প্ৰতিমা

by চন্দ্ৰকুমাৰ আগৰৱালা

[ ১ ]

 

প্ৰতিমা।

প্ৰথম তাঙ্গৰণ।

তামোলবাৰী।
(লাহোৱাল)
শক ১৮৩৩।

শ্ৰীচন্দ্ৰকুমাৰ আগৰৱালা।

[ ২ ]

 

প্ৰতিমা।

প্ৰথম তাঙ্গৰণ।

তামোলবাৰী।
(লাহোৱাল)
শক ১৮৩৩।

শ্ৰীচন্দ্ৰকুমাৰ আগৰৱালা। বেচ॥৵৹ আনা।

[ ৩ ]

 

৬১ ও ৬২নং বৌবাজার ষ্ট্ৰীট, কলিকাতা;
কুন্তলীন প্ৰেসে
শ্ৰীপূৰ্ণচন্দ্ৰ দাস দ্বারা মুদ্ৰিত ও প্ৰকাশিত।

---

সন ১৩১৮ সাল।

 

[ ৫ ]

সূচী।

বিষয়।				পিঠি।
অকলসৰীয়া	...	...	...	১৩
অতৃপ্তি	...	...	...	২১
অনন্তৰ সোঁত	...	...	...	২৯
আওহেলা	...	...	...	২২
আশা	...	...	...	১২
আশীৰ্ব্বাদ	...	...	...	৪৩
ইচ্ছা	...	...	...	২৫
কৰ্ম্মদেৱ	...	...	...	৩২
কিশোৰী	...	...	...	২৬
“কূট”	...	...	...	২৪
চিৰ-লগৰীয়া	...	...	...	১৪
জলকুৱঁৰী	...	...	...	৪৬
জীৱন উচ্ছাস	...	...	...	২
জীৱনৰ দলি	...	...	...	৪
জীৱনৰ-লগৰীয়া	...	...	...	১৫
জোনাকী	...	...	...	৩
” (কবিতা-জাল)	...	...	...	৫৬
তেজীমলা	...	...	...	৫০

[ ৬ ]

বিষয়।				পিঠি।
নহয় সপোন	...	...	...	১৮
নীয়ৰ	...	...	...	৪১
প্ৰকৃতি	...	...	...	১২
প্ৰতিমা	...	...	...	১
প্ৰাণৰ দৰাটি	...	...	...	২২
“ফুলৰ চাকি” ৰচোঁতাৰ প্ৰতি	...	...	...	২৯
ফুলা সৰিয়হ ডৰা	...	...	...	৩১
বনকুৱঁৰী	...	...	...	৩৬
বিমুখ	...	...	...	৬
বিশ্বভাৱৰীয়া	...	...	...	২০
মই	...	...	...	২৫
মাধুৰী	...	...	...	২০
মানৱ বন্দনা	...	...	...	৩৩
মায়া	...	...	...	৩৩
যুগমীয়া শোক	...	...	...	৮
শান্তি	...	...	...	৯
সত্য তুমি, শিৱ তুমি, অসীম সুন্দৰ	...	...	...	১৬
সন্ধিয়া	...	...	...	৫
সংসয় ৰহস্য	...	...	...	১৯
সপোন	...	...	...	১০
সৰা পাহি	...	...	...	৪০

[ ৭ ]

বিষয়।				পিঠি
সুখ	...	...	...	১৭
সুখগীত	...	...	...	৫৪
সুধামুখ	...	...	...	১১
সৌন্দৰ্য্য	...	...	...	১১
সীতা সৰমা	...	...	...	৩০
হৃদয় সৰগ	...	...	...	৩৪

---

[ ৮ ]

প্ৰতিমা।

হৃদয়ৰ মন্দিৰত লুকুৱা প্ৰতিমা
 ভাষা নাই কিৰূপে বুজাওঁ !
আগন্তুক সহস্ৰ চকুৰ অনুৰোধ
 শক্তি নাই কিৰূপে এৰাওঁ ?
“প্ৰতিমা প্ৰতিমা” ৰৱে ব্যাকুল কৰিলে,
 চাব খোজে হিয়াৰ বিকাশ।
কুচিমুচি আগুৱায় দুৰ্ব্বল হৃদয়
 দিবলই এফেৰি আভাষ ।
নিমাতী হিয়াৰ কিন্তু মাত পোৱা টান
 হৃদয় যে ইমান লাজুক !
সখী চিত্ৰলেখা মোৰ কল্পনা সুন্দৰী—
 সমিধান দিয়াঁ আহি মোক ।
আধা ফুটা আবেগৰ ইমান জুমুৰি
 দিলোঁ মেলি হৃদয় দুৱাৰ
যত ইচ্ছা দৰ্শকৰ চক জুমি জুমি
 ভুলে যদি সন্তাপ মনৰ।

---

[ ৯ ]

জীৱন উচ্ছ্বাস।

 ভবিষ্যৰ মোহিনী ৰূপত ভোল গৈ—
  ৰচিলোঁ কল্পনা জখলা।
 সৰগৰ ভোগ মই মৰ হৈ বাঞ্ছিলোঁ
  আকাশ কুসুম কমলা।
 মায়াৰ পোহৰ জাল সুখেৰে আলিঙ্গি
  হলোঁ যে মগন বিমনা।
 আৰাম ফটিকা জালে বিশ্ৰাম পাটীত
  পাতিলোঁ সুখৰ জল্পনা।
পিছে হায়!
 কোনোবাই মোক যেন তললৈ পেলালে
  অতল গভীৰ নজনা।
 সাৰ পাই চাওঁ যেন, সংসাৰ ৰাক্ষস
  হুতাশ, বিকট দৰ্শনা
 হেঁচা মাৰি ধৰি আছে উঠিব নিদিয়ে।
  যৰে তো ম‍ই ততে আছোঁ।
 নাই মুঠে সুখ আশা পলোৱা সপোন
  মই ওলটাব ধৰিছোঁ।
 যুজি চাই ৰাক্ষসেৰে পাৰোঁ যদি উঠোঁ
  বুলি, ঘূৰি চিপ মাৰিছোঁ।

[ ১০ ]

 কি হল পৰাণ হায়! আছেই কি নাই,
  আকাশ কুসুম নেৰিছোঁ!
হৰি! হৰি!
 মিছা ভাৱনাত কিয় শক্তি হেৰুৱাওঁ
  পৰি হুমুনিয়া কাঢ়িছোঁ।
 বুলিলো মোহত যাক সংসাৰ ৰাক্ষস
  তাকেহে কুটুম মানিছোঁ।
 সাবটি বুকুত লওঁ, মিছা আশা এৰোঁ
  মৰতৰ মৰণ আলয়।
 ঘূৰি আশা ইয়াতেই বান্ধো ইয়ালকে
  জীৱনৰ উদ্দেশ্য নিশ্চয়।
 খপিয়াবলৈ এৰি, একত আশ্ৰয়,
  শতমুখী এৰোঁ বাসনা।
 আকাশ কুসুম মলা সপোনত গঁথা
  লোৱাঁ সবে মিলি দিগঙ্গনা।
 যেন নেপাহৰোঁ জীৱৰ জীৱন
  বিশ্বৰ মঙ্গল নিদান।
 যি কাম আগতে দেখোঁ ম‍ই, শিৱময়,
  সেয়ে মোৰ তো প্ৰমাণ।

---

[ ১১ ]

জীৱনৰ দলি।

কোনে জানে কিবা বিচাৰি আহিছোঁ,
 নিজেও নোৱাৰো কব।
আপোনাৰ ভাৱ আপুনি নেজানো,
 নেজানো পিছে কি হব।
কি কামত আহি কিহত ঘূৰিছোঁ?
 এফেৰি চিন্তাও নাই।
বাট পথ এৰি ইমান ঘূৰোঁতে
 বাটো পাহৰিলোঁ হায়!
লক্ষ্য ভ্ৰষ্ট নে কি জীৱনৰ দলি?
 উফৰি ত্ৰিভুবন দেখোঁ।
ধেমালিতে আজি অত দিন গল!
 এতিয়া কি লেখ লেখোঁ।
কিহে নো ভুলালে, কিহৰ ৰাগীত
 ইমান বলিয়া হলোঁ।
মোক সামৰিব কোন লগৰীয়া?
 মই যে অকলে ৰলো।

⸻

[ ১২ ]

সন্ধিয়া।

ৰঙা মুখে ৰঙা বেলি মাগিলে বিদায়
দেখা দিয়ে নিমিষতে সন্ধিয়া লুকায় !
প্ৰথম চুমাৰ ৰেখ নৌ পৰোঁতেই
নিঠুৰ বিৰহে তাক মছিয়ে নিলেই ।
হেঙুলি বিছেদ মেঘে আঁতৰাই ধৰে
বিধিৰ লিখন হায় ! নলৰে নচৰে ।
ই বজ্ৰ বাতৰি তই কত পুহিছিলি ?
মিঠা মুখে মেঘ হেৰ শতুৰু শালিলি ।
সন্ধিয়া আইটী হায় মুকলি চুলিৰে
নীৰৱে এন্ধাৰ কৰি বিশ্ব পৰিহৰে ।
যোৱাঁ আই যোৱাঁ আছে পছিম সাগৰ
বুৰ দি গুচোৱাঁ গৈ সন্তাপ ভাগৰ ।
আজলী ছোৱালী, হায় সংসাৰ ধাৰ
নৌ ধাৰোঁতেই গল, ইচ্ছা বিধতাৰ !

⸻

[ ১৩ ]

বিমুখ ।

ভুমুকি মাৰিয়ে হলি সংসাৰ বিমুখ
সংসাৰৰ বিহে তোৰ দহিলে হৃদয় !
মৰম নোহোৱা হায় বাহিৰ সংসাৰ
ঘূৰি চাবলকে তোৰ ভাল নেলাগিল ।
দুৱাৰৰেপৰা উভতিলি ঘৰলৈ
কি দেখি নগল সত ওলাবলৈ তোৰ ॥
মানুহে মানুহে হায় ! মৰম নেদেখি
কোমল হৃদয় তোৰ গল পৰি জঁই ॥
নিজৰ যি দুখ মাথোঁ নিজেই বুজিলি
নগল যে মন তোৰ কাকো বুজাবলৈ,
এনেই দুখীয়া দেখি সংসাৰৰ প্ৰাণী
নেজাপিলি আৰু তোৰ দুখৰ কাহিনী ।
কলেও দুখৰ কথা কোনে পতিয়াব ?
নিঃকুটুমীয়া লোকে পুতৌ নেজানিব ।
সেই দেখিয়ে নে তই এৰি গলি হায় !
সংসাৰৰ ৰদে ভাপে পমিয়েই গলি
নীচৈ কুমলীয়া তই স্নেহৰ পুতলি !
বাৰীচুকে ৰিঙিয়াই ভাই লগে লৈ
ধেমালিত মগ্ন তোক দেখিলে শুৱায় ।

[ ১৪ ]

গহীন সংসাৰ, মাত মাৰি থকা হায়
কপট জীৱনে আই তোক নুশুৱায়।
নিজে দিহা কৰি ললি নিজৰ জীৱন
মুকলি-মূৰীয়া হৈ আকৌ ফুৰিবলৈ
পলাই মাৰিলি লৰ মহা ধেমালিলৈ;
অনন্ত হাঁহিৰ ৰোলে বিশ্ব হাঁহিময়।
ক্ষুদ্ৰ বান্ধ ছিঙ্গি পালি প্ৰাণৰ ধেমালি,
চিৰ কুমাৰীৰ খেল খেদি থাকিবলৈ
প্ৰাণৰ হেঁপাহ তই পাহৰি আছিলি।?
যি ধেমালিৰ শান্তি তই ফুৰিলি বিচাৰি,
তাকে যেন পাওৱ তাত যলৈ গলি আই।
এফেৰি মৰম চিন মোৰ যে নিনিলি
কিবা আছে আই মোৰ দুখীয়া হিয়াৰ
সাঁচিছিলোঁ মুকুতা ৰতন এটি তোলৈ
তাকে তোক দিলোঁ হয়—চুকপানী টুপি
ধনৰ ভিতৰে মোৰ এয়ে যি সম্বল!

⸻⸺

[ ১৫ ]

যুগমীয়া শোক।

নেপাহৰোঁ যেন এই শোক
হিয়াৰ মাজত সদাই জ্বলোক
চিৰ দিন দেখা পাম স্বৰ্গৰ আলোক!
নেপাহৰোঁ যেন আই তোক
দিলোঁ কত হায় পৰিতাপ শোক
এটি এটিকে যেন পাহৰ সকলোক।
পাহৰিব নোৱাৰোঁ নহয়!
পাহৰিলি কিন্তু আমাক যে তই।
কিয়! তয়োতো পাহৰিব নোৱাৰ নিশ্চয়।
সি মৰম নোহোৱা হব নে?
তোৰ যি মৰম আমি নুবুজোঁ নে?
হিয়া তোৰ ভগা নাই বুলি কব কোনে!
গলি তই হানি একো নাই
তোৰ যে সলনি ৰাখিম জীয়াই
ই পবিত্ৰ শোক তোৰ যুগমীয়াকই।
মৰম শিকাব তোৰ শোকে
লেখৰ যি কিদিন থাকোঁ মৰ্ত্ত্য লোকে
মানুহক ভাল পাম ভাবি আই তোকে,
ক্ষেমিম সকলো চিন্তি তোৰেই মুখকে।

[ ১৬ ]

শান্তি।

সংসাৰৰ উপেক্ষা ৰাশিয়ে
নাশিব নে শান্তি হৃদয়ৰ?
বাটৰুৱা লোকৰ কথাতে
ভাঙ্গিবা নে আপোনাৰ ঘৰ?
অভিমান ভৰা হৃদয়ত
বিন্ধিব তো উপেক্ষাৰ বাণে।
আমি হেৰা নৰ সংসাৰত
দাসৰো যে দাস, নেজানা নে?
মিছা অভিমান, সুখ আশা,
মিছা এই উপেক্ষাৰ ৰাশি।
প্ৰেমৰ আগত কিবা দুখ,
কিবা মৃত্যু?—প্ৰেম মৃত্যুঞ্জয়।
ৰোগ শোক তাপ অভিমান
মানুহৰ মনৰ জঞ্জাল।
জঞ্জালতে আত্ম বলিদান!
—নোহে ইটো পৰমাৰ্থ জ্ঞান।
যি প্ৰেমেই তোমাৰ সম্বল
সেয়ে স্পৰ্শমণি সংসাৰৰ।

[ ১৭ ]

কিবা চোৱাঁ, হাততে ৰতন
প্ৰেমেই যে শান্তি জগতৰ।

⸻

সপোন।

আছিলোঁ এদিন ধেমালি মগন
 কুমলীয়া বয়সত,
নাচি নাচি উৰি পখিলাটী আহি
 মোৰ কলেহি কাণত,
“আমাৰ ই দিন নেথাকে সদাই
 কান্দিব লাগিব মিতা।
মউৰ সোৱাদ হাঁহি ধেমালিও
 হবহে এদিন তিতা।”
সপোনৰ দৰে উৰি আহিছিল
 উৰি গল সিবা কলৈ।
এতিয়া দেখিছোঁ তাৰ সেই কথা
 ধৰিছে ফলিয়াবলৈ।

⸻

[ ১৮ ]

সৌন্দৰ্য্য।

কি মোহিনী মাৰি মোৰ ভুলালি হৃদয়!
 ভাঙ্গিলি ব্ৰতৰ বান্ধ দুৰ্ব্বল প্ৰাণৰ।
ক'ত কৰবাত—এফেৰি ৰূপৰ কান্তি,
 —অজ্ঞানে সজ্ঞানে সেয়ে ধ্যান জ্ঞান মোৰ।
ভুমুকি মাৰোঁগৈ যতো নাই আধিকাৰ।
 উন্মত্তৰ দৰে ফুৰোঁ ঘৰত পৰত।
প্ৰাণৰ আকাঙ্ক্ষা মোৰ হল বহুমুখী,
 -কৰ্ত্তব্যৰ ঋণ দেখোঁ নপৰে মনত।
ফুৰিছোঁ যাত্ৰীৰ বেশে স্বদেশ বিদেশ,
 সৌন্দৰ্য্য আভাষ যতে পাওঁ একণিকা।
সুন্দৰৰ আৰাধনা জীৱনৰ খেল!
 অভিনয় অন্তে ঘোৰ কাল যবনিকা।

---

[ ১৯ ]

প্ৰকৃতি।

ফুল কলি ফুলি গোন্ধ
বোৱাই প্ৰীতিৰ সোঁত,
 সৰি পাছে নাইকিয়া হল।
সি ফুলৰে মউ-পিয়া
এটা ভোমোৰা বলিয়া
 ঘূৰি ঘূৰি ফুৰিছে অকল।
উৰি ফুৰি বেজাৰৰ
হৃদয় ৰাগিণী তাৰ
 বৰষি হে সিও গুচি গল।
কৰ কোন কিবা হল,
চিন স্মৃতি পমি-গল।
 প্ৰকৃতি যে তেনেকৈয়ে ৰল!

⸻

আশা।

কিয় মোৰ আশা হায় আশাতে নৰয়?
ইমান বিঘিনি দেখি পৰি যায় জঁয়।
জগতৰ গতি দেখি পৰিছোঁ ভাগৰি।
নেলাগে নেপাওঁ যিটো কিয় মৰো পুৰি?

[ ২০ ]

অকলসৰীয়া।

অকলই উৰি ফুৰে প্ৰাণৰ পাখীটী
কল্পনা-বিহাৰী, নিৰজন আকাশেদি।
বিশাল ব্ৰহ্মাণ্ড তাৰ চকুৰ আগত,
অনন্ত শূন্যৰ ৰাজ্য জুৰি ওপৰত।
শান্ত পৰ্ব্বতৰ টিং, অৰণ্য, সাগৰ,
প্ৰকৃতিৰ হিয়া যেন বৈৰাগ্য আধাৰ।
মানুহৰো ৰাজ্য পৰে চকুত অশেষ,
কোলাহলপূৰ্ণ কিন্তু নিমগ্ন সি দেশ।
প্ৰাণ-পখী উটি যায় শূন্য ৰহস্যত
লগ হেৰুৱাই মেঘ আকাশ মাজত।
উদাস হৃদয় তাৰ অকলে আকুল,
প্ৰাণৰ প্ৰাণত বাজে বিষাদৰ সুৰ।
জনপূৰ্ণ নিৰ্জনত কতা লগৰীয়া?
বিশ্ব সংসাৰত হায় অকলসৰীয়া!

[ ২১ ]

চিৰ-লগৰীয়া।

বিচাৰি ইমান দিনে জীৱনৰ সঙ্গী
 পালোঁ মই এই দেখোঁ আছিল হিয়াত।
মৰমেৰ সনা কেনে পবিত্ৰ মুখ'নি
 পবিত্ৰ হিয়াৰ কান্তি প্ৰকাশে আভাত।
তিৰবিৰ চকু দুটি কঁপিছে হিল্লোলে
 উথলি পৰিছে সৈয়া প্ৰেমৰ আবেগ।
কি মধুৰ হৃদয়ৰ দিছে পৰিচয়
 সংসাৰৰ, শান্তি ঢালি, আঁতৰাব মেঘ।
জীৱনক মধুৰেৰে পূৰ কৰিবলৈ
 কৰ পৰা পালোঁ এই মোহিনী প্ৰতিমা।
সংসাৰত দুখে সুখে লগৰীয়া মোৰ
 পৰম বান্ধৱ এই আশ্বাস আতমা।
সুন্দৰৰো সুন্দৰ সংসাৰ-দুদিনীয়া,
 প্ৰাণে প্ৰাণে বন্ধা মোৰ চিৰ-লগৰীয়া।

---

[ ২২ ]

জীৱনৰ লগৰীয়া।

প্ৰকাশি ঊষাৰ দৰে নিত নতুন
নিবাঁ মোক সুন্দৰৰ সৰগ ৰাজ্যলৈ।
বেলিটিৰ দৰে পঠিয়াবা কামলৈ,
উজলিবাঁ তুমি মোৰ গোটেই ভুবন।
সন্ধিয়াৰ দৰে মোৰ হৰিবাঁ ভাগৰ
বুলাই কোমল হাত সন্তাপিত গাত।
টোপনিৰ দৰে মোক পেলাবাঁ আবৰি
সপোনত হবা মোৰ ৰহস্য নায়িকা।
আছে হৃদয়ত যিবা আকাঙ্ক্ষাৰ দেশ
সকলোৰে অধিষ্ঠাত্ৰী হবাঁ তুমি আহি।
আকাশ পটত উঠি জোনাইৰ দৰে
প্ৰচাৰিবাঁ জগতত “মৰমেই ধৰম”।
সুন্দৰৰ আৰাধনা তোমাতে অৰ্পিম
প্ৰাণৰ আকাঙ্ক্ষা মোৰ হব একে মুখী।
মানবী জনম হব সৌভাগ্যেৰে পূৰ
আনন্দৰ নিজৰণি তুমি প্ৰাণ মোৰ।

⸻

[ ২৩ ]

সত্য তুমি, শিৱ তুমি, অসীম সুন্দৰ।

জ্ঞান ফিৰিঙটি এটি পাই,
 অনন্ত জ্ঞানৰ
স্বৰ্গলৈ মানুহ উধায়
 -ৰহস্যৰ ঘৰ!
সতোৰে পোহৰময় মানৱ হৃদয়
জ্যোতি স্বৰূপৰ লীলা প্ৰকৃতি-বিজয়

প্ৰেমৰ এটুপি সুধা মাথোঁ
 অন্তৰত আছে।
তাবেই বলিয়া হৈ তাৰেই
 তালে তালে নাচে।
শিৱময় মানুহৰ সংসাৰ আশ্ৰয়
সুখৰ ভঁৰাল এই মানৱ হৃদয়।

প্ৰাণ সাগৰৰ এক বিন্দু
 মানৱ জীৱন।
কাৰ্য্যৰ তৰঙ্গময় সিন্ধু
 সংসাৰ মহান্।
সুন্দৰৰো সুন্দৰ ই দুদিনীয়া দেশ
যতনৰ আনন্দৰ শুৱনি আৱেশ।

[ ২৪ ]

জ্ঞানময় প্ৰেমময় প্ৰাণৰ ঈশ্বৰ
-সত্য তুমি শিৱ তুমি অসীম সুন্দৰ।

⸻

সুখ।

-সুখ সুখ বুলি বিয়াকুল নৰ
 নেপায় সুখৰ বুজ।
বিচাৰি নেপায় আছে হাততেই
 হায় কৰি মৰে যুজ!
সুখ নোহে ইটো জগতৰ বস্তু
 সুখ যে ময়াৰ বিত।
মনৰ তলিৰ পৰা বই আহে
 লুকায় বাহিৰ বালিত।

⸻

সুধা মুখ।

মুখৰ সোৱাদে মোৰ পমাব হৃদয়
 — অমৃতৰ নিজৰণি ৰঙা ওঁঠ দুই।
মাতে মৌ বৰষিব, মুখৰ নিশ্বাসে
 হৃদয়ৰ দুখ ব্যথা লই যাব ধুই।

[ ২৫ ]

পাতলি গধুৰ ভাৰ উধাব জীৱন
 পাহৰি ই পৃথিবীৰ শৃঙ্খল সন্তাপ।
হয় যদি এয়ে হক, মৰণৰ পাৰে
 মুখতে দি মুখ দুটি তৰা মাৰ যাব।

⸻

নহয় সপোন।

আছিলোঁ সপোন বুলি, সি নহয়
 দিন দুপৰৰ কথা।
বোলেও বোলক সংসাৰে, নহয়
 মনৰো যে ভঙা-পতা।
দুখ-ভাগৰত আউজি বহিলোঁ
 এজুপি বকুল তলে।
ঘৰৰ লখিমী আগ বাঢ়ি মোক
 সাবটি বুকুত ললে।
চকু-লো টুকিলোঁ কেওঁ নেদেখিলে,
 কি নো বুজিব লোকে?
নিচিনি চিনিলোঁ নেমানি মানিলোঁ
 —নেৰিবি আই হে মোকে।

⸻

[ ২৬ ]

সংশয় ৰহস্য।

শুকুলী হাতীত উঠি গোসাঁয়ে দেখিলোঁ
 এন্ধাৰত দিলেহি পোহৰ মেলি,
বিকট কলীয়া এটা দানৱ লৰি আহি
 পাতিলেহি ঘূৰি এন্ধাৰ-বেমেলি।
হাঁহি-সাগৰত উঠি বেজাৰ-ধুমুহা
 বুৰালে সহস্ৰ জীৱন-তৰণী
ওফন্দি বিহৰ হ্ৰদ কলীয়া পানীৰ
 প্ৰলয়ৰ বান্ধ দিলেহি ভাঙি।
এন্ধাৰে পোহৰে আৰু মৰমে বেজাৰে
 সুখে দুখে সান-মিহলিৰ খেল।
ইটো যায় লগে লগে প্ৰাণ নিয়ে টানি
 সিটো আহে আনে ধেমালিৰ মেল।
ভঙা গঢ়া, সজা পতা, হৰা জিকা যুজ,
 দিনে ৰাতি হাঁহি কান্দোনৰ ৰোল।
সঁচা মিছা কিনো, ধৰিম এৰিম কাক?
 সকলো বিসম ভ্ৰমৰ ঘোৰ।

⸻

[ ২৭ ]

বিশ্ব-ভাৱৰীয়া।

যি ভাবে দেখিবা এই সংসাৰ-ভাৱনা
 সেই ভাবে গৰাসিব তোমাৰ জীৱন।
হিংসা দ্বেষ চকু দিলে পাবা হিংসা দ্বেষ,
 প্ৰেমতো দেখিবা তুমি মধুৰ মিলন।
তুমি ভালে বিশ্ব ভাল, সবাতো সুন্দৰ,
 বিকটালে মুখ কিন্তু বিকট বদন।
তুমিয়েই ভাৱৰীয়া রূপে বিশ্ব জুৰি
 ক্ৰীড়িছা হে মানবাত্মা লীলা দেখুৱাই।
তুমিয়ে তোমাক চাই বখানি নিন্দিছা,
 তোমাৰ মহিমা দেৱ, কৈও অন্ত নাই।
আপোন খেলত তুমি আপুনি মগন,
 ভাঙিছ৷ পাতিছ৷, পৰি উঠিব শিকিছা,
সৃষ্টি পাতনিৰেপৰা নীল আকাশত
 কিৰণৰ জাল মেলি ডাৱৰ ধৰিছা।
টিপচীটি হৈ উৰি টিপতে লুকাই
 গৰুণ্ডৰ পখা মেলি বিচাৰি ফুৰিছা।

⸻

[ ২৮ ]

অতৃপ্তি।

প্ৰাণৰ প্ৰাণত কিয় হেঁপাহ ইমান!
 সংসাৰ তো অতৃপ্তিৰ ঘৰ।
বিচাৰি গোটাই আনি অতনো ৰতন
 বান্ধিলোঁহি সম্পদৰ দ'ল।
সকলোৰ সোঁ-মাজতে হৃদয়াসনত
 থাপি থলোঁ লখ্মী গোসানী।
বাহিৰ জঞ্জাল পৰা মনক আকলি
 ধ্যানত বহালোঁ টানি আনি।
ধ্যানৰ মাজতে প্ৰাণে উচুপি উঠিল
 —কিহৰ চিন্তাত হায় ভোল!
ইমানতো কিনো আৰু অসম্পূৰ্ণ ৰল?
 লখিমীৰ নেজানিলে মোল।
অতৃপ্তিৰ নই বই তৃপ্তিৰ সাগৰ
বিচাৰি কেতিয়া পাব—অন্ত ভাগৰৰ।

⸻

[ ২৯ ]

আওহেলা।

দিনৰ দিনটো খপি মিছা ভাবনাত
সন্ধিয়া উচুপি উঠি বহিলোঁ শয্যাত।
সকলো ওলটে দেখোঁ বিশ্ৰাম বিচাৰি
সামৰি দিনৰ কাম লৱৰি ভাগৰি।
এন্ধাৰ নিবাশে আহি আধা আবৰিলে
জীৱনত পোহৰৰ বাকি যি আছিলে।
এতিয়াও দিব পাৰোঁ গোটেই জীৱন
যদি ঘূৰি পাওঁ হায় জোনাক একণ।

⸻

প্ৰাণৰ দৰাটি।

হাঁহি চায় কোনে? অই লাহৰী তৰাটি!
 বুকুত খেলিছে আজি আনন্দৰ ঢৌ।
 আহিব লাগিছে জোন পালেহি নে নৌ?
ভুমুকি মাৰিছে হাঁহি প্ৰাণৰ দৰাটি।

⸻

[ ৩০ ]

জোনাকী।

এন্ধাৰৰ সিপাৰৰ
 পাহৰা জেউতি ফেৰি
বিৰিঙে ঊষাৰ ৰূপে
 অন্ধ আবৰণ ভেদি।
সোণালি সপোন সোঁতে
 আশাৰ প্ৰতিমাখন!
হৰিষ মলয়া বায়ু
 ছুই যায় পদুম-চৰণ।
পুৱাৰ মাধুৰী সুৰে
 জুৰিলে হিয়াৰ বীণ।
জগতে মেলিছে চকু,
 শুনি প্ৰতিধ্বনি ক্ষীণ—
“নহি জ্ঞানেন সদৃশং
 পবিত্ৰমিহ বিদ্যতে।”
এন্ধাৰত পোহৰ মেলি
 লুকাল গোসাঁনী ততে।

⸻

[ ৩১ ]

“কূট।”

পাহৰা বিলত জানে৷ পৰি আছোঁ ম‍ই,
 কিহৰ ৰাগীত তুমি আহাঁ?
কি টোপ পেলাই মোক মাতিছা বান্ধৈ,
 বুজিছা জানো হে মোৰ দশা?
কি হব নি মোক ভাই মাতি ওচৰলৈ?
 মই আছোঁ কিহবাত ভোল।
তোমাৰ গুৰিত মোলৈ আছে নে হে ঠাই,-
 দিব কোনোবাই মোক কোল?
মৰমৰ টান দেখোঁ বৰকৈ কঠিন!
 মৰম কোমল কোনে কয়?
“কিলোৱা কুটুম হে কুটুম” কিয় বোলে
 বুজিলোঁ অৰথ তাৰ ম‍ই।
মাৰা, টানা, কিলোৱা বা যিহকে কৰিবা—
 মই যে তোমাৰ, তুমি মোৰ।
কিন্তু মই চিনিও নিচিনা হলোঁ কিয়
কব পাৰা নে হে কূট ঘোৰ?

⸻

[ ৩২ ]

ইচ্ছা।

ইচ্ছাৰ বিৰোধে ভীম ঘোৰ শত শত্ৰু
 সৰ্ব্বথা জিকিব সিটো ইচ্ছা যাৰ বলী।
জীৱন-যুদ্ধত ইচ্ছা প্ৰধান সাৰথি
 কি ভয় মৰণে ৰণে ইচ্ছা সৰ্ব্বদলী।

⸻

ম‍ই।

সংসাৰ মোৰেই পূৰ্ণ দেখোঁ,
 আছোঁ মাথোঁ নিৰঞ্জন ম‍ই।
নাই তুমি কেওঁ আৰু নাই,
 পাৰাঁ যদি হোৱাঁ মোতে লয়।
মই ম‍ই মই মাত্ৰ বিপুল সংসাৰ-
 মই মই মই সুৰে শুনা
বাজিছে প্ৰাণৰ বীণা তান
 ম‍ই বিনা আছে নো কি গুণা।

⸻

[ ৩৩ ]

কিশোৰী।

ফুটোঁ ফুটোঁ কৰি কেনে নুমলী কলিটি
সামৰি আধেক, মেলি আধেক প্ৰাণটি,
খন্তেক লুকাই, পুনু ভুমুকনি মাৰি,
লাজ ধেমালিৰ আঁৰে ছোৱালী কিশোৰী!
মিচিকি হাঁহিৰে দুটি নিৰুদ্দেশ ভাৱ
প্ৰেমৰ আহ্বান মন্ত্ৰে ওলাওঁ ওলাওঁ—
ওলাই আহিব খোজে নাচি উলাহেৰে
হৃদয়ত বান্ধ খাই বাহু-লতা মেৰে –
বিলাই সৰল প্ৰাণ সমনীয়া মাজে—
খলকনি মাৰি হাঁহি ছয়াময়া সাজে।
দুৱাৰ মুখেতে কিন্তু কিনো উতপাত?
লাজে কোঁচ খাই নগল ওলাবৰ সত।
সৰল হাঁহিত পৰি লাজ ছিটিকনি
মলয়াৰ ছাটি পাই বুলি পদুমী।
প্ৰেমৰ বাঁহীৰ মাতে, লাজৰ কঁপনি
বিয়পি নীৰৱ শুনো হিয়া খলকনি।
লাজ-শান্ত উত্ৰাৱল নবীন হৃদয়,
কি মধুৰ প্ৰভাৱৰ দিছে পৰিচয়!

⸻

[ ৩৪ ]

মাধুৰী।

ফুটোঁ নে নুফুটোঁ কৈ
 কুমলীয়া কলিটি—
ওঁঠত লাজেৰে ৰৈ
 মিচিকীয়া হাঁহিটি।
সামৰি, পাহৰি গৈ—
 মেলি আধা প্ৰাণটি।
উদঙাই ঢাকি থৈ
 উঠি অহা বুকুটি।
শোলকাই মোকলাই
 এধা বন্ধা খোপাটি।
হয় নে নহয় কৈ
 আধাফুটা মাতটি।
শুনো কি নুশুনো ঐ
 উটি অহা গীতটি—
ৰিণিকি ৰিণিকি কৈ
 কৰবাৰ বাঁহীটি।
উচুপি নিচুকি গৈ
 খন্তেকীয়া ঠেহটি।

[ ৩৫ ]

লুকুৱা ভুমুকা কৈ
 ছয়াময়া পেঁচটি।
হাহোঁৱেই নে কান্দো কৈ
 ছল্‌ছলীয়া চকুটি।
ধেমালি খঙৰ নৈ
 মিঠা গাঁঠি থোপাটি।
ওলাওঁ নোলাওঁ কৈ—
 মন মোহা ঠগটি
“ন যযৌ ন তস্থৌ”
 অগা পিছা ভৰিটি।
সান-মিহলিৰ নৈ
 ওভতনি সোঁতটি।
সাঁথৰ ভাঙনি হৈ
 পানী-মিঠৈ গোটটি।
চাওঁ নে নেচাওঁ কৈ
 মৰমৰ দেহিটি,
দেবী নে মানবী ঐ
 মাধুৰীৰ ছবিটি!

⸻

[ ৩৬ ]

অনন্তৰ সোঁত।

-কোন কাহানিৰ কথা, মৰণৰ পাৰে
 জীৱনে মেলিলে শাখা।
নিতৌ এপাহি মেলে, অৰুণ কিৰণে
 পিন্ধায় ধুনীয়া আশা।
নিতৌ এপাহি সৰে, কৰুণ নীয়ৰে তিতি,
 সোঁতে নিয়ে দূৰ দেশ।
নিতৌ পখীটি আহি শুনায় প্ৰাণৰ কথা,
 উৰি যায় দিন শেষ।
ফুটে কি নুফুটে ফুল, সৰে কি নসৰে
 -তলে সোঁত অবিৰাম চলিছে সৰ্ব্বতিকাল।

⸻

“ফুলৰ চাকি” ৰচোঁতাৰ প্ৰতি।

ভাই,
 তাহানিৰ কথা আজি সপোনত উটি
 লগত আনিলে এই ফুলৰ চাকিটি।
 আদৰ মালতী তৱ মৰমৰ চিন
 তুলি থলোঁ হৃদয়ত জীওঁ যতদিন।

[ ৩৭ ]

আজিৰ কথায়ো দিলে তাহানিক লগ
পুৰণি নতুন হল, সপোন ডিঠক।

⸻

সীতা সৰমা।

দুখ বেজাৰত আউজি বহিলোঁ
এজুপি অশোক তলে।
মনত পৰিল ৰাক্ষসী পুৰীত
সীতা, সৰমাৰ কোলে—
থাপি নত শিৰ আউলী চুলিৰে
শুনে বীণ সন্তাপহৰা।
দাৰুণ লুণীয়া (সেই) অকুল পানীত
কৰুণ স্বৰ্গৰ ধাৰা।
বীণৰ প্ৰাণটি সৰমা প্ৰাণেৰে
উঠিল সকলো ব্যাপি।
সৰমা ৰাক্ষসী! সৰমা মানবী?
নহয়, সৰমা দেবী!

⸻

[ ৩৮ ]

ফুলা সৰিয়হ ডৰা।

সংসাৰ চক্ৰৰ ঘানীত লগাই —
 কি ৰং চাইছা মোৰ?
বিষয় পাকৰ পাঘুৰণি খাই—
 পৰিলোঁ ভ্ৰমত ঘোৰ।
কি হব নো হেৰি, ঘানিয়ে ঘানিয়ে
 গুটী সৰিয়হ পেৰি?
তেলিয়ে পেৰিব, জগত যোগাব—
 কিয় মোক ধৰা বেৰি?
দিয়া মোক এৰি, চাওঁ গৈ ঘূৰি
 ফুলা সৰিয়হ ডৰা।
সেয়ে আজিলৈকে থৈছে মোক মুহি—
 পখিলা পাখিৰে ভৰা—
তাহানিৰ সেই সপোন দিনৰ
 লৰালি কালৰে পৰা।

⸻

[ ৩৯ ]

কৰ্ম্মদেৱ।

কি দেখিছ৷? শিলেৰে বন্ধালোঁ এই হিয়া,
সাধনাৰ অসি হাতে ওলালোঁ এতিয়া।
কৰ্ম্মফল উছৰ্গিলোঁ কৰ্ম্মদেৱলৈ—
শৰীৰৰ ভস্মৰাশি দশ দিগলৈ।
কি ভয় মৰণে ৰণে, ভয় নাই, নাই,
কৰ্ত্তব্য-মুকুট শিৰে পিন্ধালে গোসাঁই।
পুণ্যময় তেজকণ উঠুক উছাহি—
তেজঃপুঞ্জে প্লাবিত কৰোক শৱৰাশি।
শক্তিৰ মন্ত্ৰেৰে আৰাধিলোঁ ইষ্টদেৱ,
শক্তিৰ সন্তান মই নোহোঁ আৰু কেওঁ।

⸻

[ ৪০ ]

মানৱ বন্দনা।

আহিছে মানুহ গইছে মানুহ—
 মানুহ ময়াপী জীৱ।
মানুহ সোঁতৰ অন্ত নাইকিয়া—
 বুলিলে মৰত কিয়?
মানবী জনম দিয়াঁ উটুৱাই
 মানবী কৰম সোঁতে,
মানুহৰ মৰম বুজিবা মানুহে
 -ধৰম যে মৰমতে।
মানুহেই লগ মানুহেই সঙ্গ
 মানুহেই পৰাৎপৰ,
এই যে পৃথিবী স্বৰ্গতো অধিক,
 মানুহৰ নিজাপী ঘৰ।
মানুহেই দেৱ মানুহেই সেৱ
 মানুহ বিনে নাই কেৱ।
কৰাঁ পূজা—অৰ্ঘ্য পাদোদক লৈ-
 জয় জয় মানৱ দেৱ!

⸻

[ ৪১ ]

হৃদয় সৰগ।

কত লওঁ কত থওঁ
 নাই দেখা ঠাই।
এনে নো পবিত্ৰ থান
 আছেই কি নাই।
স্বৰ্গ কেনে কোনে জানে
 শুধিমেই কাক?
হৃদয়েই মোৰ দেখোঁ
 চিনাকি সৰগ।
তাতে ম‍ই থম মোৰ
 পাৰিজাত পুলি
মন প্ৰাণ সপি দিম
 সেৱাত সমূলি।
সদাই সিচিম পানী
 প্ৰেম নিজৰাৰ,
একেঠৰে চাম ৰই
 মুখখানি তাৰ।
ৰদ বৰষণ মই
 গাতে পাতি লম,

[ ৪২ ]

আলসুৱা পুলিটিক
 আলাসত থম।
জহত মাতিম বিনাই
 মলয়াৰ ৰাৱ;
লগতে জোনাক মাতি
 আনিম আকউ।
মউ-মাখি আতমাই
 সাঁচিব বাহতে মৌ,
প্ৰাণৰ প্ৰাণত শুনিম
 গুণ্‌ গুণ্‌ ৰৱ।
করুণাৰ গীত শুনি
 সুখ কথা ভুলি,
জগতক বিলাই দিম
 প্ৰেম মৌ থালি।

⸻

[ ৪৩ ]

বনকুৱঁৰী।

নিজম দুপৰীয়া শুহুৰীটি মাৰি
 মাতিলে নো কোনে কাক?
বিজন বনত কোন কত আছে?
 হালিছে গছৰ আগ।
গহিন গছত বতাহৰ ছাটি-
 পাত কঁপে থৰ থৰ।
হাবিৰ মাজৰপৰা কোনে নো বা
 মাতি উঠে ‘মৰ মৰ?'
মিচুক লতিকা গছক সাবটি—
 প্ৰতি অঙ্গে চুমা চুমি।
পাতৰ আঁৰত থাকি কপৌটিয়ে—
 কিবা কৰে জুমাজুমি!
মৰমৰ গীত জুৰিলে লাজুকী—
 মাত ফুটেই বা নাই।
বিৰিখে হাঁহিছে হালিছে জালিছে
 নইৰ মুখলৈ চাই।
কিবা কথা কয় নৈয়ে কুলু কুলু
 ইয়োটো ধেমালি যিহে!

[ ৪৪ ]

-কোনে চায় নিতৌ বনৰ ধেমালি?
 মাতিলে নো সিটি কিহে?
-গছৰ আগত ময়না পখিটী ,
 মাতি সি নিচুক হল।
শুনো শুনো, শুনিবলৈ বাট চাওঁ ,
 মনতে হেঁপাহ ৰল।
সিজুপি বকুল,—এই এৰাবাৰী
 কোন কাহানি বা গল!
চিন এই ভেটি তামোল লেটেকু—
 হল বহু দিন হল।
বাঁহৰ ছঁয়াত গজালি গজিছে
 কোন নো ইয়াত ফুৰে?
জুৰ জুৰ কৰি বতাহ বলিছে
 বাঁহৰ মাজে মাজে ঘূৰে।
পাতে পাতে কিবা ফুচফুচাইছে
 মাৰিছে মিচিকি হাঁহি!
কলাঘুমটীয়া সুখৰ এলাহ
 বতাহে সুৰ সুৰায়হি।
-গাত গা লগাই কপৌ দুটিয়ে
 মুখতে মুখ দি আছে।

[ ৪৫ ]

অকণি বুকুত ইটিক' সুমাই
 সিটিয়ে মৰম যাচে।
অকণি ছোৱালী—যক্ষিণী কন্যা
 এফেৰি ফুলৰে পাহি,
জানৰ কাণত পানী খুৱাইছে
 হৰিণা পোৱালি লাহি।
চমকি চায় ৰই থাকে থৰে —
 কুমাৰীৰ মুখলৈ চাই,
‘কিনো নো চাইছ?' বুলি ছোৱালীয়ে-
 গালতে হাঁহি চৰায়।
দুখোজতে লৰি পালেগৈ ঘূৰি
 যক্ষিণী কুমাৰী মাজ,
আঁহতৰ তলে নাচিছে দুজনী
 পিন্ধি বনফুল সাজ।
মুকলি চুলিৰে নাম গায় ঘূৰি,
 চাপৰি টুক টুক টুক।
ৰূপহীৰ মেল দেৱযোনি খেল
 মানুহে নেদেখা মুখ।
খিল্‌ খিল্‌ হাঁহি গল দিহাদিহি,
 চিঙ্গে ফুল কতোজনী

[ ৪৬ ]

কপৌৰ বাঁহলৈ উৰি গল কোনো,
 দিলে গৈ চুমা একণি।
খোপাত পিন্ধিছে বন পখিলা,
 আটাই আপোন ধন।
বন ফুলৰ মৌ পীছে কোনোৱেবা,
 শান্ত হ মানুহ মন।
কি দেখিছ সৌ শ্যামল পাটীত
 ছঁয়াত বা কিনো চাম!
নীল চুলি মেলাইছে কোনে নো বা–
 মুখনি উজল শ্যাম।
মৰকত মণি জিলিকে শিৰত—
 দেবী হব বন কুঁৱৰী।
মুকুতাৰে অঁৰা লগতে ইজনা
 জলৰ দেবী নীয়ৰী।
চুলি বান্ধি দিছে কুঁৱৰীৰ মেলি,
 খোপাত আৰিছে মলা,
আগতে অলেখ বনফুল ৰাশি
 ৰূপেৰে গোন্ধেৰে ভৰা।
জুৰজুৰ কৰি আনিলে বতাহে
 উৰাই কেতেকী পাহি,

[ ৪৭ ]

মল্ মলাই গল দিশ বিদিশ
 মাতিলে বতাহে হাঁহি,—
“মৰম ভিখাৰী, বিচাৰিছোঁ দেবি
 প্ৰাণৰ অমিয়া মাধুৰী।”
মিচিকনি মাৰি হাঁহি দান দিলে
 দুয়ো প্ৰকৃতি কুঁৱৰী।
অথিৰ বায়ুৰ শিঁয়ৰিল নোম,
 উছলাইছে গৈ জান
কাৰণ-নেদেখা আনন্দৰ ঢৌৱে
 বুৰালে প্ৰাণীৰ প্ৰাণ।

⸻

সৰা পাহি।

কৰবাৰ এছাটি বতাহে
আয়ুফুল পাহিটি বিলালে
পেলালে সৰাই, ইও উৰি গল।
উঠি নামি ঢউ খাই খাই
ধীৰে নীৰে শূন্যতে হেৰায়
তেনেকৈয়ে স্তম্ভিত জীৱন ৰল।

[ ৪৮ ]

সৰাপাহি গল সৰি,
কোনে তাক চাব ঘূৰি?
—নতুন আনন্দে সবে ভোল।
সুখৰ দুখৰ কথা
সাঁচি বুকু মাজে বেথা
পাব পাহি অনন্তৰ কোল।
অনন্ত কোলাত কি সুখ কি দুখ?
—নেজানে গুণেই সকলো বিমুখ।

⸻

নীয়ৰ।

মুকুতা মণিটি পাহিত জিলিকে
 ফটিক পানীত ধোৱা।
নিশাৰ তৰা এটি সৰিয়েহে আছে
 সৰগত টোপনী যোৱা।
নিজম আকাশৰ নিচুক কথাটি
 হিয়াত থৈছে সাঁচি।
কোন কাহানিৰ সপোন দেখিছে
 কোনে হাঁহিছিল নাচি।

[ ৪৯ ]

ফুলনিত কোনে নিশা নাচিছিল,
 ছিগি ৰই গল মণি।
ৰঙ্গিলীৰ ভাৱ হাঁহি নাচোনৰ
 বল চিন এইকণি।
ৰাতিৰ ধেমালি জোনৰ নিফুট
 হাঁহিৰে থইছে সানি
পুৱাৰ হেঙ্গুলি বেলিটিলৈ চাই
 এটুপি চকুৰ পানী।
নীয়ৰ কলিৰে শোভে ফুল জুপি—
 চাইছো ভাবতে ভাহি,
হায় কি বিষম পেলালি বায়ুৱে
 জোকাৰি ফুলৰ পাহি।

⸻

মায়া।

মধুৰ মোহিনী মাত পৰিল কাণত,
ৰূপৰ প্ৰতিমা মোৰ নাচিছে হিয়াত।
গা মোৰ শিয়ঁৰে পাই কাৰ পৰশন?
চুমাৰ সোৱাদে হৰে মুখৰ বচন।

[ ৫০ ]

নিশাহত আহে উৰি কিনো ফুল ৰেণু
গোন্ধে ভৰপূৰ মোৰ প্ৰতি সুখ-অণু।
ময়াজাল বিস্তাৰিলে সংসাৰ সুন্দৰী
পেলালে মেৰাই মোৰ আতমা আবৰি।

⸻

আশীৰ্ব্বাদ।

শ্ৰীমতী—আইটী প্ৰাণাধিকাষু—
 মুকলি-মুৱীয়া জীয়াৰী জীৱন এৰি
  কলৈ আজি যাবলৈ ওলালি?
 মাৰৰ মৰম আদৰকো কাতি কৰি
  ইমান নিদয় কিয় হলি?
 সংসাৰৰ বিচিত্ৰ গতিত পাহৰিলি
  ধূলি ধেমালিৰ ভাইটিকো;
 গহীন মুখৰ ভাৱ দেখি আজি তোৰ
  জানিলোঁ নহয় স্থায়ী একো।
 স্নেহে ঢকা সংসাৰৰ তত্ত্ব কোনে লব,
  মৰমৰ ছঁয়া-বাজি চাব?
 দেখিছোঁ যি এয়ে ৰূপ নহয় ইয়াৰ
  -কত ৰঙ্গ ধৰিব, সলাব।

[ ৫১ ]

 হাঁহি খলখলি গৈ কান্দিবও পাৰে,
  ধেমালিৰে চলে নে সংসাৰ?
 ধেমালি! ধেমালি মাথোঁ গোটেই জগত,
  এদিনতে একুৰি বছৰ!
 আকাশৰ তলে মোৰ ধেমালিৰ ঘৰ-
  বিশ্বৰ ছোৱালী লৰা সঙ্গী,
 ভাই ভণী লই মোৰ সংসাৰৰ খেল
  কোনে চাব মোৰ ভাওভঙ্গী।
 হাঁহি মাতি নাচি বাগি কৰিলোঁ কোঢ়াল,
  ফটাকানি কন্যা বিয়া দিলোঁ
 দিলোঁ, থলোঁ, ললোঁ, হৃদয়ত কিন্তু থাপি
  মৰম প্ৰতিমা সাঁচিছিলোঁ।
 মুকলি চুলিৰে মোৰ বাঢ়িলি আইটি
  আপোনাৰ ঘৰক শুৱাই,
 কাক নো আনিলি তই কৰিলি আপোন
  —তোকেহে গল গৈ হায় লই!
 ধেমালিৰ সেকা মোক দেখুৱালে কোনে,
  তয়ো মোক এৰি যাব খোজ!
 ঈশ্বৰৰ জীৱ, দিব ঈশ্বৰেই দিহা
  কিয় মোৰ মনাই নুবুজ?

[ ৫২ ]

 সংসাৰত ঈশ্বৰৰ কাৰ্য্য কৰিবলৈ
  মানুহক দিবলই ছঁয়া
 ঘৰ এৰি গলি তই—কিহৰ বেজাৰ?
  বিশ্ব জুৰি মলিয়াওক দয়া।
 সংসাৰ মৰুৰ শ্যাম বটবৃক্ষৰূপা
  সন্তাপীৰ সুখ পাপীৰ ত্ৰাণ।
 পুণ্যবাট দেখুঁৱাতী সৰগ জীয়াৰী—
  আগ বাঢ়া কৰি শান্তি স্নান।
 তৃষিত মৰত মুখে ঢালিবা পীযূষ,
  অন্ন দিবা অন্নপূৰ্ণা হই—
 গৌৰী সতী, আই মোৰ নোলায় যে কথা,
  কিনো দিম অকিঞ্চন ম‍ই।
 কিবা আছে মোৰ? দুখীয়া হৃদয় মোৰ
  চকু পানী টুপিহে সম্বল।
 “সুন্দৰ মুখৰ দৰে সুন্দৰ জীৱন”
  হোক তোৰ—এয়ে ধন বল।

⸻

[ ৫৩ ]

জলকুৱঁৰী।

পুৱঁতী নিশাৰ ডাক নাই পৰা—
 নীৰৱ বিশ্বৰ বাঁহী।
কোনোবা লোকৰ নিমাত প্ৰাণীয়ে
 হাঁহিছে নিফুট হাঁহি।
পথালি চকুত এন্ধাৰ এন্ধাৰ
 তৰাই তৰালৈ চায়।
তলত পানীৰ দাপোণলে চাই
 হাঁহিছে মিটিকিয়াই।
শেহ-নিশা কেনে ৰ-লাগি ৰইছে
 লগৰীয়া কোনো নাই।
ভয়ক চঁকাই ফুচফুচাই কোনে
 এন্ধাৰে এন্ধাৰে যায়?
গহীন পাৰত গহীন বননি—
 কি সৰে গছৰপৰা?
হুৰ হুৰ কৰি কিবা গল উৰি—
 খক্ খক্ মাতে ৰাতি-চৰা।
ডাবিতে লাগিল তধা বসুন্ধৰা—
 এৰিলে নিশাহ এটি,

[ ৫৪ ]

শিয়ঁৰে বনৰ গছ পাত লতা,
 কপিছে বতাহ ছাটি।
ঊষাৰ জাননী দিলে তীক্ষ্ণৰৱে
 পূবত ৰাঙ্গলী হাঁহি।
ভুমুকি মাৰি চাইছেহি কোনে,
 উটি আহে ফুল পাহি।
কলৈ যায় সৌ ফুলৰ পাহিটি
 চিঙ্গি নো উটালে কোনে?
কি বাতৰি যায় ফুলাম নাৱ বাই
 কোন্ বা কুৱঁৰী পোনে?
কি খেল খেদিছে, কোনে বা কাক
 পছিম ফাললৈ চায়?
কোন আছে তাত কলৈ বা পঠায়
 বাতৰি পায় নে নাই?
ঢৌৱে ঢৌৱে কেনে ফুল-নাৱখনি
 ৰাজহংসে নিছে টানি,
ফুলে ফুলে ফুলি পদুমী কুৱঁৰী
 শিৰত নীয়ৰ মণি।
-ৰঙা হাত ভৰি ৰঙা মুখখনি
 কাঞ্চন উজলা চুলি।

[ ৫৫ ]

নাচিছে আটাই দিগম্বৰী বালা
 গাইছে প্ৰভাতী বুলি।
নাগবালা শাৰী ধৰিছে চাপৰি
 শুনিয়ে আনন্দ মিলা
মানুহ লোকৰ নোহে ৰূপ খেল
 নজনা বিচিত্ৰ লীলা।
এন্ধাৰে পোহৰে মিলন মাধুৰী
 ৰূপৰ ধেমালি দৰা!
কিবা কি বিচাৰি কেজনী বুৰ দি
 উঠিল পানীৰপৰা।
মুকুতাৰ মালা আঁৰি হাঁহ গলে,
 চুমাৰে ৰঞ্জিলে ঠোঁট।
এৰা পাই হাঁহ ফুৰিছে বনাই
 চৰিছে দুদুটি গোট।
কতোজনী গই পদুমৰ ৰেণু
 ঘঁহিছে সৰ্ব্বাঙ্গময়।
ৰাঙ্গলীজনীয়ে চিঙ্গি পদ্ম-চুলি
 মুঠিয়ে মুঠিয়ে লয়।
অথিৰ চঞ্চল ইজনীয়ে হাঁহি
 সিচিছে হাঁহলৈ পানী।

[ ৫৬ ]

সখীলৈ এছাটি মাৰিয়েই আকৌ
 বুৰিল টুপুকীজনী।
মৰম পিয়াওঁ বুলি কতোজনী—
 হাঁহক পিয়াহ দিয়ে।
পছম পাতত উঠি ডিঙি ধৰি
 হালে-জালে দুজনীয়ে।
কেতেকী চৰায়ে ক’ত কি ক'ত কি
 দিলেহি দিনৰ হাক,
ফুলাম ছইৰ তলৰপৰা কোনে
 মাতিলে মৃদুল বাক?
বীণৰ জোঁকাৰ মলয়া বতাহে
 উটাই আনিলে যেন,
জলৰ কুৱঁৰী কুৱঁলী সাজেৰে
 পৰ্ব্বত জীয়াৰী হেন
গলত হীৰক, খোপাত মাণিক,
 হাঁহিত মুকুতা পান্তি,
নীলোৎপল হাতে চৰণৰ পাশে
 শঙ্খৰ ধৱল কান্তি।
সুদূৰ পূবত ঊষাদেবী সৈতে
 মিলিল কুৱঁৰী গই,

[ ৫৭ ]

মিলল হাঁহিৰে উজলি চৌদিশ,
 লুকাল পোহৰময়ী।
আনন্দলহৰী নাচি পৰি হাঁহি
 গাইছে কুলুলু তান।
বেলিৰ কাঞ্চন-পোহৰৰ ঢৌৱে
 উটালে প্ৰাণীৰ প্ৰাণ।

⸻

তেজীমলা।

তেজগোৰা বেলি জিলিঙনি মেলি
 সাবটিব আহি ধৰা।
পুৱাতে মলয়া উঠি ছঁয়াময়া
 বোলে উঠাঁ তেজীমলা!
মেঘ-মলা ৰঙা পিন্ধি দিগঙ্গনা
 সিঁচিছে আশাৰ ধাৰি
উত্ৰাৱল পানী, ৰঙা হাঁহি সানি
 খলকিছে ছুই ভৰি।

[ ৫৮ ]

ৰূপতে ৰূপ তুলি পাৰিজাত ফুলি
 —তেজীমলা জক্‌মকায়!
চৌপাশে বেৰি মৰমে সাদৰে
 পানীৰ লতা বগায়।
মানুহ কুটুমে দলিয়াই পেলালে
 কাক নো কুটুম পালি?
মৰম বেথাৰে আজলী কুৱঁৰী
 এটাইকে নিজা কৰিলি।
তোৰে পানীৰ চৰাই সাঁতৰি ফুৰিছে,
 কতো বা উৰিছে বনাই।
মলয়া বায়ুৰে মিতিৰ পাতিলি
 —ঘৰৰ হে বাতৰি নাই!
দুপৰীয়া বেলি পানীয়ে উছালি
 সিচিছে মুকুতা তৰা।—
ফটিক পানীৰ মাজে মাজে ধীৰ
 চৰিছে পোৱাল দৰা।
সোণ-ৰূপ মাছ আহিছে গইছে,
 ঘৰ-পোহনীয়া তোৰে।—
মনত পৰে নে পাৰজুৰি তোৰ
 মাতিলে হাততে পৰে?

[ ৫৯ ]

ফুলবাৰী খালি পৰিয়েহে আছে,
 চৰে নে হৰিণাজনী?
কোনে ভুলাইছে মৰমৰ তোৰ
 শাৱঁলী পোৱালিকণি?
সখীৰ বাতৰি কোনে কব পাৰে
 –তোৰ জীৱনৰ লগ।
মৰমৰ সখী আঁতৰালে কোনে
 আকৌ নে মিলিব সঙ্গ?
কুমাৰী ছোৱালী কুটুমে পেলালে
 দলিয়াই মৰম ফেৰি।
মানুহে মানুহে ইমান হে মৰম
 চকু-লো পৰে সুৱঁৰি।
মানুহৰ চোতালত মাধুৰী ফুটিলে
 মানুহে নিচিনি হায়!
সাৰি তুলি ছিঙ্গি মোহাৰি পেলালে,
 মানুহৰ মৰমো নাই!
মৰমৰ পানী নোহোৱা ঠাইত
 কেনেকৈ বিশ্বাস থয়
সেয়ে তেজীমলা দূৰৈতে শিপাই
 পাৰিজাত হই ৰয়।

[ ৬০ ]

শকত বান্ধেৰে তলীৰে সইতে
 বান্ধিলে নিছিগা কৰি।
ধুমুহা বতাহে খঙ ৰাগে আৰু
 কিনো নো কৰিব পৰি!
সিদিনা সন্ধিয়া দৰে আজি কিয়
 তেনেকুৱা কৰে মন?
বেজাৰ মাৰ গৈ বেলিটিয়ে তোক
 দিছিলে যে বিসৰ্জ্জন।
আজি পুৱাই বেলি হাঁহি চকু মেলি
 পঠালে বাতৰি কিবা,
চিকুণ নাওখনি আশাৰে উজলি
 আহিছে উধাই বা
মানুহৰ নাও মানুহৰ ভাও
 দেখি যে লাগিছে ভাল।
মানুহ মিতিৰ বৰ মৰমৰ—
 পাতিছে কিহৰ জাল?
গহীন মুখনি মৰমেৰে সনা
 মোৰেই তো দেৱতা এওঁ।
কেলেই লাগিছে মানুহৰ লগ?
 —আহিয়ে দেখোঁ ধৰেও।

[ ৬১ ]

“হাতো নেমেলিবি, ফুলো নিছিঙিবি,
 ক'ৰে নাৱৰীয়া তই?
মানুহে ফুলৰ কিজানে আদৰ?
 তেজীমলাহে মই।"

⸻

সুখগীত।

জিলিকা পাখিৰে হাঁহে ৰবিৰ কিৰণ
জিলিকি পখিলা নাচি ফুৰে আগণন।
যতনৰো জিলিকনি চোৱাঁ, হেৰা চোৱাঁ,
সোণালি ৰেণুৰ মউমাখি ভাৰ বোৱা।

জীৱনৰো আলিকাষে ফুৰিছে উফৰি
জিলিকি সপ্নৰ সুখ— মৰম লাহৰী।
সপ্ন গুচি এয়ে সঁচা চকুৰ আগত,
যদি চাব জানা এই সুন্দৰ জগত।

চোৱাঁ যেন চোৱাঁ হেৰা, জিলিকনি-মৰা
সংসাৰৰ সুখবোৰ উৰি উৰি ফুৰা!
নখে মাটি লেখা খোজে তলমূৰ হই
নফুৰিবা পৃথিবীত পখিলা নেচাই।

⸻

[ ৬২ ]

সুন্দৰ।

সম্মোহনী বীণ বাই আজি কি বিচাৰে
দুৱাৰে দুৱাৰে সবে ভিক্ষাৰীৰ বেশে?
সুন্দৰ সুন্দৰ ৰৱে বীণৰ জোঁকাৰে
শোধাশুধি পৰি গল দিশে চউদিশে।
সুন্দৰ সুন্দৰ বুলি বিয়াকুল নৰ-
মন্ত্ৰমুগ্ধ—সুন্দৰক যেয়ে দেখে যতে।
লুশুনে আৰাৱ আৰু নিজৰ বীণৰ,
সুন্দৰ প্ৰতিমা মাথোঁ প্ৰাণৰ প্ৰাণতে
চাই থাকিব খোজে হেজাৰ বছৰ;
শিকিবলৈ তাৰ ভাৱ হেঁপাহ হিয়াৰ,
পূজিবলৈ দিব তাকে হিয়া উবু’ৰাই,
সংসাৰত তৃষ্ণা শান্তি আছেই বা নাই?
বিচাৰোঁ সুন্দৰ মই নিজে অসুন্দৰ!
আৰাধি সুন্দৰ হায় হম নে সুন্দৰ?

⸻

[ ৬৩ ]

জোনাকী।

( কবিতা-জাল )

ঊষাৰ হাঁহিটি ৰঞ্জিলে পূবত
 কৰ বা ধেমালি কথা
নিমিষতে নামি বসুধা জুৰিব
 —প্ৰকৃতি খন্তেক তথা।
সোণালি সোতত সাতুৰি নাদুৰি
 উঠি আহে সমীৰণ,
প্ৰকৃতিৰ ঢকা বুকু উদঙাই
 পিন্ধালে মুকুতা সোণ।
পৰ্ব্বতে পাষাণে অৰণ্যে আকাশে
 বিমানে স্বৰ্গীয় বিভা।
ৰুণ ৰুণ ৰুণ্‌ গছ পাত লতা
 আহিছে বাতৰি কিবা।
সপোন ৰাজ্যৰ কত যে কুমাৰী
 মলয়াত উটি আহে,
স্বপ্নৰ আবেশে পখিলাৰ দৰে
 নাচি হাঁহি লাহে লাহে।

[ ৬৪ ]

নীল আকাশত বগলী পাখিৰে
 মেঘ হে নামিছে ধীৰে,
কুৱঁলী বিয়পা স্বৰ্গৰ দৃশ্য
 ছঁয়াময়া গিৰিশিৰে।
পাহৰা ৰাজ্যৰ এন্ধাৰ চুকত
 মানস সৰসা মাজে
প্ৰফুল্ল অথিৰ আনন্দ কমল
 অপূৰ্ব্ব সুন্দৰ সাজে।
পাহৰণি কোলে অত দিন পৰি
 আছিল নিমাতী বীণা,
কোনে ভাবিছিল এই বীণখনি
 বাজিব নে কোনো দিনা?
আজি মাত-ফুটা প্ৰাণৰ বীণৰ
 তন্ত্ৰীত পৰিল টান,
আকাশী হাতৰ গম পাই উঠি
 মুকলি হইছে প্ৰাণ।
গুণ্ গুণ্ কৰি বীণৰ প্ৰাণত
 উঠিল আশাৰ সুৰ।
স্বৰ্গীয় ভাবৰ প্ৰতিধ্বনি তাত
 আজি মউ ভৰ পূৰ।

[ ৬৫ ]

পাহৰণি পমি মধুৰ ৰূপত
 মিলি যায় স্মৃতি সতে,
কিবা দৃশ্য আজি মানসৰ তীৰে
 স্বৰগ দেখি আগতে।
সঞ্চলিছে ঘনে ভাববোৰ
 ধৰিছে মৃদুল তাল।
চপলা কল্পনা কুমাৰীবিলাকে
 গুঁথিছে কবিতা জাল।
অফুট সুৰেৰে হাঁহিছে গাইছে
 —নুশুনা স্বৰ্গৰ গীত।
ধেমালিৰে প্ৰাণ ধেমালি মগন
 হৰিছে মানুহ চিত।
ছাঁয়াময়ী কবিতাৰ আবৰণে
 শোভে মানসী-প্ৰতিমা,
তুলি লৈ সেই হৃদয়ৰ বীণ
 বৰষিছে মধুৰিমা।

⸻