য নােৱাৰস।
পানী খাই তই দধি উগাৰ চাৰস ॥২২০
অকৰ্ম্মা বচন বুলিবাক নাই লাজ।
গুণি চোৱা ছাগলৰ কতো নাই কাজ ॥
কলাগােটে কিসে কাণৰ বহে ভাৰ।
যুদ্ধক নজানি মিছা বচন তােমাৰ ॥২২১
তােহােৰ গাৱত যদি আছে মুনিষাই ।
আগত কটক মাৰে মােৰ ছােট ভাই ॥
তােক সেনাপতি পাতিলেক কোনজনে।
বিস্তৰ ৰটস জিহ্বা কাকৰ লক্ষণে ॥২২২
তােৰ জিহ্বা কাটো মই এই শৰপাট।
আছয় শকতি যেবে তই তাক কাট॥
এহি বুলি কুশে মাৰিলেক এক শৰ।
কালজিতৰ পশিল যে মুখৰ ভিতৰ ॥২২৩
কাটিলেক জিহ্বখান সেহি শৰ হানি।
কালৰ মুখৰ তেবে নােলাৱয় বাণী॥
হেন দেখি কুশ বীৰে কৰন্ত বিগুটি।
তুমি বৰ ধৰ্ম্মশালী ভৈলা সেনাপতি ॥২২৪
শুনিয়াছাে মই তই জান মৌন ব্রত।
কোনেবা শিখাইলা মৌন যুদ্ধ সময়ত॥
তথাপিতো কালজিত বীৰে কৰে ৰণ ।
পুনৰপি কুশে হস্তে ধৰিলেক বাণ॥২২৫
দুখান হস্তক শৰে ভেদিল দুনাই ।
নাগপাশে বন্দী যেন এৰাইতে নৰয়॥
পুনৰপি কুশে অৰ্দ্ধচন্দ্র বাণ ধৰি ।
কাটিলেক শিৰগোট অতি শীঘ্ৰ কৰি ॥২২৬
কালজিত সেনাপতি হত ভৈলা ৰণে ।
থাক থাক কুশ বুলি ধাইলা লক্ষ্মণে ॥
হানিলা বিস্তৰ শৰ সুমিত্রাৰ সুত।
আছােক কহিবাে তাক দেখি অদভুত ॥২২৭
লক্ষ্মণৰ পৰাজয় আৰু নিহত
শাল তাল বৰ বৃক্ষ অথাকে হানয়।
হেনকালে লক্ষ্মণৰ ভেদিলা হৃদয়॥
ডাৱৰ খড়গ কুশে আনিলেক ধৰি ।
সবাকো কাটিলা কুশে খণ্ড খণ্ড কৰি ॥২২৮
শৰ কাটি আনন্দ কৰন্ত সীতা-সুত।
কৰিলন্ত সিংহনাদ আতি অদভুত ॥
ধনু ধৰি গুণক যে মার্জিলা পুনৰ।
যুৰিলেক বাল্মীকি দিবাৰ পঞ্চ শৰ ॥২ ২৯
শগুণৰ পাখি চাইলা সনাইবাৰ শৰ।
সম্যকে বাসুকী সর্প সম পটন্তৰ ॥
জ্বলন্ত অগনি যেন দেখি সেহি প্রায়।
হেন শৰে লক্ষ্মণৰ ভেদিলা হৃদয়॥২৩০
কুশৰ দাৰুণ শৰ প্ৰহাৰক পাই ।
মূৰ্চ্ছা গৈয়া লক্ষ্মণ পৰিলা সেহি ঠাই ॥
ৰথেসমে সূৰ্য্য যেন আকাশক এৰি।
নিজ ৰশ্মি এৰি পৃথিবীত থাকে পৰি ॥২৩১
সেহি সময়ত অসংখ্যাত গজ-বাজী।
কুশক যুজিবে লাগি ভেন্টিলেক সাজি॥
হেন দেখি খাণ্ডা বাৰু ধৰি কুশ বলী।
হস্তী আদি কৰি সব সৈন্য ৰণস্থলী ॥২৩২
বিস্তৰ কটক পৰি সুধা ভৈলা ঠাই।
ৰণ জিনি দুয়াে ভাই ভৈলা এক ঠাই ॥
আপােনাৰ অস্ত্র-শস্ত্ৰ লৈলা দুয়াে যত ।
থাকিলেক দুয়াে বীৰ নিৰ্ভয় মনত ॥২৩৩
লক্ষ্মণৰ বাতৰি পাবলৈ ৰামৰ উৎকণ্ঠা আৰু দূত-প্ৰেৰণ
জৈমিনি বােলে শুনা জন্মেজয় ৰায় ।
লক্ষ্মণ শত্রুঘ্ন পৰিল যে দুয়ো ভাই॥
সকল সেনাক মাৰিলেক সীতা-সুত।
পাচে যেন কথা ভৈলা শুনিয়ো প্রস্তুত ॥২৩৪.
সেহিবেলা ৰামদেৱ গঙ্গাৰ কাষৰে।
সজাইলেক ঘৰসব অনেক বাসৰে॥
ঋষিলােক সহিতে আছন্ত সেহি ঠাই।
ৰামে হেন বুলিলেক ভৰতক চাই ॥২৩৫
শুনিয়ো ভৰত দূত পঠায়ােক গৈয়া।
নাসিলা লক্ষ্মণ শত্রুঘ্নক জীয়াইয়া ॥
এবে তৈতে জীয়ে ঘােৰা ধৰ দুই ছাৱা।
ঝাণ্ট কৰি দূত পঠাই বার্ত্তাসব লােৱা ॥২৩৬
তিনিয়াে লােকত যত মুনিষ প্রধান।
কেহো নাহি বীৰবৰ লক্ষ্মণ সমান॥
কুপিত লক্ষ্মণ যদি সােপানত দেখি।
বিনা যুদ্ধে মাৰিবেক আছে কত লেখি॥২৩৭
সেহিমতে লক্ষ্মণে বিস্তৰ সেনা লই।
ভ্রাতৃৰ সন্তাপে যুদ্ধ কৰিলন্ত যাই॥
নাহি আন সহায় ছৱাল দুইজন।
লক্ষ্মণক ভয় হন্তে লৈলেক শৰণ ॥২৩৮
সমৰ ভূমিত লক্ষ্মণৰ ক্রোধ দেখি ।
পলাইলা ছৱাল দুই সমৰ উপেখি॥
তাক যান্তে খেদি নিলা লক্ষ্মণ বােপাই।
কৰন্ত কাতৰ তাৰ মাতৃ লাগ পাই ॥২৩৯
স্বভাৱতে স্ত্রী জাতি বচন কোমল।
আৰো পুত্ৰ ভঙ্গ দেখি ভৈলেক বিকল॥
অনেক কাতৰ কিবা কৰে তাৰ থান।
সি কাৰণে লখাইৰ বিলম্ব এতমান ॥২৪০
সফল ছাৱাল দুই দাৰুণ নির্ভয়।
মােৰ নাম শুনিয়া তথাপি ধৰে হয়॥
লক্ষ্মণৰ যত কথা ছাৱালে নজানে।
মৰিবাক ডৰ নাই ঘােৰা ধৰি আনে ॥২৪১
অঙ্গদ সুগ্রীৱ বিভীষণ হনুমন্ত।
একে একে ত্রিভুৱন জিনিতে পাৰন্ত॥
তাসক নগণি আমাৰ ঘােৰা ধৰে।
কালে আসি গ্রাসিলে আপােন দোষে মৰে ॥২৪২
ঝান্ট কৰি ভৰত পঠায়াে দূতলোক।
লক্ষ্মণৰ কথা আনি জানায়ােক মােক॥
ৰামৰ আদেশ বাণী শুনিয়া ভৰতে।
পঞ্চজন দূত আনি যােগাইলা আগতে ॥২৪৩
দেখিতে সুন্দৰ আতি ৰহস্য কথাতে।
আদেশ দেৱতা বুলি নমিলন্ত মাথে॥
প্রণাম কৰিয়া কৰযােৰে ভৈল থিয়।
ৰামে দেখি বুলিলন্ত হৌক চিৰঞ্জীৱ ॥২৪৪
শত্রুঘ্নৰ সন্তাপে লক্ষ্মণ গৈলা ধাৰে ।
মােহােৰ বচনে তাক আনিয়াে সত্বৰে ॥
লক্ষ্মণত কহিবা মােহােৰ হেন বাক।
সহিবে পাৰন্ত যেন নমাৰে ছাৱাক ॥২৪৫
পৰৰ পুত্ৰক দয়া যি জনে কৰন্ত।
অন্তকালে হৱে সিটো ধনী পুত্ৰৱন্ত॥
সি কাৰণে পৰৰ পুত্ৰক দয়া মােৰ।
নজানিয়া জানাে মাৰে যায়ােক সত্বৰ ॥২৪৬
অপুত্রক মই পৃথিবীত ভৈলো জাত।
নেদেখিলে পুত্রমুখ জানকী সীতাত॥
যি কালত বনে গৈলা সীতা গৰ্ভৱতী।।
জানােবা তাহাৰ ভৈলা দুগুটি সন্ততি ॥২৪৭
তথাপি প্ৰৱন্ধে গৈয়া চিনিব আকাৰ ।
কিবা মােৰ থান কিবা জানকী সীতাৰ॥
তথাপিও কিছু যদি নাহি পৰিচয়।
প্ৰৱন্ধে সুধিবা তাত কাহাৰ তনয় ॥২৪৮
মহা বলৱন্ত বহু লক্ষ্মণৰ প্ৰজা।
তান আগে তৃণবৎ বৰ বৰ ৰাজা॥
সিটো দুই ছাৱাল যে অনাথ পৰায়।
সি কাৰণে নমাৰি তাঙ্ক ৰাখিতে যুৱায় ॥২৪৯
আগ পাচ সুধি তাক আনিবেক ধৰি।
আদেশ পাই দূত গৈলা নমস্কাৰ কৰি ॥
ৰণভঙ্গ সৈন্যসকলৰ উলটি ৰামচন্দ্ৰৰ আগত পৰাজয় বাতৰি দান
জৈমিনি বদতি শুনিয়ােক নৰেশ্বৰ।
হেন আজ্ঞা ভৈলা যেবে দূতক ৰামৰ ॥২৫০
সেহিবে ৰণভঙ্গে আইলা সেনাগণ।
ত্রাহি ত্রাহি বামদেৱ তােমাৰ চৰণ॥
লৱ কুশ শৰে ফুটি হত সমুদায় ।
সকল শৰীৰ ফুটি তেজ বহি যায় ॥২৫১
বিমুকুত কেশে কেহাে নিপিন্ধয় বস্ত্র।
কেহো কেহো পালটাই ধৰি আছে অস্ত্র ॥
লক্ষ্মণৰ সঙ্গে সেনা পাইল পৰাভৱ।
চাৰিও দিশত দেখে লৱ কুশময়॥২৫২
কুশত লৱত বৰ ভৈলন্ত তৰাস।
অযোধ্যাত থাকিবাৰ নকৰন্ত আশ॥
ৰাখা ৰাখা প্ৰভু বুলি নমিলন্ত মাথে।
যুদ্ধৰ স্বৰূপ কথা কহিবো তোমাতে॥২৫৩
তোমাৰ আদেশে যে লক্ষ্মণ গৈলা লৰি।
যি থানত শত্ৰুঘ্ন বীৰ আছে পৰি॥
শত্ৰুঘ্নৰ অৱস্থাক দেখিয়া লক্ষ্মণে।
লৱক কুশক যুদ্ধ দিলা তেতিক্ষণে॥২৫৪
তোমাৰ লক্ষ্মণ ভাই কটক সহিত।
কুশৰ শৰত ফুটি ভৈলা জৰ্জ্জৰিত॥
অশোক পলাশ যেন মদাৰ শিমলি।
কাঞ্চন ৰতন যেন শোভে ৰণস্থলী॥২৫৫
কুশৰ শৰত ফুটিলেক সেনাচয়।
দেৱ কি মনুষ্য তাৰ নাহি পৰিচয়॥
বজ্ৰৰ প্ৰহাৰ নগণয় যিটো জন।
সেহি বীৰ শৰ ফুটি কৰিলা শয়ন॥২৫৬
সমুদায় কটক মাৰিলা দুই ভাই।
তেবেসে লক্ষ্মণ সংগ্ৰামক গৈলা ধাই॥
যুদ্ধ এৰি দয়া কৰি বোলন্ত লক্ষণে।
দোয এৰো ঘৰে যাস নমৰ পৰাণে॥২৫৭
তোমাৰ সোদৰ বীৰবৰ হেন থান।
দয়া কৰি লক্ষ্মণে যে দিলা প্ৰাণদান॥
লক্ষ্মণৰ বাণী শুনি কুশৰ উত্তৰ।
তোমাক মেলানি দিলো তুমি যাহ ঘৰ॥২৫৮
ৰামত কহিবা গৈয়া বচন সন্দেশ।
নিজ প্ৰাণ ৰাখিয়া আসিলো তযু পাশ
প্ৰথমতে মাৰিলো তোমাৰ এক ভাই।
মৰিবাক লাগি তুমি আসিলা দুনাই॥২৫৯
সিকাৰণে দয়া মোৰ ভৈলা হৃদি-মাজ।
প্ৰাণ ৰাখি যোৱা তুমি এৰি লাজ কাজ॥
হেন শুনি কোপিলন্ত তোমাৰ সোদৰ।
হৃদয়ত কুশৰ মাৰিলা সাত শৰ॥২৬০
হৃদয়ত পৰি শৰ পিঠি বাঙ্গ হুই।
যেন সৰ্পৰাজে বিতলত লৈলা ঠাই॥
কতো বেলি স্বস্থ ভৈলা কুশ মহাবীৰ।
বতাসৰ কল যেন কাম্পয় শৰীৰ॥২৬১
কোপে অপমানে পাচে শৰ ধনু ধৰি।
লক্ষ্মণক কুশে তাৰিলেক দৃঢ় কৰি॥
সেহি শবে লক্ষ্মণৰ ভেদিলেক গাৱে।
কুশগাছ দিবে সন্ধি নথাকিল তাৱে॥২৬২
বিস্তৰ যুদ্ধক কৰিলন্ত যে লক্ষ্মণে।
কুশৰ শৰত মূৰ্চ্ছা গৈলন্ত তেখনে॥
লক্ষ্মণ পৰিল সেনা বিকল সকলে।
কাণ্ডাৰী নভৈলে যেন নৌকা তজবল ॥২৬৩ :
ভূমিত লক্ষ্মণ প্রভু থাকিলেক পৰি।
দশােদিশে সেনাগণ পলাইল লৱৰি॥
শত্রুঘন লক্ষ্মণ পৰিল দুই ভাই।
বৰ কষ্টে প্রাণ ৰাখি আসিলো পলাই ॥২৬৪
এৰিয়ােক ব্রত যুজিবাক হােৱা সাজ।
যেবে প্রভু ৰাখিবা অযােধ্যা নিজ ৰাজ॥
যদি বােলা আন বীৰ যায়ােক সমৰে।
ইন্দ্র সম বীৰক যে কটাক্ষ নকৰে ॥২৬৫
দূতৰ মুখত বার্তা শুনি শ্ৰীৰামচৰ শোক
দূতৰ বচন হেন শুনিয়া নৃপতি।
হা ভাই বুলি মূৰ্চ্ছা গৈলন্ত তহিতি॥
নাহিকে চেতন জ্ঞান নাহিকে নিশ্বাস।
কান্দিয়া ভৰতে যাই চাপিলন্ত পাশ ॥২৬৬
ৰামক বসাইল আঙ্কোৱালি তুলি ধৰি।
মাথাত ঢালিলা জল আথ বেথ কৰি॥
আখি মুখ মুচিলেক হাতে পানী লই।
হা দৈৱ বিধি ভৈলা হেনসে বিলাই ॥২৬৭
শুনিলা সমৰে হত ভৈলা দুই ভাই।
তাক শুনি ৰাম মূৰ্চ্ছা গৈলা সেহি ঠাই॥
চাৰি ভাইৰ দুই ভাই একেলগে হত।
কোন ভোগ ভুঞ্জো মই থাকি অযোধ্যাত॥২৬৮
এতেক বোলন্তে ৰাম পাইলন্ত চেতন।
কান্দিয়া ভৰতে হেন বুলিলা বচন॥
এবে কোন কাৰ্য্যে প্ৰভু কৰা অসন্তোষ।
আপুনি জানাহা প্ৰভু আপোনাৰ দোষ॥২৬৯
ইষ্ট বন্ধু বান্ধৱে সমস্তে দিলা হাক।
তথাপিতো বনবাসে পঠাইলা সীতাক॥
যি কালত বনবাসী ভৈলা সীতা সতী।
সেহিকালে আপদক লভিলা সম্প্ৰতি॥২৭০
যিহেতু তোমাৰ বোল বাধিতে নপাৰি।
লক্ষ্মণে থৈলেক বনে জনক-জীয়াৰী॥
সিকালত মৰিবাক তান ভৈলা ইচ্ছা।
হেন জানা আমাসাৰ জয় হেতু মিছা॥২৭১
সেহি ধৰি লক্ষ্মণৰ সুখ শান্তি নাই।
এৰিলেক প্ৰাণ কুটুম্বেও সমুদায়॥
তাসম্বাক নেদেখিয়া আছো কিবা কাজে।
দিয়োক মেলানি ময়ো যাওঁ ৰণমাজে॥২৭২
পাৰে যে ছাৱাক মাৰি বহো সেহি ঠাই!
নৰো যেবে একে ঠাই হওঁ তিনি ভাই॥
হেন শুনি ৰামৰ অধিক ভৈলা শোক।
হা বিধি কিনো আজি দুখ দিলি মোক॥২৭৩
ক্ষত্রি জাতি ভৈলে জানা হেন ব্যৱহাৰ।
সংগ্ৰামত মৃত্যু ভৈলে পুৰুষ উদ্ধাৰ।।
সিকাৰণে সাপক মনে দিলাে ঠাই।
তাসম্বাক শুদ্ধি কৰা ভৰত বােপাই ॥২৭৪
বিস্তৰ কটক লৈয়া যায়ো ঝাণ্ট কৰি।
কুশ-লৱ দুই ভাইক জীয়ন্তে আন ধৰি।।
হনুমন্ত জাম্বুৱন্ত অঙ্গুদ বিভীষণ।
সবে সাৱধানে ছৱালক দিবা ৰণ।। ২৭৫
অধিক বুলিবো কিবা তােমাৰ আগত।
সকল প্রকাৰে তুমি কুশল ৰণত ।।
মােৰ দোষ গুণ যত বিচাৰ নকৰি।
ভ্রাতৃৰ বৈৰীক জিনি আনা ঝান্ট কৰি ॥২৭৬
ভৰত বদতি যে ৰামৰ আজ্ঞা পালি।
তােমাৰ কটক মাৰে কোথেৰ ছৱালি।।
তুমি বা অঙ্গদ বিভীষণ হনুমান।
কোনে কিবা জানা সিটো ছাৱাৰ লক্ষ্মণ ॥২৭৭
অঙ্গদে বেলন্ত সবহাঙ্কে আগ কৰি।
ৰামৰ কুমতি আইলা শিশুৰূপ ধৰি।।
অকাৰ্য্যত সীতাক পঠাইলা বনবাস।
সেহিসে ক্ৰোধত কৰে সবাকে বিনাশ ॥২৭৮
জৈমিনি বদতি যে শুনা নৰনাথ।
সেহি বেলা যাত্রা কৰি লৰিলা ভৰত।।
হনুমন্ত সহিতে বানৰ সেনা যত ।
আনাে সব বহু প্রজা লৰিলা লগত ॥২৭৯.
হেনমতে সসৈন্যে ৰণক গৈলা চলি ।
সমদলে কতো বেলি পাইলা ৰণস্থলী ॥
দেখন্তে ৰামৰ বহু সেনা ভৈলা হত ।
ভবতে বেলন্ত অৰে শুনা হনুমন্ত ॥২৮০
কিনাে বীৰ লৱ কুশ দাৰুণ দুৰ্ব্বাৰ ।
সমৰে মাৰিলা বহু কটক আমাৰ॥
দেখা শােণিতৰ নদী স্রোত বহি যায়।
হয় হস্তী ৰথসব উটে জাজি প্রায় ॥২৮১
কেহো ঠাই গাণ্ডী কেহো ঠাই আছে মুণ্ড।
কেহো ঠাই হাত ভৰি পৰি আছে কান্ধ ॥
কেহো ঠাই খাণ্ডা বাৰু কেহো ঠাই শৰ।
হেনসে বিপত্তি ভৈলা ৰামৰ প্ৰজাৰ ॥২৮২
দৃষ্টি কৰি মই সবে কটক চাহিলো ।
শত্রুঘন লক্ষ্মণক বিচাৰি নপাইলো॥
কিবা উটি ভাসি গৈলা নাহি তাৰ থান।
ঝাণ্ট কৰি বাৰ্ত্তা লােৱা বীৰ হনুমান ॥২৮৩,
হনুমন্তে বােলন্ত শুনিয়ো অধিকাৰী।
শোণিতৰ নদী পাৰ হৈবো কেন কৰি ॥
যিবেলা সাগৰ পাৰ হৈলো অভ্যাসতে ।
সীতাক চাহিবে হেন আছিল মনতে ॥২৮৪
তথাপিতো যাইবো মই তােথেৰ কাৰণ।
তান দুই ভাই গৈয়া যােগাইবো এখন॥
ৰামৰ চৰণ মনে কৰি নমস্কাৰ ।
অপ্রয়াসে নদী বায়ুসুতে হৈলা পাৰ॥২৮৫
পাৰ হৈয়া দেখে গৈয়া লক্ষ্মণৰ শৱ ।
ক্ষণেক অন্তৰে আছে তাহান বান্ধৱ ॥
দুই ভাইক হনুমন্তে দুই হাতে ধৰি ।
ভৰতৰ আগে নিলা আথবেথ কৰি ॥২৮৬
ভৰতে দেখস্ত যে কুশৰ শৰঘাৱে ।
মৃতকৰ থান যে চেতন নাহি গাৱে ॥
ভৰতে বােলন্ত হনুমন্ত বীৰবৰ।
এবেসে জানিলো মৃত্যু আছয় আমাৰ ॥২৮৭
কটক সহিতে সাজি দুই ভাই আসিলা।
শিশুৰ হাতত কেনমতে বদ্ধ গৈলা ॥
এবে দুই ভাই নিয়া ৰথে তুলি লওঁ।
কিছু লোক ৰক্ষা দিয়া এক পাশে থওঁ॥২৮৮
আমি সবে যাওঁ সেই ছাৱালক খেদি ।
ভ্রাতৃৰ সন্তাপে অন্তর্গত আছে ভেদি॥
হনুমন্তে বােলে প্রভু শুনিয়ো ভৰত॥
লক্ষ্মণক দেখি মােৰ বিস্ময় মনত ॥২৮৯
কোনবা দেৱতা যুজে শিশুৰূপ ধৰি।
এক্ষণে মাৰিবো তাক ঘােৰ ৰণ কৰি॥
হনুমন্তে বােলে প্রভু শুনিয়ো ভৰত।
লক্ষ্মণক দেখি মােৰ বিস্ময় মনত ॥২৯০
মেঘনাদ শৰক যে নুগুণে মনত।
হেন বীৰ হত ভৈলা শিশুৰ হাতত॥
সেহি বেলা কুণ আসি ভৈলা উপগত।
হেন কথা কহি তৈতে দেখন্ত ভৰত ॥২৯১
পিঠিত শৰৰ তূণ হাতত ডাবৰ।
বামহাতে ধনুখান আতি দৃঢ়তৰ॥
তাত পাচে লৱ আইলা তান ছােট ভাই।
দক্ষিণ হাতত খাণ্ডা বামে ধনু লই ॥২৯২
ঊৰ্দ্ধক উচ্ছাই ধনু ধৰি আসে ধাই।
ঊৰ্দ্ধ যে নয়নে উপৰক আছে চাই॥
দেখা যে দুর্গতি আসি মিলিলা আমাৰ ।
মেঘত লুকাইল সূৰ্য্য ভৈলা অন্ধকাৰ ॥২৯৩
অন্যো অন্যে মাৰে কাটে সবেয়ো চেঞ্চাই।
খুৰা জেঠা মােহা বাপ মােমাই ককাই॥
দদা পেসা সম্বন্ধি জোৱাই মিত্র সাজি।
আমি হেৰা থাকিলো ভূমিত পৰি আজি ॥২৯৪
যাইবাক নপাৰাে আবে ধৰি নিয়া মােক।
হেন শুনি বৰ ভয় ভৈলা সৰ্ব্বলােক ॥
উসমিস কটকত ভৈলা সমুদায়।
অঙ্কুশ খসাই হস্তী দশােদিশে যায় ॥২৯৫
বিস্তৰ হস্তীক শৰে মাৰিয়া পেলাইলা।
হাতে খােঞ্চা মাৰি তাৰ মাহুত মাৰিলা॥
ঘােৰা খেদি যান্তে পাচে মাৰে পদাতিক।
হেনমতে নষ্ট ভৈলা ৰামৰ কটক ॥২৯৬
খেদি যান্ত লৱ-কুশ সীতাসুত বীৰে ।
কাটিলেক কতাে খেদি গাণ্ডী মুণ্ড শিৰে॥
লৱৰন্তে হস্তীৰ যে কাটিলা মুণ্ডতে।
কতো কোবাই মাৰিলা দন্তৰ উপৰতে ॥২৯৭
অনেক সেনাক দুয়ো মাৰিলা ৰণতে।
বিপৰীত দেখি চাই আছন্ত ভৰতে॥
সৰ্বাঙ্গ সুন্দৰ ৰূপৱন্ত দুই শিশু।
সাক্ষাতে বুলিবে পাৰি বায়ু বিভাবসু ॥২৯৮
কাৰ্ত্তিক গণপতি যেন দোভাই আছন্ত।
হেন দেখি মনে মনে গুণে হনুমন্ত॥
বায়ুসুতে বােলে অৰে শুনিয়ো আতাই।
স্বৰূপ কহিবাে কথা যেন অভিপ্রায় ॥২৯৯
নাক মুখ আখি কাণ দেখিয়ো আকলি।
ৰামৰ ঔৰসী পুত্র সীতাৰ ছাৱালি॥
হেন কথা কহি যেবে আছে হনুমন্ত।
সেহি বেলা লৱক যে কুশে বুলিলন্ত ॥৩০০
আজিসে দাৰুণ ঘােৰ মিলিল সমৰ।
মই যুজো তই বাপু ঘােৰা ৰক্ষা কৰ ॥
দেখা সেনাগণে কেনমতে আসে ধাই ।
হেন কথা মাতে যেবে আছে দুই ভাই ॥৩০১
সৈন্য দেখি দুই ভাই জ্বলে অগ্নিপ্রায়।
সেহিবে আগবাঢ়ি দুয়াে গৈলা ধায় ॥
লৱ-কুশৰ লগত ভৰতৰ যুদ্ধ আৰু ভৰত নিহত
জৈমিনি বদতি যে শুনা জন্মেজয়।
তেতিক্ষণে ভৰত মিলিল সেহি ঠাই ॥৩০২
ভৰতক দেখি কুশে বুলিলন্ত হাসি।
দুই গােট মাৰিলো আউৰ পাইলে আসি॥
তােমাৰ ভাতৃৰ বৈৰী মােক বােলে কুশ।
তই নতু শােধ যেবে মােহােৰ পৌৰুষ ॥৩০৩
কটক সহিতে মাৰিলােহো দুই ভাই।
মৰিবাক লাগি তই আসিলি দুনাই ॥
কুশৰ বচন শুনি ভৰত বদতি।
ৰণ জিনি ঘােৰা নিবাে মােহােৰ শকতি ॥৩০৪.
দুই সম শিশু দেখি দয়ায় হৃদয় ।
থাকিয়ো কল্যাণে এবে এৰি দিয়ো হয়॥
শুনি আছো তােৰাৰ যে মাৱ তপস্বিনী।
অনাথৰ নাথ দুই মাৰিবাে কখনি ॥৩০৫
মাৱৰ যে কথা দুয়াে কহা স্বৰূপত।
মাৰিবে পাৰন্তে দুইকো এৰিলা ভৰত ॥
তই মােৰ মাৰিলি কটক সমুদায়।
শত্রুঘ্ন লক্ষ্মণ মাৰিলি দুই ভাই॥৩০৬
কৰিলাে সকলে ক্ষমা দোষ তাসম্বাৰ ।
থাকিয়ো কল্যাণে ঘােৰা এৰিয়ো যজ্ঞৰ ॥
হেন দেখি কুশে ধনু ধৰি ক্রোধ মনে।
ভৰতৰ হৃদিত ভেদিলা বৰ টানে ॥৩০৭
আন সব যত বীৰ আছিল সিঠাৱে।
সাত পাঞ্চ শৰে বিন্ধিলেক গাৱে গাৱে ॥
হনুমন্ত বীৰক বিন্ধিলা সাত শৰে।
অঙ্গদক দুই শত আত অনন্তৰে ॥৩০৮
নলক যে শতেক নীলক পাঞ্চ শত।
সীতা-সুত কুশে ভেদিলেক এহিমত॥
তিনি সহস্রেক শৰ মাৰিলা দুনাই ।
জাম্বৱন্ত বীৰক ভেদিলা সেহি ঠাই ॥৩০৯
হৃদয়ত জাম্বৰ যে শৰ ফুটি টানে।
তমােময় দেখি ঢলি পৰিলা তেখনে॥
সেহি বেলা সীতা-সুতে হাতে ধনু ধৰি ।
ভৰতৰ ধনুক কাটিলা শীঘ্ৰ কৰি ॥৩১০
পুনৰপি কুশে শৰ প্ৰহাৰিলা যত।
কুশৰ শৰত মূৰ্চ্ছা গৈলেক ভৰত ॥
হেন দেখি হনুমন্তে ধাইলা বৰ কোপে।
পৰ্ব্বত উফাৰি আনি উৰ্দ্ধক আটোপে ॥৩১১
দীঘল ডাঙৰ এক প্ৰহাৰ পৰ্ব্বত।
তুলিয়া মাৰিলা লৱ কুশৰ গাৱত॥
পৰ্বত আসয় দেখি দুই সীতা-সুত।
শৰে হানি পৰ্বত কৰিলা চূর্ণাকৃত ॥৩১২
পুনৰপি কুশে আৰাে পাঞ্চ শৰ হানি।
হনুমন্ত বাৰক ভেদিলা শৰ টানি॥
শৰে ফুটি মূৰ্চ্ছা যাই পৰে কপিৰাজ।
পলাইলা কটক সব ভাঙ্গিয়া সমাজ ॥৩১৩
দূতৰ ভৰত নিহত বার্তা শ্ৰীৰামচন্দ্রক জ্ঞাপন
কতাে কতো লােক পলাই গৈলা অযােধ্যাক।
কৰযােৰ কৰি বােলে নৃপতি ৰামক।
প্রণামিয়া কহে কথা ৰামৰ আগত।
কটক সহিতে হত ভৈলেক ভৰত ॥৩১৪
দূতৰ বচনে ৰাম বাতুল পৰায় ।
একে সমৰত হত ভৈলা তিনি ভাই ॥
আৰম্ভিলা যজ্ঞ নভৈলেক সমাপতি।
হা কি কৰিলা বিধি মােৰ দৈৱ গতি ॥৩১৫
গজ বাজী প্রজা সাজি পঠাইলো বিপুল।
শিশুৰ হাতত সৱে ভৈলেক নিৰ্ম্মূল॥
ইষ্ট বন্ধু বান্ধৱক মৰাইলো সকল।
সাগৰ তৰিয়া গো-খােজত গৈলো তল ॥৩১৬
এহি বুলি সন্তাপ কৰিলা হৃদি-মাজ।
বিভীষণ সুগ্ৰীৱ যুদ্ধক হােৱা সাজ॥
অৱশেষ সেনামানে আছে যত যত।
ঝান্ট কৰি সাজি পাৰি আসিয়াে পাচত ॥৩১৭
ৰামৰ আদেশ বাণী শিৰোগত কৰি।
সাজিলেক সেনাগণ অতি শীঘ্ৰ কৰি ॥
ঋষিসকলত বিদায় লৈ শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ যুদ্ধযাত্রা
জৈমিনি বোলে শুনা ৰাজা জন্মেজয় ।
ঋষিসকলত ৰামে লৈলন্ত বিদায় ॥৩১৮
যজ্ঞৰ ৰক্ষক কবি কত সেনা থৈলা।
বশিষ্ঠত আজ্ঞা লৈয়া সমদলে গৈলা ॥
সসৈন্যে সহিতে তৈৰ হন্তে গৈলা লৰি।
যি থানত ৰামৰ কটক আছে পৰি ॥৩১৯
কতাে কতাে মৰন্তে আছাৰে হাত ভৰি।
আৰ কতাে কতাে সেনা আছে পৰি পৰি॥
আৰ কতাে পৰি আছে মৃতকৰ ভাৱে।
হেন দেখি ৰামে চিন্তা ভৈলা সৰ্ব্বগাৱে ॥৩২০
আশ্বাস কৰন্ত ৰামে অসন্তোষ মনে।
দেখন্ত ছাৱাল দুই আছে এক থানে॥
সৰ্ব্বাঙ্গ সুন্দৰ দেখি দুইৰো সম কায়া।
হেন দেখি ৰামৰ অশেষ ভৈল দায়া ॥৩২১
লৱ-কুশক দেখি শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ স্নেহ আৰু পৰিচয় জিজ্ঞাসা
নাক মুখ আখি দেখি হেনয় আকলি।
সীতাৰ গৰ্ভত ভৈলা আমাৰ ছৱালি॥
আগবাঢ়ি পুছি তাৰ ভাল মন্দ বুজো।
জিজ্ঞাসা কৰিয়া পাচে সাৱধানে যুজো ॥৩২২
এহি বুলি ৰাম গৈয়া চাপিলন্ত পাশ।
দুহান্তক চাহি পাচে তুলিলন্ত হাস॥
কিছু কথা পুছিবাৰ মােৰ ভৈল ইচ্ছা।
স্বৰূপ কহিবা তেবে নুবুলিব মিছা ॥৩২৩
কিবা জাতি তােমাসাৰ থাকা কোন ঠাই।
কিবা নাম তােমাসাৰ কোনবা বােপাই॥
কোনে হেনমতে শিকাইলেক ধনুশৰ।
কহিয়ােক কথা শােক খণ্ডায়ােক মোৰ॥৩২৪
লৱ-কুশে বােলে তেবে শুনা মােৰ বাক।
নকৰিবা লােভ মােহ পৰৰ ভাৰ্যাক॥
পৰৰ আশাক ভঙ্গ নকৰা সমূলি।
পাইলেও এৰিবা ব্ৰাহ্মণৰ বিত বুলি ॥৩২৫
এহি উপালম্ভ কৰি হাসে দুয়ো ভাই।
তোমা সম ভয়াতুৰ সংসাৰত নাই॥
সমৰাজ্যে মৰাই তুমি আপােনাক ৰাখা।
লােণ-নাৱ তল গৈল অঙ্গুলিক চাখা ॥৩২৬
মোৰ জাতি কুল তুমি পােছা কিবা কাজে।
আন ক্ষত্রি জাতি হলে নােসােধয় লাজে।।
কৰিয়ােক যুদ্ধ বিলম্বক পৰিহৰি।
নুহি তেবে তােমাৰ ঘােৰাক যােৱ এৰি॥৩২৬
হেন শুনি ৰামদেৱে বুলিলা দুনাই।
যেবে দোষ দেখা নিন্দা কৰিবা বােপাই।।
তথাপিতো নুযুজিবো নপাই পৰিচয় ।
হেন জানি কহিয়ো তোৰাৰ কোন আই ॥৩২৭
লৱ-কুশৰ চমু পৰিচয় দি ৰামচন্দ্ৰক ভৎসৰ্না।
লৱ-কুশে বোলে অৰে শুনিয়ে আটাই।
সীতাৰ গৰ্ভত জাত যমজ দোভাই।।
পুত্ৰৱতে পালন্ত বাল্মীকি ঋষিবৰ।
বেদ-মন্ত্র শিখাই তেহাে দিলা ধনুশৰ ॥৩২৮
ৰামৰ চৰিত্ৰ গীত গাওঁ অহর্নিশে।
বনবাসে ফুৰােহো ঋষিৰ উপদেশে ।।
ঋষিৰ প্ৰসাদে হেন জানিলো আপুনি।
তিনি ভুৱনৰ লােকে জিনিবেক কুনি॥৩২৯
তােমাৰ দেখিলো চিত্ত দাৰুণ দুৰ্ব্বাৰ।
সমৰত মৰাইলা যতেক পৰিবাৰ ।।
কোন গুৰু তােক শিখাইলা উপদেশ।
মিছা শৰ ধনু লই সমৰক আইস ॥৩৩০
আগে সমৰক আসা আটি মুটি কৰি।
আবে কেনে মূঢ় ভৈলা তাক পৰিহৰি॥
আস কত প্রাণীক কিসক হেন কৰা।
পৰক মাৰিলা তুমি আপুনি নমৰা॥৩৩১
কোন বেদে পাইলা তুমি ইটো কথা সাৰ।
শত্রু মিত্ৰ মাৰিলা সবাৰ পৰিবাৰ॥
বংশছেদ কৰি ৰাজা সবে ৰাজ্য খাস ।
যুদ্ধক নােৱাৰা যদি ঘৰে চলি যাস ॥৩৩২
শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ যুদ্ধ এৰাৰ ইচ্ছা
জৈমিনি বদতি শুনিয়ো জন্মেজয়।
ৰামে হেন জানিলেক আপোন তনয়॥
সীতাৰ কথাত জানি আপােন ছৱালি।
ধিক ধনু শৰ বুলি পেলাইল। আছাৰি॥৩৩৩
হৰি হৰি দৈৱ বিধি কি কৰিলা মোক ।
বাপে-পােৱে যুদ্ধ শুনি হাসিবেক লোক॥
নিচিনি সবংশে হত শিশুৰ হাতত।
এহি বুলি মূৰ্চ্ছা গই পৰিলা ৰথত ॥৩৩৪
কতোবেলি মানে পাচে পাইলেক চেতন।
সুগ্রীৱক চাই হেন বুলিলা বচন ॥
তুমি কি জানহা ইটো কাহাৰ ছাৱাল।
যেবে জানা স্বৰূপত কহিয়াে সকল ॥৩৩৫
সুগ্ৰীৱ বদতি শুনিয়ােক ৰামদেৱ।
অনাদিত হন্তে হৈল আন নুহি কেৱ॥
নজানাে তোমাৰ থানে দেখি কি কাৰণে।
যি জানিলো সি কহিলাে তােমাৰ চৰণে ॥৩৩৬
সুগ্ৰীৱ-নীলৰ লগত লৱ-কুশৰ যুদ্ধ
তােমাৰ কটক যত এহি থানে আছে।
তাৰাসবে যুজোক আপুনি যুজা পাচে॥
প্ৰথমতে যুজো আমি তুমি থাকা চাই।
তুমি বিনে ইহাৰ সমৰে কেহ নাই ॥৩৩৭
ভয়ঙ্কৰ বৃক্ষগেট তুলি লৈলা হাতে।
এহি গােটে মাৰো বুলি তুলি লৈলা মাথে॥
বৃক্ষগােট আসে দেখি সীতাৰ সন্তান।
তৃণবত কৰি বৃক্ষ কাটিলা তেখন ॥৩৩৮
পুনৰপি কুশ বীৰে ধনু শৰ ধৰি।
সুগ্ৰীৱ বীৰক ভেদিলেক দৃঢ় কৰি॥
সেহি শৰে সুগ্ৰীৱ মূৰ্চ্ছিত বেশ ভৈলা।
ৰহ ৰহ বুলি নীল বীৰ খেদি গৈলা ॥৩৩৯
নীল বীৰে আসে দেখি সীতাৰ তনয়।
মহাকোপে আটোপে হানিলা শৰচয়॥
কুশৰ শৰৰ যেবে প্ৰহাৰক পাই।
নীলৰ গাৱৰ হন্তে তেজ বহি যায় ॥৩৪০
নীলৰ যতেক তেজ পৰে ধৰণীত।
সেহি সব নীলময় দেখায় তহিত॥
অদভুত দেখি কুশ ভৈলন্ত বিস্ময়।
কেনমতে যুজিবাে সকলে নীলময়॥৩৪১
নীল নামে এক বীৰ আছিলেক আগে।
অসংখ্যাত নীল ভৈলা মােৰ কৰ্ম্মভাগে ॥
কতোবেলি থাকি পাচে গুণিলা মনত।
ঋষিৰ প্ৰতাপ আজি দেখাবাে ৰণত॥৩৪২
মন্ত্র পঢ়ি কুশে শৰ ধৰিলা দুনাই।
কুশৰ ধনুৰ হন্তে শৰপাট যায়॥
নীলৰ গাৱত পৰি শােধিলা শােণিত।
পাচে আন শৰে কুশে কাটিলা তহিত॥৩৪৩
উপাধি কৰিলা যেবে পৰিলা সমৰে।
প্রথমত নীল বীৰ আছে একেশ্বৰে॥
তাক কাটি পেলাইলন্ত সীতাৰ সন্তান।
ভাঙ্গিল কটকসব পাই বৰ টান ॥৩৪৪
শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ লগত লৱ-কুশৰ যুদ্ধ আৰু শ্ৰীৰামচন্দ্র নিহত
একেশ্বৰে ৰামদেৱ আছিলা তহিত।
শোকে অপমানে তান বিয়াকুল চিত্ত ॥
সবে কুটুম্বক মাৰিলোহো সামৰাজে।
এবে যুদ্ধ এৰিয়া আছােহো কোন কাজে ॥৩৪৫
এহি বুলি ৰামে ধৰিলন্ত ধনু শৰ।
নৰাচ নাৰিক শৰ হানিলা বিস্তৰ॥
কুশ এৰিয়া শৰ পৰে পৃথিবীত।
হেন দেখি ৰামে বৰ গুণয় মনত ॥৩৪৬
ইহাক মাৰিবে লাগি মােৰ ভৈলা ইচ্ছা।
যত শৰ মাৰিলােহো সবে ভৈলা মিছা॥
এহিমতে ৰামসেনা সমস্তে মৰিল।
বালিত নৰহে যেন অল্প বৃষ্টিজল ॥৩৪৭
পুনৰপি ৰামে শৰ মাৰিলন্ত ডাটি ।
দুইখান কৰি কুশে পেলাইলন্ত কাটি॥
যত যত শৰ মানে মাৰিলা ৰাঘৱে ।
সমস্তে পেলাইলা কাটি কুশে সেহি ঠাৱে ॥৩৪৮
ৰামক মাৰিলা শৰ কুশে মৰ্ম্মস্থানে।
হলহলি তেজ বহে নাক মুখ কাণে॥
ৰামে জানিলেক হেন দুইয়ো সোদৰ।
এবে কি কৰিব বুলি ভৈলন্ত বিকল ॥৩:৯
সীতাসম মুখ দেখি মনত বিস্ময়।
আৰো কুশ শৰে ফুটি কম্পয় হৃদয় ॥
এহিমতে শােক ৰামদেৱৰ গাৱত।
তমােময় দেখি ৰাম পৰিলা ৰথত ॥৩৫০
ৰাম হত দেখি দুয়ো কৰে সিংহনাদ।
প্রলয় কালৰ যেন মেঘৰ শৱদ॥
লৱ-কুশৰ সীতাৰ আগত ৰাম আদি চাৰি ভ্ৰাতৃৰ বধৰ বাতৰি আৰু হনুমান-জাম্ববানক বান্ধি লৈ উপহাৰ
জৈমিনি বদতি শুনিয়ােক নৰপতি।
ৰাম যেবে পৰিলেক কটক সহিতি ॥৩৫১
পাচে কুশ কুতূহলে গৈলা আগবাঢ়ি ।
ৰামৰ গাৱৰ অলঙ্কাৰ লৈলা কঢ়ি॥
কেয়ূৰ কঙ্কণ মণি সাতসৰি হাৰ।
কিৰীটি কুণ্ডল আন যত অলঙ্কাৰ ॥৩৫২
উজ্জন্টিক আদি কৰি আছে যত যত।
সবাকে পিন্ধিলা আনি কুশৰ গাৱত॥
লক্ষ্মণৰ অলঙ্কাৰ পাইলাম যত মানে।
কাঢ়ি পিন্ধিলেক লৱ সমস্ত আপুনে ॥৩৫৩
কুশক সম্বুধি লৱ বুলিলেক হাসি।
যুজন্তে বাণিজ্য খান মিলিলেক আসি॥
সম্প্রতি তােমাৰ তেবে অনুমতি পাওঁ।
হনুমন্ত বান্দৰক বান্ধি লৈয়া যাওঁ ॥৩৫৪
সৰ্ব্বদায় মাৱে বাৰৰ কথা কন্ত।
দেখিলে মাতৃয়ে বৰ হৰিষ হৈৰন্ত॥
ৰামৰ ৰথত তুমি উঠিয়ােক পথে।
এতিক্ষণে ময়ো উঠো লক্ষ্মণৰ ৰথে ॥৩৫৫
জাম্বুৱন্ত প্ৰমুখ্যে যত সেনা পাওঁ।
মাতৃয়ে কৌতুক হৌক বন্দী কৰি নেওঁ ॥
হনুমন্তে বোলে শুনিয়োক জাম্বুবান।
দেখা কেনে কৰ্ম্ম কৰে সীতাৰ নন্দন॥৩৫৬
কলা ধাতু ৰাখি দুই বীৰ আছে পৰি।
এবে কি কৰিবো লৱ-কুশে নেই ধৰি॥
এবেসে মনত যুক্তি পাইলো খুজি লুৰি।
চক্ষু মুদি থাকিবোহো মৰা বেশ ধৰি॥৩৫৭
তথাপিতো যদি লৱ-কুশে নেই ধৰি।
ঋষিত শৰণ লৈবো কাউ-বাউ কৰি॥
জাম্বুৱন্তে বোলন্ত যে নাহিকে অন্যথা।
বৰ উপালম্ভ যে আমাৰ কোন কথা॥ ৫৮
সসৈন্যে যুজিয়া ৰামে হাৰিলা সমৰে।
জানিবা কিসক লাজ ভালুক বানৰে॥
এতেকে বোলন্তে লৱ চাপিলন্ত কোল।
মাৰুতিৰ গলে নিয়া লগাইলেক ডোল॥৩৫৯
জাম্বুৱন্ত বীৰৰ গলত ডোল দিলা।
আজুৰি পিজুৰি নিয়া ৰথত তুলিলা॥
ৰণ জিনি দুই ভাই চৰিলন্ত ৰথে।
চন্দ্ৰ সূৰ্য্য যান্ত যেন আকাশৰ পথে॥৩৬০
মাৱৰ আশ্ৰমে গৈয়া ৰথ হন্তে নামি।
কৰযোৰে কহে কথা মাতৃক প্ৰণামি॥
লৱকুশে বোলে কথা শুনিয়োক আই।
সমৰত মাৰিলো ৰামৰ চাৰি ভাই॥৩৬১
আৰে এক ৰঙ্গ আই দেখাইবো তােমাক।
বান্ধি আনিয়াছো হনুমন্ত বান্দৰক॥
জাম্বুৱন্ত বীৰ যিটো ভালুকৰ ৰায়।
দুৱাৰত বন্দী কৰি থৈছো এক ঠাই॥৩৬২
ধন্য ধন্য পুত্র দুই মই পাইলো ভেট।
এবেসে আমাৰ মন জুৰাইলেক পেট॥
ৰামৰ চৰিত্ৰ কথা শুনা অনুপাম।
পাতক ছাৰোক ডাকি বোলা ৰাম ৰাম॥৩৬৩
ৰামৰ বধ শুনি সীতাৰ শােক
ছবি
ৰামচন্দ্র বধ শুনি কপালত মুঠি হানি
কান্দে সীতা জগত গােসানী।
হায় বিধি কিনাে ভৈলা এহি দুখ লেখি থৈলা
আমি দোষী জগত জননী॥
পুত্র মােৰ ভৈল ভাল সিয়াে হৈলা যমকাল
বিধবা কৰিলা স্বামী মাৰি।
হৰি হৰি দৈৱ বিধি শােক তাপ দিলা হৃদি
আগে মই নগৈলােহে মৰি ॥৩৬৪।
আছিলাে জনক জীয়া ৰামচন্দ্রে কৰে বিয়া
মােক আনিলেক অযোধ্যাক।
পিতৃৰ যে আজ্ঞা পালি বনবাসে গৈলা চলি
গৈলা পাচে দণ্ডকা বনক।
পাপিষ্ঠ ৰাৱণে হৰি লঙ্কাপুৰে নিলা ধৰি
বালী বধি যমঘৰে নিলা।
সাগৰত বান্ধি সেতু ৰাক্ষস বধৰ হেতু
পাপিষ্টক ৰাঘৱে মাৰিলা ॥৩৬৫
লঙ্কাত কৰিলা লীলা পুনু বনবাস দিল।
দুই গুটি পুত্র ভৈলা জাত।
বাল্মীকি ঋষিয়ে পাই আশ্ৰমক লৈয়া যায়
ধনু শৰ শিকাইলা বহুত॥
কিনাে মােৰ পুত্র দুই মােৰ বুকে দিলা জুই
কালে সীতা পৃথিবীত পৰি।
হনুৰ গলত ধৰি কান্দে আর্তনাদ কৰি
লঙ্কা দহি আনিলা উদ্ধাৰি ॥৩৬৬
হেন তই বীৰ বলি শিশুৰ হাতত পৰি
সামৰাজে মৰিলি সকল।
এতেক বাঞ্চিলো দুখ নেদেখিলো প্রভু মুখ
অন্তকালে কি দুখ আমাৰ॥
কান্দি কান্দি কহে আই দুহান্তৰ মুখ চাই
তােমাৰ অৱস্থা হেন ভৈলা।
হস্তী গুচি মাখি ভৈলা গাে-খােজত তল গৈলা
ছাৱালৰ হাতে প্রাণ গৈলা।৩৬৭
এহি বুহি সীতা সতী লৱ-কুশক নমাতি
কান্দি কাটি আছন্ত তথাতে।
হেন শুনি হনুমন্তে সীতাৰ চৰণে ধৰি
কৰিলন্ত সেৱা বায়ুসুতে।
শুনা শুনা সীতা আই ছাৱালত দোষ নাই
সবে দোষ ৰামৰ গাৱত।
ইষ্ট বন্ধু সহোদৰ সবাকো মাৰয় ৰণে
আপুনি মৰিলা সমৰত ॥৩৬৮
কান্দি কান্দি যান্ত আই প্রভু আছে কোন ঠাই
পুত্র দুহান্তক নমাতয়।
বাল্মীকি আশ্ৰম এৰি ধীৰে ধীৰে যান্ত চলি
ঘনে ঘনে দেখে তমোময়।।
শুনা সভাসদ লােক কৃষ্ণকথা শুনিয়ােক
আন এৰি ভজা ঝান্ট কৰি।
পুত্ৰ ভাৰ্য্যা দেখা যত মায়াময় সংসাৰত
ৰাম ৰাম বােলা মুখ ভৰি ॥৩৬৯
সীতাৰ ৰণভূমিলৈ গমন
পদ
জৈমিনি বদতি শুনিয়োক জন্মেজয়।
শোকে বিয়াকুলে কান্দে জগতৰ আই।।
লঙ্কাত অসংখ্য যত ৰাক্ষস বধিলা।
তেৱে বাপ তোমাৰ এক লোম নলৰিলা॥৩৭০
সাগৰ তৰিয়া বাপ আনিলাহা মোক।
আজি কেনে দিলা মোক দাৰুণ সন্তাপ।
হা কি কৰিলি লৱ কুশ নমৰিলি।
কোন দোষে হনুমন্ত বীৰক মাৰিলি॥৩৭১
বুকে ভুকু মাৰি ৰণস্থলীক চলিলা।
ৰথ লৈয়া দুই ভাই পাচে পাচে গৈলা।।
জানুৱন্ত হনুমন্ত মেলিলা সেহি ঠাই।
চাৰি ভাই দেখিয়া কান্দন্ত সীতা আই॥৩৭২
গৰ্ভৱতী নাৰী বনে থৈলাহা আমাক।
সেহি দিন হন্তে দেখা পালোহো তোমাক।।
ৰাৱণে হৰিলা মোক কুখ্যাতি ৰহিলা।
পুত্ৰে বাপ মাৰি মোক বিধবা কৰিলা॥৩৭৩
কিমতে সন্তাপ হৃদয়ত দিবো ঠাই।
কৈক এৰি গৈলি বাপু বায়ুৰ তনয়॥
তোক লাগি হৃদয়ত বৰ পাইলো শোক।
প্ৰভু অবিহনে মই জীওঁ আবে কিক॥৩৭৪
একে সমৰতে সবে সৈন্য ভৈল হত।
মােক লাগি জানােহো যমৰ নাহি দূত।।
লৱ কুশে বােলে আজি কিনো কথা ভৈল ।
দুই ভাই কান্দি কান্দি তথাতে বহিল ॥৩৭৫
সীতা বােলে উঠা প্রভু দয়াৰ গােসাই।
তোমাৰ লগত নিয়া মৰি যাওঁ মই ।।
শত্রুঘ্ন লক্ষ্মণ ভৰতৰ ধৰি গলে।
ধৰিয়া কান্দন্ত সতী হাকুলে ব্যাকুলে ॥৩৭৬
বুকে মুঠি হানি ৰাম চৰণত ধৰি।
নাহিকে চেতন মাৱ থাকিলেক পৰি।।
লৱ কুশ দুই ভাই তুলিয়া ধৰিলা।
অমৃত জলক আনি মাথাত ঢালিলা ॥৩৭৭
কতােবেলি চেতন লভিলা সীতা সতী।
ৰামক লাগিয়া শােক কৰিলন্ত আতি।।
ত্রিভুৱনে জিনন্তা নভৈলা কোনজন।
পুত্ৰৰ হাতত আজি মিলিল মৰণ ॥৩৭৮
নাম শুনি তােমাৰ যে ৰাক্ষস কপিলা।
লঙ্কা নগৰীত দশাননক জিনিলা।।
সেহি পাপ এৰাইবাক যজ্ঞ আৰম্ভিলা।
ঘােৰাৰ নিমিত্তে প্রভু প্রাণক এৰিলা ॥৩৭৯
হা প্রাণ বিধাতা কিসক জন্ম দিলা।
এহি বয়সতে মােক বিধৱা কৰিলা।।
বাল্মীকি খষিৰ আগমন আৰু শ্ৰীৰামচন্দ্ৰ আদিৰ সসৈন্যে জীৱন-দান
এহি বুলি সীতা আই বহুত কান্দন্ত।
হেন সময়ত আসি বাল্মীকি পাইলন্ত ॥৩৮০
সীতাৰ ক্ৰন্দন দেখি আপুনি পুছিলা।
কি কাৰণে আই বৰ শােকাৱিষ্ট ভৈলা ।
লৱ কুশে বোলে প্রভু চৰণে প্রণাম।
তোমাৰ প্ৰসাদে প্রভু জিনিলাে সংগ্রাম ॥৩৮১
ঘােৰা ধৰি লৱে বৰ লগাইলা কন্দল।
তাক খেদি আসিলা ৰামৰ সৈন্যদল।।
সবান্ধৱে ৰামক যে কটকে সহিত।
তােমাৰ প্ৰসাদে প্রভু জিনিলাে ৰণত।। ৩৮২
বাল্মীকি বোলন্ত কথা ভৈলা অথন্তৰ।
নিচিনিয়া বাপে পোৱে কৰিলা সমৰ ।।
যি বেলাত ৰামদেৱ প্ৰচণ্ড প্রতাপ।
সীতাৰ যে স্বামী ৰাম তোমাৰ যে বাপ ॥৩৮৩
মাৰিলাহা শত্রুঘ্ন লক্ষ্মণ ভৰত।
ৰামৰ কনিষ্ঠ যে তােমাৰ খুল্লতাত ।।
আক লাগি পটন্তৰ কিছু কিছু আছে।
জীয়াইবাক লাগি ঋষি চিন্তিলন্ত পাচে॥৩৮৪
এহি বুলি ঋষিৰাজ গৈলা আগবাঢ়ি।
লৈলন্ত অমৃত কিছু কমণ্ডলু ভৰি ।।
হাতে কুশমুঠি ধৰি ঋষিৰাজ গৈলা ।
পুত্র সমন্বিতে সীতা লগতে লৰিলা ॥৩৮৫
বেদমন্ত্র পঢ়ি ঋষি অমৃত সিঞ্চিলা।
নিদ্ৰাৰ জাগিয়া যেন উঠিয়া বসিলা ॥
গজবাজী প্রজা যত আছে পৰি পৰি।
অমৃত পৰিয়া কৰে লৱৰা লৱৰি ॥৩৮৬
ৰামদেৱ প্ৰভু যেবে জীলা সবান্ধৱে।
ৰঙ্গে ঢঙ্গে বাদ্য ভণ্ড সেহি থানে বাৱে ।।
বাল্মীকিৰ শ্ৰীৰামচন্দ্ৰক লৱ-কুশৰ পৰিচয় দান
তেবেসে বালীকি হেন বুলিলা বচন।
মহাশান্তি সীতাদেৱী কেনে দিলা ৰণ ॥৩৮৭
যৈসানি বনক গৈলা সীতা মহাসতী।
সেহিদিনা লাগ পাইলো ছাত্র সমন্বিতি ।।
জীউ বুলি সীতাক কৰিলো প্রতিপাল।
তেবেসে ভৈলেক গর্ভে যমজ ছাৱাল ॥৩৮৮
শিশুৰ যতেক কৰ্ম্ম সকলে কৰিলো ।
বেদমন্ত্র পঢ়াই পাচে ধনু শৰ দিলো।।
সি কাৰণে ধনুৰ্দ্ধৰ ভৈলা আতিশয় ।
লৈয়ােক তােমাৰ পুত্ৰ নাহিকে সংশয় ॥৩৮৯
হেন শুনি বামৰ যে আনন্দিত মন।
পুত্র দুইক কোলে লৈয়া কৰিলা চুম্বন।।
ঋষিক আশ্বাসি ৰাম বুলিলা সম্বুধি।
তোমাৰ প্ৰসাদে পাইলো এহি নৱনিধি॥৩৯০
বাল্মীকিয়ো ৰামক আশ্বাস বুলি বাণী।
যায়ো অযোধ্যাক এবে কৰিলো মেলানি।।
শ্ৰীৰামচন্দ্ৰৰ সসৈন্যে অযোধ্যালৈ প্ৰত্যাবৰ্ত্তন
এহি বুলি ঋষিৰাজ আশ্ৰমে চলিলা।
সবন্ধু বান্ধৱে ৰাম অযোধ্যাক গৈলা॥৩৯১
জৈমিনি বদতি যে শুনা নৃপবৰ।
ৰামদেৱ পিতা-পুত্ৰে যিমত সমৰ।।
যেনমতে যুদ্ধে মৃত্যু জীলা যেনমতে।
সাৱশেষ কথা মই কহিলো তোমাতে॥৩৯২
শুনা সভাসদ ইটো ৰামায়ণ কথা।
লভিবা মুকুতি সুখ এৰি আন কথা।।
যিবা পঢ়ে যিবা শুনে শুনাৱে আনক।
পাপ হৰি সিয়ো যায় বিষ্ণুৰ থানক॥৩৯৩
ৰামেসে ভুকুতিদাতা ৰামে গতিদাতা।
মেসে বিধাতা আৰো ৰামে পিতা মাতা॥
হেন জানি ৰামৰ চৰণে কৰা সাৰ।
তেবেসে তৰিবা ঘোৰ সংসাৰ সাগৰ॥৩৯৪
ৰাম হেন স্বামী পাইলা কত তপসাই।
ৰাম ৰাম বুলি যোৱা সংসাৰ এৰাই।।
অথিৰ জীৱন দেহা জানি এৰা আৰ।
সচিতে সপােনে ৰাম বুলি হােৱা পাৰ ॥ ৩৯৫
পাপীসব নিস্তৰিল জানা ৰামনামে।
শিলাও মানুষ হয় ৰাম পৰশনে।।
হেনয় ৰামৰ পদযুগে নৌকা কৰি।
সংসাৰত পাৰ হােৱা ৰাম নাম স্মৰি ॥৩৯৬
যত দেখা ভাৰ্য্যা পুত্র সবে অকাৰণ।
সপােনৰ নিধি যেন জীৱন মৰণ।।
হেন জানি নিৰন্তৰে এৰি আন কাম।
পাতক ছাৰােক ডাকি বােলা ৰাম ৰাম ॥৩৯৭
⸻
(সমাপ্ত)
এই লেখকৰ লেখাসমূহ বৰ্তমান পাবলিক ড'মেইনৰ অন্তৰ্গত কাৰণ এই লেখাৰ উৎসস্থল ভাৰত আৰু "ভাৰতীয় কপিৰাইট আইন, ১৯৫৭" অনুসৰি ইয়াৰ কপিৰাইট ম্যাদ উকলি গৈছে। লেখকৰ মৃত্যুৰ পাছৰ বছৰৰ পৰা ৬০ বছৰ হ'লে তেওঁৰ সকলো ৰচনাৰ কপিৰাইট ম্যাদ উকলি যায়। (অৰ্থাৎ, ২০২৪ চনত ১ জানুৱাৰী ১৯৬৪ৰ পূৰ্বে মৃত্যু হোৱা লেখকৰ সকলো ৰচনা পাব্লিক ড'মেইনৰ আওতাভুক্ত হ’ব। )