তত্ত্ব-কথা/কীৰ্ত্তন আৰু ঘোষা-তত্ত্ব
কীৰ্ত্তন আৰু ঘোষা-তত্ত্ব
আমাৰ মহাপুৰুষ শঙ্কৰদেৱে তেওঁৰ ৰচিত প্ৰধান শাস্ত্ৰ কীৰ্ত্তনৰ আৰম্ভ কৰিছে -
প্ৰথমে প্ৰণামো ব্ৰহ্মৰণী সনাতন।
কি প্ৰকৃত আৰম্ভণ! এনে সুন্দৰ আৰম্ভণ আন ধৰ্ম্মগ্ৰন্থত বা অন্য গ্ৰন্থত বিৰল। বেদ উপনিষদৰপৰা আৰম্ভ কৰি আজিৰ যি কোনো পৰাবিদ্যাৰ ধৰ্ম্মগ্ৰন্থ বা অপৰাবিদ্যাৰ গ্ৰন্থকে চোৱা, দুশাৰী উজু কথাৰে পৃথিৱীৰ সকলো সনাতন ধৰ্ম্মৰ তত্ত্ব এনেকৈ প্ৰথমতে প্ৰকাশ কতো নোপোৱা। পঢ়ি চোৱা, মিলাই চোৱা, ভাবি চোৱা— দেখিবা। অতীজৰ ঋগ্বেদ মেলা, “অগ্নিমীড়ে পুৰোহিতং” বুলি অগ্নিৰ বন্দনা পাব। সিদিনাৰ ৰত্নমালা ব্যাকৰণ মেলা, “শ্ৰীনন্দসূনুৰ” বন্দনা পাবা, ইত্যাদি। অৱশ্যে আমি এনেকৈ নাই কোৱা যে পৰমব্ৰহ্মৰ conception সেইবোৰত নাই। আছে, নিশ্চয় আছে; কিন্তু শঙ্কৰদেৱৰ এই দুশাৰীৰ ভিতৰত, আঠোটা শব্দৰ ভিতৰত, কেন্দ্ৰৰপৰা ব্যাসাৰ্দ্ধ আৰু বৃত্তলৈকে সোপাই এইদৰে থকাটো আন ক’তো নেদেখা। কি grand conception আৰু সেই conception উজুকৈ প্ৰকাশ কৰিবৰ বাবে কি আশ্চৰ্য্য শক্তি শঙ্কৰদেৱৰ! শঙ্কৰদেৱে প্ৰথমেই সনাতন ব্ৰহ্মক প্ৰণাম কৰিছে, যি ব্ৰহ্ম নিজে অপৰিবৰ্ত্তনীয় আৰু চিৰন্তন অথচ সেই ব্ৰহ্মই কেন্দ্ৰ আৰু সকলো অৱতাৰৰে কাৰণ হৈ সকলোৰে পৰিবৰ্ত্তন সাধন কৰিব লাগিছে। সকলোৰে কাৰ ব্ৰহ্ম বুলি শঙ্কৰদেৱে উপনিষদৰ ব্ৰহ্মৰ ধাৰণা মনলৈ আনিলে –
ওঁ য একোহৰণো বহুধা শক্তিযোগাৎ
ৱৰ্ণাননেকান্নিহিতাৰ্থে দধাতি।
ৱি চৈতি চান্তে ৱিশ্বমাদৌ স দেৱঃ
অৰ্থাৎ যি এক আৰু বৰ্ণহীন আৰু যি প্ৰাণীসকলৰ প্ৰয়োজন জানি বহু প্ৰকাৰ শক্তিৰে বিবিধ কাম্য বস্তু বিধান কৰিছে, সমুদায় ব্ৰহ্মাণ্ড আদ্যন্ত মধ্যত যি ব্যাপ্ত হৈ আছে, তেওঁ দীপ্যমান পৰমেশ্বৰ, তেওঁ আমাক শুভ বুদ্ধি প্ৰদান কৰক। আৰু শঙ্কৰদেৱৰ মনলৈ ধাৰণা আহিল –
ওঁ যে দেৱোহগ্ৰেী যোহন্তু যো ৱিশ্বং ভুৱনমাৱিৱেশ।
অৰ্থাৎ যি দেৱতা অগ্নিত, যি পানীত, যি বিশ্বসংসাৰত প্ৰৱিষ্ট হৈ আছে; যি ওষধিত, যি বনস্পতিত, সেই দেৱতাক বাৰে বাৰে নমস্কাৰ কৰো।
আৰু ধাৰণা আছিল –“ওঁ স পৰ্যাগাচ্ছক্ৰমকায়মব্ৰণম্নাবৰং শুদ্ধমপাপবিদ্ধম্।” [ ৯০ ] অৰ্থাৎ তেওঁ সৰ্ব্বব্যাপী, নিৰ্ম্মল, নিৰৱয়ৱ, সিৰা আৰু ব্ৰণৰহিত, শুদ্ধ, অপাপবিদ্ধ। “তদেৱ নিত্যং জ্ঞানমনন্তং শিৱং স্বতন্ত্ৰং নিৰৱয়মেকমদ্বিতীয়ম।” কিন্তু ইয়াৰ লগে লগে তেওঁৰ মনলৈ ধাৰণা আহিল, ̶ “ব্ৰহ্মৰূপী।” অৰ্থাৎ ব্ৰহ্ম যদিও নিৰাকাৰ, নিৰৱয়ৱ, সিৰা আৰু ব্ৰণৰহিত, তথাপি তেওঁৰ ৰূপ নোহোৱা নহয়। ব্ৰহ্ম নিৰাকাৰ যেনেকৈ সাকাৰো তেনেকৈ। আমি সেই “যতো ৱাচো নিৱৰ্ত্তন্তে অপ্ৰাপ্য মনসা সহ” জনক যেই মনত ধাৰণা কৰিলোঁ বা অনুভৱ কৰিলোঁ, যিমান কি চকামকাকৈ বা ক্ষুদ্ৰাতি-ক্ষুদ্ৰাংশকৈ হওঁক, যেই তেওঁক ব্ৰহ্ম বুলিলোঁ, সেই মুহুৰ্ত্ততে ব্ৰহ্ম সাকাৰ হ'ল। নাম আৰু আকৃতি noumenon আৰু phenomenon অবিভক্ত আৰু অভেদ্য। তেওঁক ব্ৰহ্ম বা ঈশ্বৰ বা ভগৱান বা জগতকাৰণ বোলা মাত্ৰকতে তেওঁলৈ আকৃতি আহিল, – তেহেলৈ সেই আকৃতিটো কি বা কেনে তুমি জানা বা নাজানা বা মনত ধাৰণা কৰিব পাৰা বা নোৱাৰা অথবা তাৰ একলক্ষভাগৰ এক কণিকাকে তোমাৰ মনত ধাৰণা কৰা। কোনো conceptৰ জন্ম হ’লেই তাৰ লগে লগে আকাৰৰ জনম হ’ল। আন নেলাগে, ব্ৰহ্ম বা ঈশ্বৰ জগৎ জুৰি আছে বুলিলেই তুমি জগতেৰে সৈতে ব্ৰহ্ম বা ঈশ্বৰ জগৎ জুৰি আছে বুলিলেই তুমি জগতেৰে সৈতে ব্ৰহ্ম distinguish কৰিলা, অৰ্থাৎ পৃথকত্ব দিলা, – আৰু যেই distinguish কৰিলা সেই মুহুৰ্ত্ততে ব্ৰহ্ম বা ঈশ্বৰ সাকাৰ হ’ল ; কাৰণ এটা সমূৰ্ত্তক পদাৰ্থকহে অৰ্থাৎ কোনো এটাক অস্তিত্ব দিহে তাক অমুক বুলি ক’ব পাৰি আৰু আন পদাৰ্থৰপৰা distinguish কৰিব পাৰি।
এটা কথা মনত ৰাখিব লাগিব, – ঈশ্বৰ সাকাৰ মানে তেওঁ প্ৰকৃত আকাৰ ধৰাটো বুজিলে ঠিক নহয়। আকাৰ বুলিলেই আমাৰ পঞ্চভূতাত্মক প্ৰাকৃতিক আকাৰলৈ তৎক্ষণাৎ ভাবটো যোৱা সহজ। কিন্তু ঈশ্বৰ প্ৰাকৃতিক আকাৰেৰে সাকাৰ নহয়। তেওঁৰ আকাৰ প্ৰাকৃতিক আকাৰ বহিৰ্ভূত অৰ্থাৎ transcendental, কিন্তু তথাপি তেওঁৰ আকাৰ আছেই আছে, নতুবা তেওঁৰ অস্তিত্ব থাকি নোৱাৰে। এই অৰ্থত ঈশ্বৰ নিৰকাৰ হৈও সাকাৰ আৰু সাকাৰ হৈও নিৰাকাৰ। মহাপুৰুষ মাধৱদেৱে ঘোষাত তাকে কৈছে, আৰু সেয়েহে বিজ্ঞান দৰ্শন আৰু যুক্তিসন্মত –
যতেক প্ৰাকৃত আকাৰ-বৰ্জিত
ভৈলন্ত যিহেতু হৰি।
সেহি হেতুতেসে নিৰাকাৰ নাম
আছন্ত ঈশ্বৰে ধৰি।।
এই বাবেই সনাতন নিৰাকাৰ ঈশ্বৰক বা ব্ৰহ্মক সাকাৰ “ব্ৰহ্মৰপী” বুলি প্ৰথমতে শঙ্কৰদেৱে প্ৰণাম কৰিছে। ব্ৰহ্ম বা ঈশ্বৰ “অৰূপী’ হ’লে তেওঁত প্ৰণামেই নচলে।
কিন্তু তেওঁক সৃষ্টিপাতনিৰেপৰা সকলো জ্ঞানবিশিষ্ট জীৱই ধাৰণা আৰু অনুভৱ কৰি ভক্তিভাবেৰে প্ৰণাম কৰি আহিছে আৰু সৃষ্টিৰ অন্তলৈকে কৰিব। দেৱতা আৰু মানুহে তেওঁৰ আৰাধনা বন্দনা কৰিব লাগিছে আৰু কবিয়ে তেওঁৰ তীক্ষতৰ চকুৰে, স্থাৱৰ, জঙ্গম, আকাশ, বায়ু আৰু ঋতুসকলেও ঈশ্বৰক বন্দনা কৰি থকা দেখিছে – [ ৯১ ]
তাৰে আৰতি কৰে চন্দ্ৰ তপন,
দেব মানব বন্দে চৰণ,
অসীম সেই বিশ্ব শৰণ
তাৰ জগত-মন্দিৰ।
অনাদি কাল অনন্ত গগন,
সেই অসীম মহিমা মগন,
তাহে তৰঙ্গ উঠে সঘন,
আনন্দ নন্দ নন্দনে।
হাতে লয় ছয় ঋতুৰ ডালি,
পায়ে দেয় ধৰা কুসুম ঢালি,
কতই বৰণ, কতই গন্ধ,
কত গীত কত ছন্দৰে।
বিহঙ্গ গীত গগন ছায়,
জলদ গায়, জলধি গায়,
মহা পবন হৰষে ধায়,
গাহে গিৰি-কন্দৰে।
কত শত ভকত প্ৰাণ,
হেৰিছে পুলকে গাইছে গান,
পুণ্য কিৰণে ফুটিছে প্ৰেম,
ফুটিছে মোহ-বন্ধ ৰে।
এই বাবে পৃথিৱীৰ সকলো ঈশ্বৰ প্ৰতিপাদক সনাতন ধৰ্ম্ম কাৰ্য্যত সাকাৰবাদী, মুখৰ কথাত নহ’লেও।
ধৰ্ম্ম দুই প্ৰকাৰ। প্ৰথম আৰু ঘাইটো সনাতন ধৰ্ম্ম আৰু দ্বিতীয়টো যুগধৰ্ম্ম। কিন্তু দুইটাই সাকাৰ ঈশ্বৰ প্ৰতিপাদক। সনাতন ধৰ্ম্মই সনাতন ঈশ্বৰৰ আৰাধনা উপাসনা কৰে, ঘাইটিক গৌণ স্থলত ৰাখি, অথচ অশেষ শ্ৰদ্ধা আৰু অশেষ মান্য কৰি। বেদ উপনিষদ প্ৰতিপাদিত ধৰ্ম্ম সনাতন ধৰ্ম্ম। বাইবেল আৰু কোৰাণ প্ৰতিপাদিত ধৰ্ম্মও সনাতন ধৰ্ম্মইহে। পুৰাণ তন্ত্ৰ আদি প্ৰতিপাদিত ধৰ্ম্ম যুগধৰ্ম্ম। সনাতন ধৰ্ম্ম কল্পতৰু ; সেই কল্পতৰুৰপৰা আৱশ্যকতমতে মাগি প্ৰত্যেক যুগে যুগধৰ্ম্ম প্ৰৱৰ্ত্তকক পায়। সনাতন ঈশ্বৰৰ সনাতম ধৰ্ম্ম-কল্পতৰৰ সাময়িক ফল যুগধৰ্ম্মপ্ৰৱৰ্ত্তক অৱতাৰসকল। যেতিয়া যিভাৱে প্ৰাকৃত আকাৰবৰ্জিত নিৰাকাৰ হৰিয়ে সনাতন ধৰ্ম্মৰ গ্লানি গুচাই যুগধৰ্ম্ম প্ৰৱৰ্ত্তাবৰ আৱশ্যক বিবেচনা কৰে তেতিয়া তেওঁ সেই কাৰ্য্যৰ নিমিত্তে তেওঁৰ প্ৰাকৃত আকাৰসম্বলিত ৰূপ ধৰি অৱতাৰ হয়। সেই কাৰ্য সম্পাদিত হ’লে, তেওঁৰ আৰু তেতিয়া সেই অৱতাৰৰ আৱশ্যকতা নেথাকে। এই বাবেই শঙ্কৰদেৱে কৈছে যে “ব্ৰহ্মৰপী সনাতনে” “যুগে যুগে অৱতাৰ ধৰা অসংখ্যাত।” “মৎস্য, কুৰ্ম্ম নৰসিংহ, বামন, পৰশুৰাম, হলিৰাম, বৰাহ, শ্ৰীৰাম” প্ৰত্যেক যুগৰ “ব্ৰহ্মৰূপী সনাতন’ৰ বিশেষ বিশেষ কাৰ্য্যৰ নিমিত্তে, সনাতম ধৰ্ম্মক গ্লানিৰপৰা ৰক্ষা কৰি যুগধৰ্ম্ম প্ৰৱৰ্ত্তাবৰ নিমিত্তে “ব্ৰহ্মৰূপী সনাতন’ৰ যিবোৰ বিকাশ বা অৱতাৰ [ ৯২ ] সেইবোৰ, নিৰাকাৰসাকাৰ ব্ৰহ্মৰ প্ৰাকৃতিক আকাৰ ; কাৰণ সৃষ্ট প্ৰাকৃতিক পদাৰ্থক সুশৃঙ্খল কৰিবলৈ, মানুহক আওবাটৰপৰা বাটলৈ নিবলৈ হ’লে তেওঁ সৃষ্ট পদাৰ্থ, সৃষ্ট জীৱ মানুহে ধাৰণা কৰিব পৰা, দেখিবলৈ পোৱা, ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ পোৱা প্ৰাকৃতিক ৰূপেৰে সাকাৰ হ’বই লাগিব, নতুবা মানুহে ধৰি, ছুব নোৱৰা তেওঁ মানুহৰ পক্ষে অৰ্থহীন। মানুহৰ আনন্দ আৰু কুশলৰ অৰ্থে আনন্দময়ৰ এনেকুৱাই প্ৰাকৃতিক লীলা। খৃষ্টান ধৰ্ম্মতো এই বাবে প্ৰাকৃতিক ৰক্ত-মাংসৰ শৰীৰেৰে মীছৰ অৱতাৰ, আৰু মচলেম ধৰ্ম্মতো তেনেৰূপেই মহম্মদৰ অৱতাৰ। ব্ৰহ্ম সনাতন ঈশ্বৰক প্ৰণাম কৰিয়েই, শঙ্কৰদেৱ তৎক্ষণাৎ ঈশ্বৰৰ কাৰ্য সৃষ্টিলৈ গ’ল। নগৈ নোৱাৰি। কাৰণ ঈশ্বৰ কৰ্ম্মশীল, চৈতন্যস্বৰূপ ; তেওঁ জড় নহয়। এক তিল, এক মুহুৰ্ত্তও ঈশ্বৰ কৰ্ম্মবিৰত হৈ থাকিব নোৱাৰে ; কিয়নো, তেওঁ জ্ঞানময়, কৰ্ম্মময়, আনন্দময়। চেতনা আৰু জ্ঞান নিষ্কৰ্ম্মা হৈ বহি থাকিব নোৱাৰে ; কাৰণ ঈশ্বৰ পূৰ্ণচৈতনাময় আৰু পূৰ্ণজ্ঞানময়। তেওঁৰ চেতনা জ্ঞান এক তিল, এক মুহূৰ্ত্তত জড়ভাবাপন্ন হৈ থকা বুলিলে, – ঈশ্বৰৰ পূৰ্ণজ্ঞান পূৰ্ণ চৈতন্যত সীমা দি তাত অপূৰ্ণতা আৰোপিত কৰা হ’ব ; – যিটো অসম্ভৱ। যেই প্ৰলয় বা মহাপ্ৰলয় হল, ঈশ্বৰে জগৎ সংহৰণ কৰিলে, তৎক্ষণাৎ সেই মুহুৰ্ত্ততে তেওঁ জগৎ সৃষ্টি আৰম্ভ কৰিলে, সেই কাৰ্য তেওঁৰ মনত প্ৰকাশিতেই হওক বা কাৰ্য্যত প্ৰকাশিতেই হওক। সেই দেখি শঙ্কৰদেৱে কীৰ্ত্তনত লেখিছে –
জগত সংহৰি শুতি আছা নাৰায়ণ।
ঈশ্বৰৰ প্ৰথম নিশ্বাসতে বেদ অৰ্থাৎ জ্ঞানৰ বিষয়ীভূত কাৰ্য বা পদাৰ্থ object বাজ হ'ল। প্ৰথম নিশ্বাসতে, অৰ্থাৎ consciousness of first breath অতে। ঈশ্বৰ সদায় সকলো মুহুৰ্ত্ততে conscious – এইটো স্বতঃসিদ্ধ। তেন্তে প্ৰথম নিশ্বাসতে বেদ বা জ্ঞান ৰাজ হোৱা মানে, সেই জগৎ সংহৰণ, সেই জগৎ প্ৰসাৰণ বা সৃষ্টি।
ঈশ্বৰ জ্ঞাতা। কিন্তু জ্ঞানৰ বিষয় knowledge বা object অৰ্থাৎ জানিবৰ বিষয় নেথাকিলে জ্ঞান থাকিব নোৱাৰে। জ্ঞানে কিবা এটা জানিব লাগিব, নতুবা সি জ্ঞান হৈ থাকিব নোৱাৰে। ঈশ্বৰক জ্ঞাতা বুলিইে তেওঁক সেই মুহুৰ্ত্ততে জানিবলৈ বস্তু দিব লাগিব। The subject knower must have some object to know সেইদেখি প্ৰলয় হোৱা মাত্ৰকতে আকৌ সেই মুহূৰ্ত্ততে সৃষ্টি হ’বই লাগিব, নতুবা যিমানফেৰা সময়েই হওক, সৃষ্টি নথকা বুলিলেই তেওঁক জ্ঞানময় জ্ঞাতা knower বোলা নহ’ব। ঈশ্বৰৰ এনে conception হব নোৱাৰে ; হ’লে তেওঁ অসম্পূৰ্ণ হব। জগৎ আৰু ব্ৰহ্মক অভেদ বোলোতা আৰু ব্ৰহ্মত একেবাৰেই জীৱৰ লয় বোলোতা monistic principle প্ৰতিপাদক অদ্বৈতবাদী শঙ্কৰাচাৰ্য্যৰ বিশিষ্টাদ্বৈতবাদী বৈষ্ণৱে এইখিনিতে ঠেকত পেলালত শঙ্কৰাচাৰ্য্যইও শেহত dualism (দ্বৈতবাদ) স্বীকাৰ কৰিবলগীয়াত পৰিছিল। অদ্বৈতবাদত দ্বৈতবাদ থাকিবই লাগিব। অকল monism ও নিৰ্ভুল নহয়, অকল dualism ও নিৰ্ভুল নহয়।
সৃষ্টি হ’লেই তাৰ শাসন পালন সুগঠন কৰিবলৈ অৱতাৰৰ (governor) [ ৯৩ ] আৱশ্যক আহিল আৰু সেই অৱতাৰবোৰ ব্ৰহ্মৰপী সনাতনৰ অংশ অৱতাৰ হ’বই লাগিব। নতুবা কোন অক্ষৰ পুৰুষৰ প্ৰশাসনত, কোন ৰাজচক্ৰবৰ্ত্তীৰ নিমিত্তে আৰু হুকুমত আৰু প্ৰতিনিধি হৈ তেওঁলোকে কাৰ্য্য কৰিব? এই বাবে হিন্দুৰ শাস্ত্ৰই ঈশ্বৰৰ প্ৰধান দশ অৱতাৰ আৰু অপ্ৰধান চতুৰ্ব্বিংশতি অৱতাৰৰ কথা কয়। এই নিমিত্তে শঙ্কৰদেৱে প্ৰথমতে “ব্ৰহ্মৰপী সনাতন নাৰায়ণ”ক প্ৰণাম কৰিয়েই তেওঁৰ সৃষ্টি আৰু দশ আৰু চতুৰ্ব্বিংশতি অৱতাৰৰ কথা তেওঁৰ কীৰ্ত্তনত কৈছে। বেদ-উপনিষদৰপৰা বিজ্ঞান অনুমোদিত আৰু দৰ্শনৰ বিচাৰ-অগ্নিৰে পৰিশোধিত হিন্দু ধৰ্ম্মৰ সৰ্ব্বসাৰ এইদৰে সকলোৰে সহজ উপভোগৰ বিষয় কৰি এই কালৰ বেদস্বৰূপ কীৰ্ত্তন’ পুথি যি মহাপুৰুষে ৰচনা কৰিলে সেই মহাপুৰুষৰ পদপঙ্কজৰ ধূলিৰ কণা এটা মূৰত লৈ, আহা ভাই অসমীয়া ! আজি আমি ধন্য হওঁহক। এই বাবেইহে আমি আমাৰ শঙ্কৰদেৱ গ্ৰন্থত কীৰ্ত্তনৰ কথা কওঁতে কৈছিলোঁ যে পৃথিৱীত যতবোৰ সুন্দৰ ধৰ্ম্মগ্ৰন্থ আছে, আমাৰ শঙ্কৰদেৱে বিৰচিত কীৰ্ত্তন সেইসকলৰ ভিতৰত শিৰৰ মুকুট। কি দুখৰ কথা, যে এনে এডোখৰ অমূল্য ৰতন আমাৰ হাততে আছে, অথচ আমি তাক চিনিব নোৱাৰো। আমি বোলে শিক্ষিত। জ্ঞানী !! বিদ্যাৱন্ত !! ! আমি অবিদ্যাত বিদ্যাৱন্ত, বিদ্যাত নহয়। আমি মৃগতৃষ্ণাত পৰি স্নান পান আচমন কৰি মৰিব লাগিছো। আচল সৰোবৰত নহয়।
হে হৰি সাৰশূন্য মৃগতৃষ্ণাৰ্ণৱ-জলে
শ্ৰান্ত হুয়া মহামোহ পাওঁ।
স্নান পান আচমন কৰোহো ৰমণ তাত
কতোহো ওপঙো তল যাওঁ। (ঘোষা)
কীৰ্ত্তনৰ দুৱাৰমুখতে এই ভিতৰত সোমালে অষ্টনিধিৰ ভাণ্ডাৰ। কিন্তু যি সেই ভাণ্ডাৰৰ দুৱাৰ মুকলি কৰিবলৈ pass-word মন্ত্ৰ জানে, তাৰ নিমিত্তেহে সেই দুৱাৰ মুকলি হ’ব, আনৰ নিমিত্তে নহয়। 'চিচেম ফাক’ বুলিবলৈ জানিবলৈ আলিবাবা হ’ব লাগিব, তেহে কীৰ্ত্তনৰ ৰত্নভাণ্ডাৰ-গুহাৰ সেই দুৱাৰ মুকলি হব ; সেই মন্তৰ নজনালৈ বাহিৰৰপৰা সি খলাবমা পৰ্ব্বতৰ গা মাথোন, তাত ৰত্নমাণিক একো নাই। শঙ্কৰদেৱে আন একোকে নকৰি যদি এক মাথোন এই কীৰ্ত্তন পুথিখনকে লেখি থৈ গ’লহেঁতেন, তেন্তেও তেওঁ যুগযুগান্তৰলৈ অমৰ হৈ ৰ’লহেঁতেন। কিন্তু আমাৰ কি সৌভাগ্য যে তেওঁ ইয়াৰ বাহিৰেও আন আন অনেক অমূল্য গ্ৰন্থ ৰচনা কৰি গৈছে। আৰু অকল গ্ৰন্থ ৰচনাই নহয়, অসমীয়াক ধৰ্ম্ম, ভাষা, সাহিত্য, সমাজ, নীতি, সদাচাৰ, মনুষ্যত্ব, সত্যনিষ্ঠা আদিৰপৰা সঙ্গীতবিদ্যা, চিত্ৰকলাৰ আমোদ আনন্দলৈকে সকলোবোৰ দান কৰি গৈছে — মুঠতে জাতীয়তা গঠন কৰিবৰ নিমিত্তে অৰ্থাৎ এটা জাতিক সকলো পিনে সৰ্ব্বাঙ্গসুন্দৰ কৰি থিয় কৰিবৰ নিমিত্তে যি যি আৱশ্যক সকলোবোৰ সেই মহাপুৰুষে দান কৰি গৈছে। ভাই অসমীয়া ! তোমাৰ কৰ্ত্তব্য এতিয়া এইটোহে চোৱা যেন, সেই মহাপুৰুষৰ মহাদান অপাত্ৰত দান নহয়। এইটো নিশ্চয় জানিবা, তেওঁ তেতিয়া যি অসমীয়াক অৰ্থাৎ তোমাৰ যি পূৰ্ব্বপুৰুষক সেই মহাদান দিছিল, সেই [ ৯৪ ] অসমীয়া নিশ্চয় অপাত্ৰ নাছিল ; সেই অসমীয়াই সেই মহাপুৰুষৰ মহাদান মূৰ পাতি গ্ৰহণ কৰি তাৰ সাৰ্থক ব্যৱহাৰ কৰি তেতিয়াৰ অসমক গৌৰৱান্বিত কৰি তুলিছিল ; তেওঁৰ মহাদানৰ শান্তিসলিলত সিক্ত হৈ গোটেই অসম সজীৱ আৰু সৌভাগ্যৱন্ত হৈ উঠিছিল। আমাৰ জাতীয় গৌৰৱৰ জাতীয় মহাপুৰুষৰ সেই অমূল্য দানৰ মোল নুবুজি যদি এতিয়া আমি তাক আজি অপাত্ৰত পৰাটো প্ৰমাণ কৰোঁ, তেন্তে নিশ্চয় সেই কাৰ্য্যই আজিৰ আমাৰ হীনতাহে প্ৰমাণ কৰিব, সেই মহাপুৰুষৰ মহাগৌৰৱৰ অখণ্ড জ্যোতিৰ এক ধনিষ্ঠামানো খৰ্ব্ব নকৰে। জ্যোতিৰ্ম্ময় সূৰ্য্যই সকলো সময়তে ঠিক অখণ্ড উজ্জ্বল জ্যোতিবিলাক দিব লাগিছে। সেই জ্যোতি আমাৰ চকুত পৰিব নিদি চকু মুদিলে আমিহে এন্ধাৰত থাকিব, সূৰ্য এন্ধাৰত নহয় আৰু পোহৰতো এতিলমানো ক্ষীণ নহয়। সূৰ্য্যই ওপৰত উজ্জ্বল পোহৰ দি থাকোতে তেওঁৰ তলত মেঘে ওলমি পৃথিৱীক অলপ সময়ৰ নিমিত্তে এন্ধাৰ কৰিলেও সূৰ্যৰ পোহৰ নকমে আৰু সূৰ্য্যৰ কোনো প্ৰকাৰ হ্ৰাস-বৃদ্ধিও নঘটে। এনে পৰম উপকাৰী মহাপুৰুষ আমাৰ শঙ্কৰদেৱ। আমি নেজানো শঙ্কৰদেৱে বামুণ নে শূদিৰ ; আমি জানিব নোখোজো, তেওঁ কায়স্থ নে কলিতা। আমি তেওঁক পাইছো, তেওঁ দিয়া ষড়ৈশ্বৰ্য্যৰ অধিকাৰী আমি হৈছোঁ, তেওঁৰ মহাদান – ধৰ্ম্ম, ভাষা, সাহিত্য, কাব্য, নীতি, চৰিত্ৰ, কলাবিদ্যা, সমাজ আদি অমূল্য বস্তুবোৰ আমি পাইছো, সেই বাবেই শঙ্কৰ আমাৰ আৰু আমি শঙ্কৰৰ। পূজনীয় কৱিশ্ৰেষ্ঠ ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ গানৰ ভাষাৰে ক’ব লাগিলে – হে শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰ ! “আমাৰ পৰাণ যাহা চায়, তুমি তাই গো। তোমা ছাড়া এ জগতে, মোৰ কিছু নাই গো। আমি তোমাৰে পেয়েছি হৃদয় মাঝে, আৰ কিছু নাহি চাই গো।” সেই বাবেই আমি আমাৰ সকলো দিব লাগিলে অকাতৰে দিম, আমাৰ শঙ্কৰক ৰাখিম ; সেই বাবে আমি প্ৰত্যেক অসমীয়াই এই নগণ্য অকিঞ্চিৎকৰ জীৱন পৰ্যন্ত পাত কৰি অসমৰ অতীত গৌৰৱ কাহিনীৰ বিজয় স্তম্ভৰ ওপৰত শঙ্কৰদেৱে-পতাকা ৰক্ষা কৰিম। ঈংলণ্ডৰ এজন ডাঙৰ পণ্ডিত গ্ৰন্থকাৰে কৈছিল যে আমেৰিকাৰ ওপৰত ইংলণ্ডৰ অধিকাৰ আৰু য়ুৰোপ মহাদেশৰ ওপৰত যদি ইংলণ্ডৰ অধিকাৰ থাকিলহেঁতেন তাকো অম্লান বদনে আমি এৰি দিব পাৰি, কিন্তু আমাৰ ছেক্সপিয়েৰক আমাৰ ইহজীৱনত একবিন্দু তেজ থাকে মানে আমি এৰি দিব নোৱাৰো। হেৰা অসমীয়া ! আমিও সেইদৰে তেওঁৰ পুণ্য পৱিত্ৰ তিথিৰ দিনা, সাম্বৎসৰিক উৎসৱক দিনা, বুকু ফিন্দাই কওঁহক আহা, যে যদিও অসমীয়া আজি দীন-দৰিদ্ৰ, অসমীয়াৰ আজি “নান্নং ন বস্তুং ন চ বাৰিপাত্ৰং”, অসমীয়াৰ সেই পুৰণি কালৰ ভাৰত-ব্যপা সংস্কৃত বিদ্যাৰ চৰ্চা নাই, খ্যাতি নাই, জগতত অদ্বিতীয় শঙ্কৰাচাৰ্য্যৰ গুৰু অসমীয়া কুমাৰিল ভট্ট আজি যদিও অসমীয়াৰ নাই, যদিও আজি অসমীয়াৰ সেই আউৰংজেব পাটচাৰ সৈন্যক শৰাইঘাট আদি ঠাইত বিধবক্ত কৰা বীৰ্য নাই, অসমীয়া সতী জয়মতীৰ সেই জগতৰ admiration, শ্ৰদ্ধা আৰু ভক্তি আকৰ্ষণ কৰা অত্যাশ্চৰ্য্য সতীত্বৰ বীৰ্য আজি অসমত যদিও গুহানিহিত, – তথাপি আজিও আমাৰ শঙ্কৰদেৱ অসমত অসমীয়াৰ ঘৰে ঘৰে, গাঁৱে গাঁৱে, নগৰে নগৰে দেদীপ্যমান, আজিও শঙ্কৰদেৱৰ অমৃতনিসন্দিনী লেখনীৰপৰা ওলোৱা দশম, কীৰ্ত্তন আদি মহাশাস্ত্ৰসমূহ [ ৯৫ ] জীৱন্ত জ্বলন্ত মূৰ্ত্তি ধৰি অসমীয়াক এন্ধাৰ বাটত উজ্জ্বল পোহৰেৰে বাট দেখুৱাই, দুখত সুখ, নিৰানন্দত আনন্দ, নিৰাশাত আশা দি, ইহকাল পৰকালৰ উন্নতি সাধন কৰি লৈ যাব লাগিছে। তেন্তে হে অসমীয়া! ভয় কি? আৰু সংশয় কি ? আৰু আমনজিমনকৈ থাকা কিয় ? বুকুত সাহ লৈ, অন্তৰত উছাহ লৈ, ঈশ্বৰৰ আশীৰ্ব্বাদ ধৰ্ম্মৰ সুবিমল জ্যোতিৰে বিমণ্ডিত হৈ আগবঢ়া। চোৱাঁ, ওপৰলৈ চোৱা, অসমৰ বিজয়স্তম্ভৰ চূড়ান্ত সেই শঙ্কৰৰ নাম ডাঙৰ ডাঙৰ আখৰেৰে লিখা বিজয় পতাকা উৰি অসমীয়াৰ অতীত গৌৰৱৰ কাহিনী আৰু ভৱিষ্যততো তেনে গৌৰৱৰ আশাবাণী প্ৰচাৰ কৰিব লাগিছে।
দুই
মহাপুৰুষ শ্ৰীশঙ্কৰদেৱে কীৰ্ত্তনত কৈছে –
হৰি-নামে নামে নামে নিশ্চয়।
মোহোৰ জীৱন নাৰদে কয়।
কলিৰ কালে আৰ আত পৰ।
নাই নাই নাই গতি লোকৰ।
নাৰদে দিলন্ত তিনি কতপা।
নামানিবে আক কোননো লপা।।
আমিও বাৰে বাৰে কওঁ, বুকু ডাঠ কৰি কওঁ, বাহু ডাম্ফি কওঁ, যে সকলো ধৰ্ম্মৰ সাৰ নামধৰ্ম্ম, সকলো ধৰ্ম্মৰে প্ৰাণ নামধৰ্ম্ম আৰু আমাৰ জীৱন হোৱা উচিত নামধৰ্ম্ম নাম আৰু নামী অভেদ ; যদিও আমি সদায় শুনি আহিছোঁ, what is in a name? আমি কওঁ – But there is much in a real name, বস্তুৰ গুণ আৰু প্ৰকৃতিৰ সংক্ষেপ সংজ্ঞা নাম ; নাম নামীৰ পুঞ্জীকৃত নিৰ্যাস, সত্তা, সূচী, সূত্ৰ। এক নিমিষৰ ভিতৰতে উচ্চাৰিত নামে বস্তুৰ বিস্তৃত সকলো গুণ হৃদয়ঙ্গম কৰায়। অৱশ্যে আমি এই কথা কওঁতে এনে বিধৰ নামলৈ চকু ৰাখি কোৱা নাই, যাৰ উদাহৰণ “কেলেহুৱা কুকুৰৰ কমললোচনও নাও” ; বা “নিৰ্ধনীৰ ধনঞ্জয়” বা ধনী নাম, নাইবা ওফোন্দাগালীক পাৰ্ব্বতী বা গৌৰী বুলি বাপেক-মাকে মৰম কৰি দিয়া নাম ; নাইবা মানুহ গৰু মৰা দগধা চোৰ আৰু অঘাইতং দুষ্টক “সুশীল” বুলি মাক-বাপেকে সৰুতে দিয়া নামৰ অসদ্ব্যৱহাৰ। নাম নোহোৱা সভ্য বা মনুষ্য সমাজ অসম্ভৱ, মানুহৰ প্ৰকৃতিগত ধাৰণা অসম্ভৱ। অখণ্ড অব্যয় অনন্ত সৎ-চিৎ-আনন্দময় পৰমেশ্বৰৰ ধাৰণা সীমাবদ্ধ ক্ষুদ্ৰ মনুষ্যৰ হৃদয়ত সম্ভৱ মাত্ৰ নামৰ দ্বাৰায়। অনন্ত কোটী ব্ৰহ্মাণ্ডৰ অধিকাৰীক বান্ধি আনি ক্ষুদ্ৰ মনুষ্যৰ হৃদয়-মন্দিৰত স্থাপনা কৰিব পাৰে মাথোন নাম-জৰীয়েই। নাম আৰু নামীৰ অভেদত্বৰ নিমিত্তেই নামক নাম-ব্ৰহ্ম বোলা হয়। নাম-ব্ৰহ্ম, শব্দ ব্ৰহ্মৰেই স্বৰূপ। সৃষ্ট জগতৰ আদি নাদ, মানুহৰ বাক্য স্ফুৰণৰ প্ৰথম প্ৰয়াস ̶ ওঁ এই আখৰটো বা শব্দটো এই বাবেই ইমান পৱিত্ৰ, ইমান গুৰুতৰ আৰু এই বাবেই বেদৰপৰা আৰম্ভ কৰি সকলো শাস্ত্ৰই ইয়াক পৰমব্ৰহ্মবাচক বুলিছে। [ ৯৬ ] গীতাই এই বাবেই কৈছে – ওঁ ইত্যেকাক্ষৰং ব্ৰহ্ম।” অ, উ আৰু ম ̶ এই তিনটি ধ্বনি মিলি ওঁ হৈছে। আ মানে পালনকৰ্ত্তা বিষ্ণু, উ মানে সংহাৰকৰ্ত্তা শিৱ আৰ ম মানে সৃষ্টিকৰ্ত্তা ব্ৰহ্মা। সৃষ্টি, স্থিতি আৰু লয়ৰ অধিকাৰী পৰম ঈশ্বৰৰ স্বৰূপক প্ৰণৱ ইমান মূল্যবান, আৰু এই বাবেই ওঁ উচ্ছাৰণ আৰু জপৰ বিধান। বাৰে বাৰে একেটা কথাকে উচ্ছাৰণ কৰি তাৰ মৰ্ম্ম বিশেষভাৱে হৃদয়ত অঙ্কিত কৰাকে জপ কৰা বোলে। এয়েইতো নামধৰ্ম্ম আৰু এই মূল প্ৰণালীৰেইতো এই কালত বিশেষভাৱে প্ৰচাৰ কৰোতা শ্ৰীশঙ্কৰদেৱ। ঈশ্বৰক সুমৰিবৰ এই মূল আৰু একমাত্ৰ বিশিষ্ট প্ৰণালী কালক্ৰমত আবৰ্জনাৰে ঢাক খাই গুপ্ত বা লুপ্ত হৈ পৰিছিল দেখি সেই আবৰ্জনাৰাশি দূৰ কৰি এই নামধৰ্ম্ম প্ৰকাশ কৰি জীৱৰ কল্যাণ কৰিলে শ্ৰীশঙ্কৰদেৱ, শ্ৰীচৈতন্যদেৱ প্ৰভৃতি চাৰিদিশে চাৰিজন মহাপুৰুষ অৱতাৰ হৈ সৃষ্টি, স্থিতি, লয়ৰ কৰ্ত্তা ও একাক্ষৰবাচক পৰমেশ্বৰৰ আনন্দময় গুণ আৰু সৰ্ব্বভূতৰ হৃদয়ত ৰমণ কৰি সকলোকে সন্তোষ দিওঁতা গুণ, এই দুটা প্ৰণৱৰপৰা মথি সাৰ কাঢ়ি মানুহৰ মনত সুমধুৰ ৰস সিঁচি মানুহক সজীৱ কৰা হ’ল ৰাম আৰু কৃষ্ণ এই দুটা নামেৰে শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন ধৰ্ম্মজাতি-বৰ্ণ নিৰ্ব্বিশেষে সকলোৰে সুপ্ৰাপ্য কৰি প্ৰচাৰ কৰি জগতৰ উপকাৰ কৰিলে মহাপুৰুষ শ্ৰীশঙ্কৰদেৱে। ব্ৰাহ্মণ আৰু বেদৰ হেঙাৰ ভাঙি তাৰপৰা সাৰৰো সাৰ, অথচ সুমধুৰৰো সুমধুৰ, উজুৰো উজু, পৰমব্ৰহ্মৰ “সত্যং শিৱং সুন্দৰং” গুণ প্ৰকাশক ৰামকৃষ্ণ নামৰ অমৃত সকলোকে বিলাই দি পৰম উপকাৰ কৰিলে কৃপালু শঙ্কৰে। এনে শঙ্কৰৰ উপকাৰ এনে কোন অগুণকাৰী অসাঠনীয়া অভাজন আছে যে পাহৰিব পাৰে ?
নাম-ব্ৰহ্মৰ উপাসনা যে অকল হিন্দুৰ ভিতৰতে আছে এনে নহয়, খৃষ্টীয়ান ধৰ্ম্মতো নাম বা শব্দ-ব্ৰহ্ম বা ঈশ্বৰ ‘গড্’ বুলি স্বীকৃত ; যদিও আজিকালি অনেক খ্ৰীষ্টানৰ সেই কথা বৰকৈ মনত বহি থকাটো দেখা নেযায়। বাইবেলত আছে – "In the beginning was the Word ; and the Word was with God and the Word was God" অৰ্থাৎ আদিতে শব্দ বা বাক্য আছিল ; সেই বাক্য পৰমেশ্বৰৰে সৈতে আছিল, আৰু সেই বাক্যই পৰমশ্বেৰ। চেইণ্টজনৰ গছপেল মেলিলেই প্ৰথমতে এই কথা দেখিবলৈ পোৱা যায়। এই Word শব্দ বা ওঁ-কাৰ নাদেই বেদৰ পৰমব্ৰহ্ম, আৰু পিছৰ খ্ৰীষ্টানৰ Lord ! God ! আৰু হিন্দুৱে ধাৰণা কৰা ঈশ্বৰৰ অতি সুমধুৰ প্ৰেম, কৰুণা আৰু সৰ্ব্বভুতৰমণ ৰাম আৰু কৃষ্ণ নাম। যি জাতিৰ যি ঘৰুৱা শব্দই নিগুণ পৰমব্ৰহ্মক সগুণভাৱে অন্তৰঙ্গ কৰি উপলব্ধি কৰায়, সেয়েই নাম, সেয়েই ভৱসিন্ধু-তৰণী নামব্ৰহ্ম।
শব্দই আৰু পৰমাৰ্থবোধক শব্দই মানুহক অন্য জীৱৰ ওপৰত শ্ৰেষ্ঠতা দান কৰি প্ৰকৃত মনুষ্যত্ব প্ৰদান কৰিছে। শব্দ অত্যন্ত শক্তিশালী। এই কথা অলপ দকৈ ভাবি চালেই বুজিব পাৰি। অৰ্থবোধক শব্দ যে শক্তিশালীয়েই, আমাৰ প্ৰচলিত বোধগম্যতাৰ বিপৰীত অৰ্থাৎ আমাৰ পক্ষে সাধাৰণতঃ নিৰৰ্থক বুলি ভবা শব্দও যে শক্তিশালী এই কথাও অলপ ভাবিলেই দেখা যায়। এটা মাত নুফুটা অকণমান কেঁচুৱা [ ৯৭ ] ল'ৰাক আটাহ পাৰি বা কঠুৱাকৈ হুকি মাৰি দি কোনো কথা এটা ক’লে সি ভয় থায় বা কান্দি পেলায়, কিন্তু মিহিকৈ চুপ্ চুপাই এটা কথা ক’লে সি সন্তোষ পাই হাঁহে। মানুহৰ কথা নুবুজা জন্তু এটাকো উচ্চাৰিত শব্দৰ তাৰতম্য অনুসাৰে ভয় খুৱাব বা আনন্দ দি বশ কৰিব পাৰি। সুললিত মাতৰ চৰাইৰ শব্দ শুনি আমি মোহ স্বাওঁ, যদিও সেই শব্দেৰে সেই চৰায়ে আনন্দ প্ৰকাশ কৰিছে নে বিৰক্তি প্ৰকাশ কৰিছে। চৰাইটোৱেহে জানে। শুকান শিলত বা খহটা ঠাইত ঘঁহি উলিৱা কেৰ্কেৰীয়া মাতে আমাৰ মনত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰি বিৰক্তি জন্মায় ; সুললিত বেহেলা বা বীণৰ গুণত ঘঁহনি খাই উঠা শব্দই মনত তৃপ্তি আৰু আনন্দ দিয়ে। আমি নজনা ভাষাত – যেনে ইটালীয় বা জাৰ্ম্মান ভাষাত শোকৰ বা প্ৰেমৰ বা উদগনিৰ গান শুনিলে যদিও আমি কথাবোৰৰ মানে বুজিব নোৱাৰোঁ, তথাপি তাত উচ্চাৰিত শব্দই আমাৰ মনত শোকৰ বা প্ৰেমৰ বা উদগনিৰ ভাব জগাই দিয়ে। এই লেখকৰ কেঁচুৱা ছোৱালী এজনীয়ে, তাইৰ মাত ফুটাৰ আগেয়ে, চেতনাৰ বা পিয়েনত কোনোবাই দুখৰ গান বজোৱা শুনিলে ফেকুৰি ফেকুৰি কন্দা আৰু হাঁহিৰ গান বজোৱা শুনিলে আনন্দ প্ৰকাশ কৰা লেখকে সততে দেখিছিল।
গ্ৰীচৰ অৰ্ফিয়ছৰ (Orpheus) বীণৰ শব্দৰ মধুৰ ধ্বনিয়ে গছ, পৰ্ব্বত পশুপক্ষী আদিকে বিচলিত কৰা, লৰোৱা প্ৰবাদ প্ৰচলিত আছে। আকবৰ বাদছাহৰ সভাত এদিন দুপৰীয়া সঙ্গীতবিদ তানসেনে এটা ৰাতিৰ ৰাগ ধৰিলত সেই ৰাগৰ ধ্বনি যিমান দূৰলৈকে গৈছিল সেই ডোখৰ ঠাইক ৰাতিৰ এন্ধাৰে ঢাকিছিল বুলি প্ৰবাদ প্ৰচলিত আছে আকবৰৰে ৰাজসভাৰ আৰু এজন সঙ্গীত-শব্দবিদ গোপাল নায়কক এদিন আকবৰে দীপক ৰাগ গাবলৈ ক’লত, গোপালে এডিঙিলৈকে পানীত নামি ৰাগ ধৰিলত পানী তপত হৈ হৈ শেষত নিজেই পুৰি মৰিল, এনে প্ৰবাদ প্ৰচলিত আছে। হলায়ুধ মিশ্ৰই কৰা “সেকশুভোদয়া” নামৰ এখন প্ৰাচীন সঙ্গীত বিষয়ৰ গ্ৰন্থত আছে, বিদ্যুৎপ্ৰভা নামেৰে এজনী নৰ্ত্তকী গায়িকাই এদিন ৰজাৰ সভাত “সুহৈ” (সুহাই) নামৰ ৰাগ গাইছিল। ৰজাৰ বৰচ’ৰাৰ কাষতে এটা পাটনাদৰপৰা তেনে সময়তে এজনী তিৰোতা মানুহে পানী তুলিবলৈ আহোতে সেই ৰাগ শুনি কাণ্ডজ্ঞান হেৰুৱাই কলহৰ ডিঙিত জৰী নলগাই নিজৰ সৰু লৰাটােৰ ডিঙিত জৰী লগাই তাক পাটনাদত পেলাই জুবুৰিয়াই জৰীডাল টানি ল’ৰাটোক ওপৰলৈ তুলিলে, ল’ৰাটো পানী খাই মৰিল। সেই কাণ্ড দেখি ওচৰত থকা মানুহে হায়ৈবিয়ৈ কৰাত ৰজাই শুনি মানুহজনীক ধৰাই নি, তাই কিয় তেনে কৰিলে বুলি সুধিলত তাই ক’লে – “স্বৰ্গদেও, এইটো মোৰ ল’ৰা ; স্বৰ্গদেৱৰ সভাৰপৰা গোৱা ৰাগ এটা মই শুনি মোৰ জ্ঞান হৰি গৈ তেনে কাম কৰিছিলো।” ইয়াৰ পিছত ল’ৰাটোৰ ভৰি দুটা ধৰি তাক ঘূৰালত তাৰ মুখেদি পানীবোৰ ওলাই গৈ ল’ৰাটো ভাল হ’ল। এদিন সেই ৰজাৰ সভালৈকে বুঢ়ন মিশ্ৰ নামেৰে এজন গায়কে আহি পটমঞ্জৰী’ নামেৰে এটা ৰাগেৰে গান কৰিলত ৰাজসভাৰ ওচৰত থকা আহত গছ এজোপাৰ আটাইবোৰ পাত সৰি পৰিছিল। জয়দেৱ মিশ্ৰ নামৰ সঙ্গীতজ্ঞ পণ্ডিত এজনৰ ঘৈণীয়েক পদ্মাৱতীয়ে গঙ্গাস্নান কৰিবলৈ যাওঁতে গান্ধাৰ ৰাগ ধৰিলত গঙ্গাৰ ঘাটৰ ইপাৰে যিমানবোৰ নাও বন্ধা আছিল, এইবোৰৰ [ ৯৮ ] ডোল ছিগি গৈ টান খাই পদ্মাৱতীৰ ফালে আহিছিল। পদ্মাৱতীৰ স্বামী জয়দেৱে এদিন জাৰকালি বসন্তৰাগ গাওঁতে পাত নথকা গছবোৰত কুঁহিপাত মেলিছিল। Oriental hyperbole অৰ কথা বুলি যদি কোনোৱে এইবোৰ বৃত্তান্ত নপতিয়ায়ও, এইটাে কিন্তু স্বীকাৰ কৰিবই লাগিব যে পূৰ্ব্বকালত ভাৰতত সঙ্গীতশাস্ত্ৰৰ চৰমোৎকৰ্ষ সাধিত হৈছিল। যদিও এনোবোৰ আখ্যায়িকাক আজিকালি মানুহে সাধুকথাৰ শাৰীত পেলায়, তথাপি শব্দশাস্ত্ৰ সঙ্গীতশাস্ত্ৰত পাৰদৰ্শী আগৰ কালৰ হিন্দুৰ পক্ষে শব্দৰ এনে মহাশক্তিৰ সাধন আৰু তাক আয়ত্ত কৰা অসম্ভৱ নাছিল, বৰং অতিশয় সম্ভৱপৰ আছিল। অসমতো এনে শব্দবিদ্যা, সঙ্গীত সাধন বিদ্যাৰ চৰ্চা পূৰ্ব্বকালত বিশেষৰূপে আছিল। গুৰু চৰিত্ৰত আছে – মহাপুৰুষ শ্ৰীশঙ্কৰদেৱে চিহ্নযাত্ৰাৰ ভাওনা কৰোঁতে -
গায়ন বায়ন বৰ ধেমালি জুৰিলা।
বৰগায়নৰ বেশে শঙ্কৰ উঠিল।
উদাৰ সহিত বৰ গোৱিন্দ উঠিল।
আনো ভক্তগণে পাছে গীত গাইতে লৈল।
প্ৰথমে শঙ্কৰদেৱে ৰাগ তুলিলেক।
উদাৰ প্ৰভৃতি ভক্তে দোহাৰে প্ৰত্যেক।
তিমিৰ ৰাগক পাছে বলায়ে জুৰিলা।
বায়ুমণ্ডলী ৰাগ শঙ্কৰেও দিলা।
ৰাগ উচ্চাৰণে মহা বতাস মিলিল।
নিকটৰ পাতিসোন্দো বৃক্ষত লাগিল।।
দুই ফাকি দেন্তে বৃক্ষে যত পাত ছিল।
সকলো সৰিয়া তৈতে ভৈলন্ত নিৰ্ম্মল।।
শেষ দুয়ো ফাকি দেন্তে মোসক গুণে পাছে।
পূৰ্ণ কৈল পত্ৰ সব সেহি বৰ গাছে।
আমি যাক নিৰৰ্থক শব্দ বোলো, তাৰো এনে প্ৰভাৱ , অৰ্থবোধক শব্দৰতো কথাই নাই। ভৱদুখহাৰী আনন্দময় ঈশ্বৰবাচক নামৰ এই বাবেই অনন্ত মহিমা, – তেহেলৈ লওঁতাজনে সেই নাম জ্ঞানতে লওক বা অজ্ঞানতে লওক, শ্ৰদ্ধাতে লওক বা হেলাতে লওক। এই বাবে শ্ৰীশঙ্কৰদেৱে কীৰ্ত্তনত লেখিছে –
হৰিনামে সব পাতক দহয়,
জ্ঞানে বা অজ্ঞানে বোলে।
যেন হুতাশনে শুকান কাষ্ঠক
অতি অপ্ৰয়াসে পোলে।
মধুৰমধুৰমেতন্মঙ্গলং মঙ্গলানাং।
সকলনিগমৱল্লীসৎফলং চিৎস্বৰূপং।
সকৃদপি পৰিগীতং শ্ৰদ্ধয়া হেলয়া ৱা।
ভূণ্ডৱৰ নৰমাত্ৰং তাৰয়েৎ কৃষ্ণনাম।
সকল নিগম-লতা তাৰ অবিনাশী ফল
[ ৯৯ ]
কৃষ্ণনাম চৈতন্য স্বৰূপ।
সুমধুৰ সুমঙ্গল শ্ৰদ্ধায়ে হেলায় লৈয়া
নৰমাত্ৰ তৰে ভৱ-কূপ। (ঘোষা)
এই বাবে অজামিলে, অন্তকালত পুতেকৰ নাম ধৰি নাৰায়ণ’ বুলি মাতিলত তেওঁৰ সৰ্ব্বপাপ নষ্ট হৈ উদ্ধাৰ পালে।
পুত্ৰ-নাম ধৰি উপহাস্য কৰি
হেলাত যি বোলে হৰি।
তাহাৰ সমস্ত পাতক দহয়,
জানা তাক নিষ্ঠ কৰি। (কীৰ্ত্তন)
নামৰ গোপ্য মহিমাই (intrinsic value) এনে। নিৰৰ্থক শব্দ এটাৰে যদি আমি প্ৰত্যক্ষ শক্তি দিনৌ এনেকৈ দেখো যে দেখি অবাক হওঁ, পৰম মঙ্গলময় পৰম ঈশ্বৰৰ আনন্দময় হৰিনাম শক্তিৰ অপাৰ মহিমা থকাত সন্দেহ কি?
নাম পঞ্চানন নাদে পলাৱত
পাপ দন্তী ভয়ভীত। (শঙ্কৰদেৱ)
তাৱদেকে মহা পাতক-হস্তীৰ
থাকে মহা গৰ্ব্ব-মদ।
যাৱে ৰামনাম প্ৰমত্ত সিংহৰ
নুশুনে ধ্বনি শব্দ। (কীৰ্ত্তন)
এই দেখি গুৰুজনে লেখিছে – নামৰ মহিমা কহন্ত কেশৱে
আপুনি আশ্চৰ্য ভৈলা।
শৰীৰ ৰোমাঞ্চ বচন নোলায়
নিচুকি স্তম্ভিয়া ৰৈলা।।
এই বাবেই নাম সকলো ধৰ্ম্মৰ ওপৰত। সকলো ধৰ্ম্মৰ ওপৰে বসিয়া হৰিৰ নাম প্ৰকাশে বুলি এই বাবেই ঘোষাত কৈছে। এই বাবেই ভক্তই প্ৰভু ৰামক স্তুতি কৰি কৈছে –
হে প্ৰভু ৰঘুপতি ৰাম ৰাম ৰাম ৰাম
তোমাত কৰিয়া তযু গুণ-নাম ছাৰ।
বিনা সেতু বন্ধ কৰি নৰে, ৰাম ৰাম ৰাম ৰাম ৰাম
অপাৰ সংসাৰ সমুদ্ৰৰ হোৱে পাৰ। (ঘোষা)
এইবোৰ অতিৰঞ্জিত কথা নহয়, ভকতৰ প্ৰাণৰ প্ৰকৃত অনুভূতিৰ কথা ; ঈশ্বৰৰ পদ-পঙ্কজত ভকতে নিমগন হৈ অনেক সাধনা কৰি পোৱা কথা। আমি বাহিৰৰপৰা এনে কথাক অতিৰঞ্জিত আৰু ভুল বুলি আমাৰ মুখতাৰ চিনাকি দিওঁ মাথোন। ৰাম কৃষ্ণ হৰি নামৰ, ওঁ নামৰ অৰ্থৰ মৰ্ম্ম অবগাহ কৰি তাক সাধনা কৰি আমাৰ অস্তিত্বৰ প্ৰত্যেক অণু-পৰমাণু, প্ৰত্যেক কণাৰ চেতনা কৰি লব নেজানি, নোৱাৰি আৰু কৰিবলৈ চেষ্টা নকৰিহে আমি তাক ভাটৌৰ মাত বুলি উৰাই দি অধোগামী হৈছোঁহক। নামক [ ১০০ ] আমাৰ সৰ্ব্বহ কৰিব খুজিলে, আৰু কৰি কৰ্ম্মবন্ধ এৰাই ভৱ-সংসাৰ তৰিব খুজিলে তাক খাওঁতে-শোওঁতে উঠোঁতে-বহোঁতে লৈ জপ কৰি কৰি থাকিব লাগিব, amateur ভাৱে অৰ্থাৎ চেলেংপেতেংকৈ ললে নহ'ব; নতুবা তাৰ beauty, তাৰ মহিমা তোমাৰ আগত প্ৰকাশ নহয়। সাধনা, সাধনা, সাধনা লাগে, তেহে সম্পূৰ্ণ সিদ্ধি লাভ।
ৰাম নাম জপ ভাই, ৰাম নাম জপ।
ইহাৰ সমান নোহে, মন্ত্ৰ তন্ত্ৰ তপ।। (শঙ্কৰদেৱ)
এইফাকি সাধকৰ হিয়াৰ বাণী, অনেক সাধনা কৰি পোৱা সিদ্ধান্তৰ কথা।
ভগৱন্তই গীতাত কৈছে ̶ "যজ্ঞানাং জপযজ্ঞোহস্মি।" সকলো যজ্ঞৰ ভিতৰত নাম জপৰূপী যজ্ঞহে তেওঁ। নামব্ৰহ্মৰ উপাসনাই মানুহৰ একমাত্ৰ মুক্তিলাভৰ উপায়, আৰু ইয়েই ভাৰতৰ প্ৰাচীন ধৰ্ম্ম। শিৱ, নাৰদ, শুকদেৱ, প্ৰহলাদ, জনক প্ৰভূতি মহাযোগী, মহাভক্তসকলে নাম ধৰ্মৰ অমিয়ামাধুৰী পান কৰি থাকিবলৈহে আকাঙক্ষী। মহাযোগী, মহাতাপসসকলে মহাযোগ, কঠোৰ তপস্যা কৰি satisfied নহৈ, সন্তোষ নলভি, ̶ "শুদ্ধ নহ'ল, দোষ ৰৈ গ'ল, ছিদ্ৰ থাকি গ'ল, ̶ "Conscience বা বিবেক বা অন্তৰাত্মাৰপৰা এনে সাবধান কৰা বাণী শুনি শেহত নামহে সৰ্ব্বছিদ্ৰ সৰ্ব্বেদোষহাৰী পৰম আনন্দ, পৰম সন্তোষদায়ক বুলি থিৰ কৰি ব্ৰহ্মোপাসনাৰ প্ৰকৃত পদ্ধতি প্ৰচাৰ কৰি গৈছে।
তন্ত্ৰ মন্ত্ৰ আনো দ্ৰব্য অনেক।
দেশ কাল পাত্ৰ ছিদ্ৰ যতেক।।
পূৰ্ণ নোহি যজ্ঞৰ অঙ্গ।
হৰি নামে কৰে সবে সুসাঙ্গ।। (কীৰ্ত্তন)
মৃত্যুৰ সময়ত অন্তকৰ হাতত পৰিলে, তপ-জপ যাগ-যজ্ঞ ক'ৰবাত থাকে; তেতিয়া একমাত্ৰ এই হৰি নামকহে মানুহে (যি সম্প্ৰদায়ৰে হওক) সাৱটি ধৰে। ̶
তপ জপ তীৰ্থ ব্ৰত যাগ যোগ জ্ঞান দান
কাকো নসুমৰে মৃত্যু বেলা।
মৰন্তাজনক বেঢ়ি বোলে সৱে ৰাম বোল
হেন নামে এতিক্ষণে হেলা।। (ঘোষা)
মৃত্যুৰ অধিকাৰী মহাভক্ত ধৰ্ম্মৰাজ যমে তেওঁৰ দূতসকলক নামৰ পৰম মহিমা জানি সেইদেখি কৈছিল, ̶
দেৱ ঋষি নৰ সিদ্ধ বিদ্যাধৰ গন্ধৰ্ব্ব চাৰণগণে।
হৰিৰ নামৰ গোপ্য মহিমাক তেসম্বো কেহো নাজানে।।
ব্ৰহ্মা হৰ মনু কপিল কুমাৰ শুক ভীষ্ম বলি ৰায়।
প্ৰহলাদ নাৰদ জনক আমিসে বাহ্ৰজন সমুদায়।।
পৰম গুপুত হৰিনাম ধৰ্ম্ম জানি আছো শুদ্ধভাবে।
যাক আচৰিলে ঠাৱতে বসিয়া দুৰ্ল্লভ মোক্ষক পাৱে।।
হৰি ভকতি কৰে সৰ্ব্বদায় কৰিয়া কীৰ্ত্তন কৰ্ম্ম।
[ ১০১ ] এনে গুপ্তৰত্নক বেদ, ভাৰত, গীতা, ভাগৱত চাই উলিয়াই আনি এই কালৰ উপযোগী জানি পুনৰ প্ৰচাৰ কৰিলে আমাৰ শঙ্কৰদেৱে। এই কথা মাধৱদেৱে গীতেৰে যেনেকৈ কৈছে, ̶ তাক এশবাৰ সত্য সত্য বুলি স্বীকাৰ কৰোঁ ̶
চাৰি বেদ পুৰাণ যত ভাৰত গীতা ভাগৱত চাই।।
ওহি সাৰ বিচাৰ কয় ভাৰত, হৰি বিনে তাৰক নাই।।
সনক সনাতন শুক মুনি নাৰদ চতুৰবয়ন শূলপাণি।
সহস্ৰবয়ন আদি গাৱত হৰিগুণ, সকল নিগম তত্ত্ববাণী।।
কৃষ্ণনামযশ পৰম অমিয়া-ৰস গাৱত মুকুত নিশেষং।
পৰম মুৰুখমতি কহয় মাধৱ দীন, শঙ্কৰ গুৰু উপদেশং।।
দেৱতা আছে। আমি পাশ্চাত্য শিক্ষাত শিক্ষিত হৈ, প্ৰত্যক্ষ আৰু বাস্তৱ জগতত নিমগন হৈ যিমানকে প্ৰত্যক্ষবাদী হৈ আমাৰ ভাৰতীয় মহাজ্ঞানী মহাচিন্তাশীল ঋষিমুনিসকলক কল্পনাবিহাৰী বুলি ঔদ্ধত্য প্ৰকাশ কৰোঁহক, এইটো নিশ্চয় নিশ্চয় যে তেওঁলোক মাথোন কল্পনা ৰাজ্যত থকা সাধুকথা ৰচোঁতা বা বিশ্বাস কৰোঁতা মানুহ নাছিল। তেওঁলোক আধ্যাত্মিক-জ্ঞান-নেত্ৰ উন্মিলিত কৰি দেখিছিল যে এই সংসাৰেই মানুহৰ এক মাথোন শেষ সংসাৰ নহয়, আধ্যাত্মিক জগৎ বুলিও এখন সংসাৰ মানুহৰ জীৱনৰ অন্তত আছে। আজিকালি প্ৰত্যক্ষবাদী বৈজ্ঞানিক দাৰ্শনিকসকলে এই জড় সংসাৰক যেনেকৈ তন্নতন্নকৈ আলোচনা কৰিছে, তেওঁলোকেও সেইদৰে আধ্যাত্মিক জগততো পুঙ্খানুপুঙ্খৰূপৰে আলোচনা কৰি তাৰ তথ্য নিৰ্ণয় কৰিছিল আৰু সেই আলোচনাৰ প্ৰণালী অধিৰোহ অবৰোহ আজিকালিৰ দৰেই খুবেই বৈজ্ঞানিক আছিল। আমি পাশ্চাত্য শিক্ষাত শিক্ষিত হৈ দেৱতাৰ অস্তিত্ব নেমানিব পাৰোঁ, কিন্তু সেই বুলি তেত্ৰিছ কোটী দেৱতা শূন্যত পৰিণত নহয়। সকলো ধৰ্মতে দেৱতাৰ অস্তিত্ব স্বীকৃত হৈছে। আমাৰ মৃত্যু হ'লেও আমাৰ আমিত্ববৰ ওৰ নপৰে, মৃত্যুৰ পাছতো যে আমাৰ আমিত্ব সম্পূৰ্ণৰূপে বৰ্ত্তমান থাকে, বৰং স্থূলদেহৰপৰা মুক্ত হৈ আত্মচৈতন্যৰ বিশেষভাৱে বিকাশ হয়, পাশ্চাত্য পণ্ডিতসকলেও লাহে লাহে এই কথা বুজি আহিবলৈ ধৰিছে। বিলাতৰ সৰ্ব্বশ্ৰেষ্ঠ বৈজ্ঞানিক ছাৰ অলিভাৰ লজে আজি বছৰদিয়েকৰ আগেয়ে কোৱা এই কথা অৱশ্যে অনেকে কাকতত পঢ়িছে। তেওঁ এটা বক্তৃতাত কৈছিল ̶
In justice to myself and my co-workers, I must risk annoying present hearers, not only by leaving or record our conviction that occurrences now regarded as occult can be examined and reduced to order by methods of science carefully and persistently applied but by going further and saying with the utmost brevity that already the facts so examined have convinced me that memory and affection are not limited to that association with matter by which alone they can manifest themselves here and now and that personality persists be[ ১০২ ] yond bodily death. * * * The methods of science are not the only way, though they are our way of being piloted to truth.
দুষ্কৰ্ম্মৰ দ্বাৰায় যেনেকৈ ভূত (Evil spirit) হয়, সজ কৰ্ম্মৰ দ্বাৰায় তেনেকৈ Good spirit angel অৰ্থাৎ দেৱতা হয়, এইটো হিন্দু ঋষিৰ দৃষ্টিৰ সত্য সিদ্ধান্ত। তেওঁ দেখিছিল, পূৰ্ণ কাৰ্যৰ ফলত আৰু নিৰবিচ্ছিন্নভাৱে সজ চিন্তা, সজ কাৰ্যৰ ফলত মোলতিৰ নিয়ম মতে Good spirit উৰ্দ্ধগামী হৈ হৈ দেৱতাত পৰিণত হয়গৈ। পৰলোকতো সজ চিন্তৰ সজ কাৰ্যৰ ফলত কালক্ৰমত জীৱই দেৱতাৰ চাপে ঢাপে উঠি গৈ ইন্দ্ৰত্ন পৰ্যন্ত পায়গৈ। ইন্দ্ৰ, চন্দ্ৰ, বায়ু, বৰণ প্ৰথমতে আমাৰে নিচিনাহে জীৱ আছিল। লাহে লাহে সজ কাৰ্য্যৰ দ্বাৰায় তেওঁলোক সেইবোৰ পদৰ অধিকাৰী হৈছে। ঈশ্বৰৰ বিশ্বৰাজ্যত সজ কাৰ্যৰ ফলত যেনেকৈ ক্ৰমোন্নতি ধ্ৰুব সত্য, অসজ কাৰ্যৰ ফলত অৱনতিও তেনেকৈ ধ্ৰুব সত্য।
নামেৰে ঈশ্বৰক উপাসনা কৰাৰ বিশেষত্ব এই যে এই পূজা, এই উপাসনাত কোনো প্ৰকাৰ জাতিবৰ্ণ বিচাৰৰ প্ৰয়োজন নাই, ব্ৰাহ্মণৰপৰা চণ্ডাললৈকে সকলে এই পূজাৰ অধিকাৰী। এই পুজাক দেশ-কাল-পাত্ৰৰ বিচাৰ আৰু আন আন কোনো ছিদ্ৰই পৰশিব নোৱাৰে। আমাৰ মহাপুৰুষৰ দৰে চৈতন্যদেৱেও এই নামধৰ্ম্ম প্ৰচাৰ কৰি কৈছে –
কলিযুগে নামৰূপে কৃষ্ণেৰ অৱতাৰ।
নাম হইতে হয় সৰ্ব্ব জগত নিস্তাৰ।।
ছান্দোগ্য উপনিষদে কৈছে – ওমিত্যেতদক্ষৰমুদ্গীথমুপাসীত” এই ঈশ্বৰবাচক প্ৰণৱ নামেই মধুৰমধুৰমেতং মঙ্গলং মঙ্গলনাং ... তাৰয়েৎ কৃষ্ণ নাম।” এনে কৃষ্ণ নাম, যাৰ অন্বয় ̶
কৃষিভূৰ্ৱাচক শব্দে ণশ্চ নিৱৃত্তিবাচকঃ।
তয়োৰৈক্যং পৰং ব্ৰহ্ম কৃষ্ণ ইত্যভিধীয়তে। (মহাভাৰত)
কৃষ্ণ হেন শব্দটো পৃথিৱীবাচক ভৈল
ণ আনন্দত প্ৰৱৰ্ত্তয়।
দুইৰ এক পদ ভৈল পৰমব্ৰহ্ম-ৰূপ কৃষ্ণ
নাম আনন্দক মাত্ৰ কয়। (ঘোষা)
অতি সুমধুৰ ৰাম বোলা ভাই ! যি ৰাম নাম —
ৰমন্তে যোগিনোহনন্তে সত্যানন্দে চিদাত্মনি।
ইতি ৰামপদেনাসেী পৰং ব্ৰহ্মাভিধীয়তে।
অনন্ত চৈতন্য আত্মা সদানন্দ ঈশ্বৰত
যোগীজনে সদায় ৰময়।
এহি হেতু ৰাম-পদে পৰমব্ৰহ্ম স্বৰূপত
কহে ৰাম নামৰ অন্বয়। (ঘোষা)
আমাৰ পাপ-তাপ হৰণ কৰোতা ঈশ্বৰক হৰি বোলা ভাই !
হৰেং পাপঞ্চ তাপঞ্চ ভক্তানাঞ্চ হৰেৎ মনঃ।
[ ১০৩ ]
য এব স হৰিঃ প্ৰোক্তঃ সমটৰ্ন্তেভক্তসাধকৈঃ।।
স্মৰণ মাত্ৰকে যিহেতু দুৰ্ঘোৰ
সংসাৰ দুখ হৰন্ত।
এহি হেতুতেসে ঈশ্বৰক হৰি
বোলয় যত মহন্ত। (ঘোষা)
চোৱাচোন, মহাভক্ত মহাদেৱ শিৱই মহানিৰ্ব্বাণতন্ত্ৰত জগত্মাতা পাৰ্ব্বতীদেৱীৰ উত্তৰত কৈছে –
কলৌ পাপযুগে ঘোৰে তপোইনেহতিদুস্তৰে।
নিস্তাৰবীজমেতাৰৎ ব্ৰহ্মমন্ত্ৰস্য সাধনম্।
সাধনানি বহুক্তানি নানাতন্ত্ৰগমাদিষু।
কলৌ দুৰ্বলজীৱানামসাধ্যানি মহেশ্বৰি।
তেষাং হিতায় মোক্ষায় ব্ৰহ্মাগোয়মীড়িতঃ।
নাদ-ব্ৰহ্ম, শব্দ-ব্ৰহ্ম, নাম-ব্ৰহ্ম - এইবোৰ একে কথাই। নামেই ব্ৰহ্ম, নাম গালেই ব্ৰহ্মৰ উপাসনা হয়।
ন নাদেন ৱিনা জ্ঞানং ন নাদেন ৱিনা শিৱঃ।
নাদৰপং পৰং জ্যোতিনাদৰূপী স্বয়ং হৰিঃ।।
অৰ্থাৎ নাদ (শব্দ বা নাম) ব্যতীত জ্ঞানেই নহয়। মঙ্গলময় শিৱ শব্দ-বিৰহিত নহয়। জ্যোতিৰ্ম্ময় পৰমব্ৰহ্ম নাদৰূপী হৰি পৰমেশ্বৰ স্বয়ং নাদৰূপী অৰ্থাৎ নামৰূপী।
এই নামৰূপী পৰমব্ৰহ্মৰ উপাসনা আমাৰ যিজন পৰম কৃপালু শঙ্কৰদেৱে প্ৰচাৰ কৰি গ’ল, সেইজনৰ ওচৰত কৃতজ্ঞতা জনাই –
নাম লোৱা বাপুসকল, নকৰিবা হেলা।
নামে সে ৰাখিব ঘোৰ সঙ্কটৰ বেলা।
হৰেৰ্নাম হৰেৰ্নানাম হৰেৰ্নামৈব কেৱলং।
কলৌ নাস্ত্যেব নাস্তোব নাস্তোব গতিৰন্যথা।।
এতেকে ভাই ! ভয় নাই – ভয়ৰতো কথাই নাই, পৰমানন্দ মিলিব কায়বাক্যমনেৰে ৰাম বোলা, কৃষ্ণ বোলা ! সকলো নামৰ সাৰ ৰাম কৃষ্ণ নাম। ঈশ্বৰে দঢ়াই কৈছে, promise কৰি কৈছে -
মাধৱে বোলন্ত মোক কৃষ্ণ কৃষ্ণ কৃষ্ণ বুলি
সততে সুমৰে যিটোজন।
জল হন্তে যেন পদ্ম নৰকৰপৰা তাক
আপুনি উদ্ধাৰোঁ ৰঙ্গ মন। (ঘোষা)
ভক্তি হৃদয়ৰ বস্তু, মূৰৰ নহয় ; সেই বাবে তাৰ মূল্য বেছি। হিয়াৰ বস্তুৰ মোল যে মূৰৰ অৰ্থাৎ মগজুৰ বস্তুতকৈ সৰহ এই কথা আমি সকলোৱে চিৰকাল স্বীকাৰ কৰি আহিছে। ঈশ্বৰ কত আছে বুলিলে আমি হিয়ালৈহে আঙুলিয়াওঁ, মূৰলৈ [ ১০৪ ] নহয়। “ত্বয়া হৃষীকেশ হৃদি স্থিতেন যথা নিযুক্তোহম্মি তথা কৰোমি"হে বোলোঁ। আমাৰ হিয়াত থকা বস্তুটো আমাৰ অতি ওচৰ, অতি নিজৰ, তাক আমি আতোলতোলকৈ সামৰি-সুতৰি থৈ দিওঁ। মাকে প্ৰাণসম সন্তানক বুকুতহে সামৰি লয়। এই বাবেই মাতৃস্তন্যৰ আধাৰ বুকু , যি স্তন্যামৃত দি তেওঁ সন্তানক বৰ্দ্দন কৰে। মূৰ জ্ঞানৰ আৰু বুদ্ধিৰ স্থান, হৃদয় ভক্তি আৰু প্ৰেমৰ স্থান, য’ত পৰমাত্মাৰ অংশ জীৱাত্মা গোপন হৈ আছে। এই বাবে গীতাত জ্ঞানযোগতকৈ ভক্তিযোগৰ প্ৰাধান্য। এই নিমিত্তে শঙ্কৰদেৱৰ প্ৰচাৰিত ধৰ্ম্মত ভকত আৰু ভকতিৰ স্থান শ্ৰেষ্ঠ। সকলো প্ৰকৃত ধৰ্ম্মৰে প্ৰাণ ভক্তি, যদিও অনেকে তাক মুখেৰে স্বীকাৰ নকৰে বা সেইটো কথা অজ্ঞাতসাৰে স্বীকাৰ কৰিও, মন কৰি নেচায়। এটা বৰ বুদ্ধিমান চতুৰ লোকতকৈ নিশ্চয় তুমি নিৰ্ভাজ হিয়াৰ লোকক ভাল পোৱা, বিশ্বাস কৰা, তাৰ আগত তোমাৰ হিয়া উবুৰিয়াই দিয়া। কিয়? কাৰণ হৃদয়, হৃদয়েৰে সৈতে তাত চিনাকি হয়, তাত তঞ্চকতা নাথাকে, সি ঈশ্বৰৰ স্থান, তোমাৰ মূল্য বুলিবৰ নিমিত্তে কষটি শিল। তুমি মনীষী বিছমাৰ্ক, বা গ্লেড্ষ্টোনৰ আগত তোমাৰ হিয়াৰ কথা খুলি ক’বলৈ ভয় কৰিবা আৰু ক’বলগীয়া হলেও সাৱধান হৈ লুকঢাক কৰি পেটত কিছুমান ৰাখি ক’বা ; কিন্তু এজন সামান্য ধাৰ্ম্মিক পাদুৰী, অথবা ঈশ্বৰভক্ত নিভাঁজ হৃদয়বান লোকৰ আগত হ’লে নিশ্চয় তুমি হিয়া উবুৰিয়াই দিবা ; কাৰণ তেওঁৰ শুদ্ধ জীৱাত্মাই তোমাৰ শুদ্ধ জীৱাত্মাক টানি নিয়ে। বুদ্ধিমান অতি চতুৰ লোক যিমানেই জ্ঞানী হওক, যিমানকে তেওঁৰ বুদ্ধিৰ বিকাশ ঘটক, তেওঁৰ জীবাত্মা, জবায়ুৰে ভ্ৰাণ আবৃত হৈ থকাদি বা ধোঁৱাৰে জুই ঢাক খাই থকাদি অপ্ৰকাশিত থাকে। এই জৰায়ু বা ধোঁৱাকে সাধুসকলে মায়া বোলে। হিয়াৰ ভক্তিৰেহে এই মায়াৰ বন্ধন কুমলি শিথিল হয়। ভক্তিৰে সৈতে, শ্ৰদ্ধাৰে সৈতে তুমি যাক যি বস্তুকে দিয়া, সেইজনে নিশ্চয় প্ৰীতিৰে তাক গ্ৰহণ কৰে ; কাৰণ সেই বস্তু তোমাৰ হিয়াৰপৰা গৈ তেওঁৰ হিয়া পালেগৈ, সি দুই হিয়াৰ যোগ সাধন কৰিলে, দুইকো একান্তভূত কৰি পেলালে। এই বাবে ভক্তি জ্ঞানতকৈ শ্ৰেষ্ঠ। এইদেখি বিবেকানন্দ স্বামীয়ে কৈছিল - "It is through hearth Lord is seen and not through the intellect. The intellect is only the street cleaner cleansing the path for us, a secondary worker, the policeman. It is feeling that works, that moves with speed infinitely superior to the that of electricity or anything else." তুমি সাত্ত্বিকভাৱে হিয়াৰে সৈতে ঈশ্বৰৰ চৰণত, যি ঈশ্বৰ তোমাৰ হিয়াৰ বস্তু, ফুল-জল দিয়া কল এটি, মাহচাউল এগালিৰে সৈতে দিয়া তাৰ মোল ৰজাঘৰীয়া বৰপূজা বা ৰাইজৰ ডাঙৰ ৰাজহুৱা বৰপূজাতকৈ ঈশ্বৰৰ মানত নিশ্চয় সৰহ। ভক্তি প্ৰধান ধৰ্ম্মৰ শ্ৰেষ্ঠতা এই নিমিত্তে স্বীকাৰ কৰিবই লাগিব। বিশ্বজনীন উদাৰ মহান্ ধৰ্ম্ম এই নিমিত্তে ভক্তিপ্ৰধান নহৈ নোৱাৰে অৰ্থাৎ যি ধৰ্ম্মত ভক্তিয়ে প্ৰধান স্থান অধিকাৰ কৰিছে সেই ধৰ্ম্মহে বিশ্বজনীন হ’ব পাৰে। এবাটি গাখীৰত যেনেকৈ অলপমান টেঙা পৰিলে সি কুৰুচি যায়, সেই ভক্তিৰ ভাণ্ডাতো ৰাজসিক তামসিক কাৰ্য্যেৰে ভক্তি কৰিলে সেই ভক্তিও কালক্ৰমত বিকৃত নহৈ নোৱাৰে। এই বাবে গীতাই কৈছে – [ ১০৫ ]
কাম এষ ক্ৰোধ এষ ৰজোগুণসমুদ্ভৱঃ।
মহাশনো মহাপাপ্মা বিদ্ধ্যেনমিহ বৈৰিণম্।।
মহাপুৰুষে সেইদেখি কীৰ্ত্তনত ৰাজসিক ভাবেৰে অনুপ্ৰাণিত কৰ্ম্মৰ বিষয়ে কৈছে ̶
ৰজোগুণে কৰে কৰ্ম্মত প্ৰীতি।
কৰ্ম্মীৰ দম্ভ ভাৱ বাঢ়ে নীতি।
কৰে হিংসা ধৰ্ম্ম নোপজে বোধ।
নুগুচয় যেন সৰ্পৰ ক্ৰোধন।।
সেইদেখি যদিও ভক্তি পূজাৰ প্ৰধান অঙ্গ, সেই ভক্তিত যেন ৰজোগুণাশ্ৰিত কৰ্ম্ম মিহলি নহয়, সেইটো সদায় সাৱধানে চাব লাগিব নতুবা সি নিশ্চয় কলঙ্কিত যাব। সেইদেখি হে ভক্ত ! সাৱধান, ভক্তিসুধামৃতত যেন ৰজোগুণৰ টেঙাৰ চাট নপৰে, ভক্তিৰক্তৰ ধমনীত যেন ৰজোগুণ তমোগুণৰ শত্ৰু কীটপু সোমাই তাক বিকৃত নকৰে।
ঈশ্বৰৰ স্বৰূপৰ ধাৰণা তুমি তোমাৰ যেনে ইচ্ছা কৰিব পাৰা, কিন্তু সেই ধাৰণা ভাল হ’লে, সুন্দৰ হ’লে, ওখ খাপৰ হ’লে ভাল হ’ব। তেনেহ’লে তোমাৰ মনও ভাল হ’ব, সুন্দৰ হ’ব আৰু ওখ খাপৰ হব ; ফলত তুমি সৰ্ব্বাঙ্গীন উৎকৰ্ষ লাভ কৰি তুলনাত আনতকৈ ঈশ্বৰৰ আৰু সমীপবৰ্ত্তী হবা ; কাৰণ তেওঁ শুদ্ধ বুদ্ধ নিষ্কলঙ্ক নিৰ্ম্মল। মনৰ চিন্ত অনুসাৰে জীৱজন্তুৰ শৰীৰো পৰিৱৰ্ত্তিত হয়। ৰত্নাৱলী শাস্তুত উল্লেখ কৰা বাঘ-পৰুৱাৰ দৃষ্টান্তই আৰু কীৰ্ত্তন-ঘোষাত উল্লেখ কৰা কংসই কৃষ্ণৰ ৰূপ পোৱা এই কথা সপ্ৰমাণ কৰে। বৰ্ত্তমান কালত ব্যৱহাৰিক বিজ্ঞান শাস্ত্ৰইও এই কথাকে সপ্ৰমাণ কৰে। জাপানত কেনেৰি চৰাই পোহোতাসকলে কেনেৰি চৰাইৰ বৰণ সলোৱাৰ কথা আমি জানো। এটা বগা ঘৰত, বগা সজাত, বগা কাপোৰেৰে ঢাকি, হালধীয়া বা মুগা বৰণৰ কেনেৰি চৰাই থৈ দিয়া হয়। কোনো ক’লা বা আন বৰণৰ কোনো বস্তু তাৰ চকুৰ আগৰপৰা একেবাৰেই গুচাই দিয়া হয়। আনকি যিটো মানুহে সেই চৰাইক খাবলৈ দিয়ে সিয়ে সম্পূৰ্ণৰূপে ধৌত বগা কাপোৰ পিন্ধিহে তাৰ আগলৈ যায়। এইদৰে কৰোঁতে কৰোতে কালক্ৰমত সেই কেনেৰিৰ বৰণ বগা হৈ যায়। জাপানৰ চৰাই পোহোতাবোৰে এই উপায়ৰে বগা কেনেৰি বেচি ধন ঘটিব লাগিছে। উপনিষদৰ ঋষিসকলে উপলব্ধি কৰা দৰে ঈশ্বৰ বাস্তৱিকতে অখণ্ড নিত্য, অসীম, নিৰাকাৰ, নিৰ্ব্বিকাৰ, সিৰা আৰু ব্ৰণ ৰহিত ; তেওঁ হ্ৰস্বও নহয়, দীৰ্ঘও নহয়, স্থলও নহয় ; তেওঁ সৰ্ব্বব্যাপক বিভূ। তেওঁক তোমাৰ-আমাৰ মনৰ গজমৰিডালেৰে জোখাটো অসম্ভৱ। তেওঁ তুমি যেনে মনত ধাৰণা কৰা তেওঁ তেনেকুৱা হয় ; অৱশ্যে উৎকৃষ্ট ধাৰণাৰ ফল তোমাৰ নিমিত্তে উৎকৃষ্ট হয়, অপকৃষ্ট ধাৰণাৰে ফল অপকৃষ্ট হয়। তেওঁ অনন্ত সমুদ্ৰ সদৃশ ; তুমি সাধকৰ ভক্তিৰূপ হিমে তেওঁৰ এক খণ্ডক মাথোন তোমাৰ ধাৰণাৰ নিমিত্তে, তোমাৰ উপকাৰৰ নিমিত্তে, এটা আকৃতি প্ৰদান কৰে। তোমাৰ ধাৰণাৰ ফলত সেই আকৃতি তুমি দেখা প্ৰকৃততে তেওঁৰ কোনো ৰূপ নাই। তেওঁৰ কোনো লিঙ্গ নাই। তুমি তেওঁক আই বুলি ভাবিলে তেওঁ আই ; [ ১০৬ ] বোপাই বুলি ভাবিলে বোপাই। নন্দ-যশোদাই তেওঁক পুত্ৰভাবে, উদ্ধৱে সখীভাবে, ব্ৰজৰ বালকসকলে সঙ্গীভাবে, গোপীসকলে স্বামীভাবে, কংসই অৰিভাবে, অৰ্জ্জুনে সখীভাবে, যীচুখ্ৰীষ্টই পিতৃভাবে, বল্লভাচাৰ্য্যই বালগোপালভাবে আৰু আন আন লক্ষ লোকে লক্ষভাবে তেওঁক ভাবি তৰি গৈছে তেওঁ কিন্তু যি আছিল, যি আছে, সেয়েই। তোমাৰ ধাৰণাৰ বেছ কম অনুসাৰে তোমাৰ উৎকৰ্ষ অপকৰ্ষ হয় মাথোন।
হে মানৱ ! তুমি ঈশ্বৰবিশ্বাসী, ঈশ্বৰভক্ত হোৱা ; অন্ধ বিশ্বাস, অন্ধ ভক্তি পৰিত্যাগ কৰি প্ৰকৃত বিশ্বাসী, একনিষ্ঠ জ্ঞানী ভক্ত হোৱা, নিশ্চয় তুমি ভক্ত বৎসল ভগৱন্তৰ প্ৰিয় হ’বা। তেতিয়া তোমাৰ বিমল আনন্দ হ'ব, অমৃত ধন লাভ হ’ব, তোমাৰ অপ্ৰাপ্য একো নেথাকে ; তুমি হৰিৰ বশ্য, হৰিও তোমাৰ বশ্য। নামত ভকত নহৈ, কামত ভকত হোৱা, তেনেহ’লে কৃষ্ণক পাবা।
ভক্ত ভগৱন্তৰ কেনে প্ৰিয়, এবাৰ কীৰ্ত্তনৰ প্ৰহলাদৰ উপাখ্যানলৈ চকু দিয়া। হিৰণ্যকশিপুক বধ কৰাৰ পিছতো নৃসিংহৰ উগ্ৰমূৰ্ত্তিৰ প্ৰশমন নহয়। ব্ৰহ্মা, ৰুদ্ৰ আদি দেৱতাসকলে তেওঁক স্তুতি কৰিছে,
তথাপি নুগুচে নৃসিংহৰ মহাক্ৰোধ।
দেখি দেৱগণে দেন্ত লক্ষ্মীক প্ৰবোধ।
স্বামীৰ গুচায়ো ক্ৰোধ জগতৰ মাৱ।
দেৱতাসকলৰ অনুৰোধ –
শুনি লক্ষ্মীদেৱী উঠি চলিলন্ত গাৱ।।
কিন্তু, নৃসিংহৰ মহা ভয়ঙ্কৰ ৰূপ দেখি।
ডৰে উলটিল দেৱী মুদি দুই আখি।।
অনন্ত উপায় নেপাই ব্ৰহ্মাই প্ৰহলাদক ক’লে –
নৃসিংহৰ কোপ বাপ কৰা উপশান্ত।
ব্ৰহ্মাৰ বচন সাদৰি প্ৰহলাদে ধীৰে ধীৰে গৈলা চলি।
ভূমিত পৰিয়া বিষ্ণুক নমিলা শিৰে ধৰি কৃতাঞ্জলি।।
প্ৰহলাদ পাৱত পৰি থকা দেখি নৃসিংহই হাঁহি,
স্নেহত স্ৰৱয় নয়নৰ নীৰ তুলিলা হাতে উল্লাসি।।
নৃসিংহৰ ক্ৰোধ গ'ল, মুখত হাঁহিয়ে দেখা দিলে, স্নেহত তেওঁৰ নয়নৰ নীৰ বলে, তেওঁ প্ৰহলাদক হাতত ধৰি তুলি মৰম কৰি প্ৰহলাদৰ মূৰত হস্তপদ্ম বুলালে। কৃতজ্ঞ প্ৰহলাদে তেওঁক আন অনেক স্তুতি কৰি এষাৰ কি কথা ক’লে শুনা –
ভয়ঙ্কৰ কোপ দেখিয়া তোমাৰ
প্ৰভু মোৰ ভয় নাই।
সংসাৰ-চক্ৰৰ নিকাৰ দেখন্তে
সদায় ধাতু উড়াই।।
ওপৰৰ এই অতি সুন্দৰ চিত্ৰত কি দেখিলোঁ ? নিজৰ ভাৰ্য্যা লক্ষ্মীতকৈও ভগৱন্তৰ ভক্তৰ মূল্য ভক্তবৎসল ভগৱন্তৰ মনত বেছি। ব্ৰহ্মা, ৰুদ্ৰ আদি দেৱতাৰ কথাকে নকওঁ, লক্ষ্মীও ভয়ত ভীতা ; কিন্তু ভক্ত নিৰ্ভয়। [ ১০৭ ] আৰু এটি চিত্ৰ চোৱা ; – নৃসিংহই প্ৰহলাদক ক’লে –
বোলন্ত প্ৰহলাদ উঠ উঠ।
তোৰ ভক্তি ভৈলো মহাতুষ্ট।
লয়ো বৰ তোৰ যেন মন।
ব্যৰ্থ নোহে মোৰ দৰিশন।
মোক দেখিলেক যিটোজন।
নাহি তাৰ পুনৰাগমন।
ভকতৰ পূৰ্বে মনোৰথ।
দিওঁ কাম মোক্ষ ধৰ্ম্ম অৰ্থ।
“ভক্তিসে পৰম লাভ” জানোতা প্ৰহলাদে কি উত্তৰ দিলে শুনা –
জানো প্ৰভু, পৰীক্ষা আমাক।
সিহেতু বলিলা হেন বাক।
বাঞ্ছে ফল তযু কৰি কৃতা।
সিটো বাণিজ্যৰ নোহো ভৃত্য।
তোমাৰ অকাম ভূত্য আমি।
তুমিও নিষ্কাম মোৰ স্বামী।।
নাহি কাম আমাৰ অন্যথা।
নুহি ৰাজসেৱকৰ যথা।।
এই কথা শুনি নৃসিংহই হাঁহি ক’লে –
জানো তই ভকত একান্ত।।
তথাপিতো ইটো মন্বন্তৰ।
হুয়া থাক দৈত্যৰ ঈশ্বৰ।
সদায় শুনিবি মোৰ কথা।
মোৰ ৰূপ চিন্তিৰি সৰ্ব্বথা।
কীৰ্ত্তনে পাইলা পাপচয়।
ভোগ ভুঞ্জি পুণ্য কৰ ক্ষয়।
তোৰ যশ ব্যাপিৰ জগতে।
ৰাত্ৰি দিনে মোক সুমৰন্তে।
সৰ্ব্ব কৰ্ম্মবন্ধ হৈবি হীন।
অন্তকালে মোত যাইবি লীন।।
এই চিত্ৰই কয় যে নিষ্কাম ভকতে একো নেবাঞ্ছে, একো নিবিচাৰে, একোতে তেওঁৰ স্পৃহা নাই, কেৱল ঈশ্বৰত ৰসময়ী ভকতি কৰি থাকিবলৈহে তেওঁৰ হেঁপাহ। তথাপি সকলো সুখ-সম্পদ, ঐশ্বৰ্য-বিভূতি সেই ভকতৰ পাছে পাছে লগুৱা ফুৰাদি ফুৰে। এই কথাকেহে ৰত্নাৱলী শাস্ত্ৰত লেখিছে –
নবাঞ্ছয় কিছু যিটো ভজি মাধৱক।
দিবন্ত আপুনি নিজ পাদ-পল্লৱক।।
[ ১০৮ ] শেহত কিন্তু প্ৰহলাদে এখুদমান বৰ এটি নৃসিংহৰ ওচৰত মাগিলে। বৰটি কি চোৱা।
তযু পাৱে মাগো এক বৰ।
তুমি প্ৰভু জগত ঈশ্বৰ।
তোমাক নিন্দিলে পিতৃ মোৰ।
সিজিল পাতক মহাঘোৰ।।
তাত হন্তে পিতৃ নিস্তৰোক।
এতেক প্ৰসাদ দিয়া মোক।।
এই প্ৰাৰ্থনা ভক্ত, বৈষ্ণৱৰ প্ৰাৰ্থনা। নিজৰ উপকাৰৰ নিমিত্তে নহয়, পৰৰ উপকাৰৰ অৰ্থে আৰু সেই পৰ এনেজনে যি তেওঁক নগুৰ-নাগতি কৰি শাক্তি কৰিছিল, জুইত পেলাইছিল, পৰ্ব্বতৰপৰা বগৰাই দিছিল, যাঠিৰে খুঁচিছিল।
এই প্ৰাৰ্থনাৰ উত্তৰত ভক্তবৎসল নৃসিংহ মহাপ্ৰভুৱে ভক্তৰ বিষয়ে কি ক’লে এবাৰ ভালকৈ মন দি শুনা, –
নৃসিংহে বোলন্ত হাসি শুনিয়ো প্ৰহলাদ।
দিবেক নলাগে তোক ইসৰ প্ৰসাদ।
পৰম বৈষ্ণৱ তই পুত্ৰ ভৈলি যাৰ।
একৈশ পুৰুষ তাৰ কৰিলি উদ্ধাৰ।
যৈত থাকে মোৰ ভক্ত উদাৰ চৰিত্ৰ।
কীটপতঙ্ককো তথা কৰয় পবিত্ৰ।
নকৰে প্ৰাণীক হিংসা নাহি একো স্পৃহা।
আমাত অৰ্পণ কৰে আপোনাৰ দেহা।
ভকততে শ্ৰেষ্ঠ তই পাইলি বাঞ্ছা সিদ্ধি।
কৰিয়ো পিতৃৰ প্ৰেতকাৰ্য যেন বিধি।
মোত চিত্ত দিয়া কাৰ্য্য কৰিয়ো সন্তোষে।
তবে কি কৰিব আৰ সংসাৰৰ দোষে।।
গীতোক্ত কৰ্ম্মযোগ, জ্ঞানযোগ, ভক্তিযোগ আৰু ভক্তৰ লক্ষণ, জীৱহিংসা, প্ৰাণীবধ নিষেধ, সকলোৰে চুম্বক সাৰাংশ ওপৰৰ কেইশাৰীত আছে। প্ৰহলাদৰ উপাখ্যানৰ কথাবোৰ আমি মহাপুৰুষ শ্ৰীশঙ্কৰদেৱৰ কীৰ্ত্তন পুথিৰপৰা তুলি যে দিছোঁ এইটো নক’লেও হ'ব। এনে বিশ্বজনীন উদাৰ মহান সাত্ত্বিক বিমল ধৰ্ম্ম আমাৰ শঙ্কৰদেৱে প্ৰচাৰ কৰি গৈছে ; তথাপি তাৰ মোল বুজিব নোৱাৰি তাক অৱহেলা কৰোঁ। এনে ধৰ্ম্মতকৈ নিৰ্ম্মল বিশুদ্ধ ওখ ধৰ্ম্ম পৃথিৱীত দ্বিতীয় আছে বুলি আমি নেজানো। ভাই অসমীয়া ! এনে মহাধৰ্ম্ম, এনে মহাৰত্ন, তুমি হেলাত নেহেৰুৱাবা; উঠা, সাৰ পোৱা, মোহ-নিদ্ৰাত আপোনাকে পাহৰি আৰু নাথাকিবা, আৰু সময় নাই। যি অকিঞ্চিৎকৰ বিষয়-সুখত ভোল গৈ আছা, সি তোমাক নেতাৰে।
বিষয়ৰ সুখ এক তিলে কৰি চুৰ।
যমৰ কিঙ্কৰে ধৰি নিব যমপুৰ।
[ ১০৯ ]
চাৰি ধৰ্ম্মক জানোহো মই তাহাত প্ৰবৃত্তি নাই,
অধৰ্ম্মতো নিবৃত্তি নহয়।
হৃদিস্থিতি হুয়া তুমি যেন কৰোৱাহা স্বামী,
তাকে মাত্ৰ কৰোঁ কৃপাময়। (ঘোষা)
এই আষাৰ কথা, জ্ঞানৰ পোহৰ কম পোৱা অন্ধবিশ্বাসী আৰু লোকৰ গলগ্ৰহ হ’ব খোজা এলেহুৱাৰ নিমিত্তে নহয়, যদিও সেই শাৰীৰ লোকসকলে ইয়াক কথাই কথাই মাতে, কথাই কথাই ব্যৱহাৰ কৰে। এইষাৰ শ্ৰুতি-স্মৃতি আদিৰে ব্যৱস্থিত, দৰ্শনৰ যুক্তি-তৰ্কেৰে পৰিশোধিত, জ্ঞানৰ আলোকেৰে আলোকিত, পুৰাণৰ পাৰমাৰ্থিক কথা। এই জ্ঞানী ভক্তই কয় যে “চাৰি বেদ, চৈধ্য শাস্ত্ৰ, ওঠৰ পুৰাণ, ছখন দৰ্শন ইত্যাদিত যি ধৰ্ম্মৰ পথবোৰ প্ৰদৰ্শিত হৈছে সেই পথবোৰৰ বিষয়ে মই সকলো জানো, সকলোবিলাক মোৰ দ্বাৰায় অৱলম্বিত আৰু পৰীক্ষিত হৈছে। মই অৱশ্যে জানো যে সেই বেদ-বেদাঙ্গ আদি শাস্ত্ৰৰ বাণী তোমাৰেই বাণী আৰু জানো যে গীতাত তুমি মুক্তিলাভৰ উপায় স্বৰূপে যি জ্ঞানযোগ, কৰ্ম্মযোগ আৰু ভক্তিযোগৰ উপদেশ দিয়া, সেইবোৰও তোমাৰ আপোন মুখৰে উপদেশ ; কিন্তু হে প্ৰভু ! হে ভকতবৎসল ভক্ত ভগৱান ! তথাপি মোৰ মনক একো একো বেলি ডাৱৰে ঢাকি ধৰে, তথাপি মই কেতিয়াবা কেতিয়াবা সমুখত পোহৰ নেদেখি ধুৱলিকুঁৱলি দেখোঁ। তুমি দেখুৱা জ্ঞানপন্থাৰে বাট বুলোঁতে বুলোঁতে মোৰ চকুত জলব তবক লাগি আহে, কিয়নো বৰ পোহৰ, বৰ জেউটি; ভালকৈ চকু মেলি চাব নোৱাৰো। হে প্ৰভু ! বৰ পোহৰ এন্ধাৰৰ সমান। তোমাৰ অখণ্ড অত্যুজ্জ্বল জ্ঞানৰ প্ৰখৰ জ্যোতি মোৰ চৰ্ম্ম-চক্ষুৰে ধাৰণ কৰিব নোৱাৰে, জ্ঞানৰ চিন্তা কৰোঁতে কৰোঁতে দেখোন কেতিয়াবা অজ্ঞানতাই জ্ঞানৰ ভাও জুৰি তাত সোমাই সকলো নষ্ট কৰে আৰু চাবলৈ গ’লে, হে প্ৰভু ! মোৰ শক্তিৰ ভিতৰুৱা ক্ষুদ্ৰ সীমাবদ্ধ জ্ঞানেই বা তোমাৰ অনিৰ্ব্বচনীয় অখণ্ড অশেষ জ্ঞানৰ তৰ পায় কেনেকৈ? মুক্তিলাভৰ preliminary পাতনি কৰ্ম্ম কৰি চিত্তশোধন কৰি থাকোতেই দেখোন তাত নানা বিঘিনি, নানা বিপদ, নানা দোষ পৰি তাক পণ্ড কৰি দিয়ে, চিত্তশোধন কৰি মন-দৰ্পণৰ ধূলিমলি জাৰি-ফুকি গুচাই থাকোঁতেই দেখোন আকৌ আহি সংসাৰৰ ধূলিয়ে তাক ছাটি পেলায়। সি জড় সংসাৰৰ ধূলি-মাকতিৰে লগৰীয়া বস্তু বুলিহে হবলা। হে প্ৰভু! তোমাৰ উপদেশ মতে তোমাৰে সৈতে মোৰ আত্মাৰ যোগ সাধন কৰিবলৈ যোগমাৰ্গ অৱলম্বন কৰি নথৈ পৰিশ্ৰম কৰোঁতে কৰোতে মই হাইৰাণ হৈছোঁ, তথাপি নোৱাৰোঁ; তোমাক ধৰোঁ ধৰোঁ, ছোওঁ ছোওঁ হওঁতেই, সংসাৰৰ এশ এটা দুপুৰ কামনা, দুৰ্ঘোৰ দুৰ্ব্বাসনাই মোৰ মনত সোমাই যোগৰ চেষ্টাত সাধন কৰি দিয়ে। এতেকে হে প্ৰভু ! মই কি কৰিম, কলৈ যাম? তুমি যাক অধৰ্ম্ম বুলি কৈছা, সেই অধৰ্ম্মলৈ নেযাওঁ বুলি প্ৰাণপণে যত্ন কৰিও নেখোন মই কৃতকাৰ্য হব নোৱাৰোঁ। মই কবই নোৱাৰো ক’ৰপৰা যে কিহৰ ধুমুহা আমি মোৰ দুৰ্ব্বল মনক মোহাৰি পেলায়হি। মই জানি-শুনিও কোনোমতে অধৰ্ম্মৰপৰা নিবৃত্ত নোৱাৰোঁ। [ ১১০ ] এতেকে হে প্ৰভু ! হে ভগৱান ! হে মোৰ বাহিৰে-ভিতৰে গুৰু। হে হৃদিস্থিত পৰমেশ্বৰ ! মই তোমাত কায়মনোবাক্যে আত্মসমপণ কৰিলোঁ, তোমাৰ যি মন যায় তাকে মোৰ হতুৱাই কৰোৱা, মই ধৰ্ম্মৰ বাটত ঠিক ঠাকিব নোৱাৰোঁ।”
পৰমেশ্বৰত absolute resignation অৰ ভাব অৰ্থাৎ সম্পূৰ্ণৰূপে আত্মসমৰ্পণৰ unconditional surrender ভাব ইয়াতকৈ কি আৰু হ'ব পাৰে? এয়েই যীচুৰ প্ৰচাৰিত খ্ৰীষ্টধৰ্ম্ম resignation, এয়েই মহম্মদে প্ৰচাৰিত মচলেম ধৰ্ম্মৰ মহা বলৱন্ত বিশ্বাসৰ আত্মসমৰ্পণ, এয়েই হিন্দু ধৰ্ম্মৰ গীতাশাস্ত্ৰৰ শ্ৰীকৃষ্ণোপদিষ্ট একশৰণ, এয়েই শঙ্কৰ-মাধৱ প্ৰকাশিত মহাপুৰুষীয়া বৈষ্ণৱ ধৰ্ম্মৰ একশৰণ।
ভক্তৰ ঈশ্বৰত আত্মসমপণ (resignation) সংসাৰ-ধৰ্ম্মত ঈশ্বৰনিৰ্দিষ্ট কৰ্ম্মৰ প্ৰতি বিমুখতা নহয়, নিষ্কৰ্ম্ম ঔদাস্যৰ জীৱন নহয় ; ভক্তৰ এই আত্মসমৰ্পণত নিজৰ অহং বিলোপ, নিজে অকৰ্ত্তা আৰু ঈশ্বৰ সকলোৰে কৰ্ত্তাৰ ভাব, এই আত্মসমৰ্পণত অসীম বলৰ, অনন্ত ক্ষমতাৰ, অখণ্ড আনন্দৰ উৎস। “মই অকামিলা অপাৰগ দুৰ্বলৰ গুৰিত সকলো কাৰ্য্যৰ গুৰি সৰ্ববপাৰগ অনন্তবলীৰ বল আছে। ইন্দ্ৰিয়বিলাকক সবল কৰি সেইবোৰৰ দ্বাৰায় মই মোৰ কায্য কৰোৱাই লোৱাৰ দৰে ঈশ্বৰে মোৰ দ্বাৰায় তেওঁৰ ইচ্ছাৰ কাৰ্য্যবোৰ সম্পন্ন কৰি লৈছে ; তেওঁ মোৰ সকলো কাৰ্য্যৰ, সকলো ইচ্ছাৰ মূলত থকাত মোৰ অসীম সাহ, অদম্য উৎসাহ প্ৰবল কাৰ্যকৰী শক্তি, দুৰ্ঘোৰ বিভীষিকাত নিৰ্ভীকতা, নৈৰাশ্যৰ দুখত অক্লিষ্টতা, সুখৰ ধাৰ নিছিগা প্ৰবাহ।" ঈশ্বৰৰ চৰণত আত্মসমৰ্পণ কৰোঁতা ভক্তৰ এই অমৃত বাণী শুনি লোৱা হে অহম্মমী অবিবেকী মানৱ! তোমাৰ আগতে আহি আছে, চকু মেলি চোৱা, ঈশ্বৰত সম্পূৰ্ণ আত্মনিবেদন কৰোতা মীচুখুষ্ট, মহম্মদ, নানকৰ কি কি শক্তি কি ক্ষমতা লাভ। তেওঁলোকৰ সাংসাৰিক –কি ধনৰ, কি ঐশ্বৰ্য্যৰ, কি সন্মানৰ, কি ক্ষমতাৰ অধিকাৰ আছিল যে তেওঁলোকে বিশ্ববিজয় কৰিলে? এইটো হ’ব বিশ্ববিজয়ীৰ, তেওঁলোকৰ কি বল ? এনেকুৱা তেওঁলোকৰ আৰ্হি দেখিও তুমি অহঙ্কাৰৰ আশ্ৰয় লৈ সসীম সংসাৰেদিয়া ক্ষুদ্ৰ ঐশ্বৰ্য সন্মান ক্ষমতালৈ হেঁপাহ কৰি, মহান অসীম পৰমাত্মদত্ত ক্ষমতা আৰু পাৰমাৰ্থিক ঐশ্বৰ্য্য-সন্মানলৈ আওকাণ কৰি আছাঁ! হায়! আন হিচাপে consideration এৰিলেও, তুমি যদি লাভ-লোকচানৰ হিচাপ কৰোতা চতুৰ ব্যৱসায়ীও (business-man) হোৱা, তেনেহ’লেও এনে ক্ষুদ্ৰ লাভৰবেহা কৰিবলৈ যোৱাটো তোমাৰ বুদ্ধি-বৃত্তিৰপক্ষে আগৌৰৱৰ কথা নহয়নে ? এতেকে হে ব্যৱসায়ী! তুমি এনে ব্যৱসায় কৰা, যি ব্যৱসায়ত পৰম লাভ আছে। মহাপুৰুষ মাধৱদেৱৰ এই কথাষাৰ ভাবি চোৱা –
ভাৰত ৰত্নৰ দ্বীপ, মনুষ্য শৰীৰ নৌকা
ৰামনাম মহাৰত্ন সাৰ।
হেনয় বণিজ পাই যিটোজনে নকৰয়
তাতপৰে দুখী নাহি আৰ।। (ঘোষা)
“জানামি ধৰ্ম্ম ন চ মে প্ৰবৃত্তিঃ” এই শ্লোকটোৰ শেহডোখৰ “ত্বয়া হৃষীকেশ হৃদিস্থিতেন যথা নিযুক্তোহস্মি তথা কৰোমি” বিকৃতিভাৱে চৰ্চ্চা কৰি কৰি [ ১১১ ] আজিকালি অনেকে তাৰ আঁৰ লৈ কুকাম কৰাদেখা যায়। এইদেখিহে ইংৰাজীত একাষাৰ কথা আছে "The devil can cite the scriptures to support his wicked deeds" অৰ্থাৎ চয়তানেও তাৰ মতলব সিদ্ধি কৰিবৰ নিমিত্তে তাৰ কথাৰ সমৰ্থন কৰিবলৈ বাইবেলৰ বাক্য উদ্ধৃত কৰিব পাৰে। আমি পাহৰা নাই যে আজিকালিৰ এনাৰ্কিষ্ট (anarchist) অৰ্থাৎ ৰাদ্ৰোহীসকলৰ হাতত একোখন গীতা পোৱা যায়। আৰু কলিকতাৰ মুৰাৰিপুকুৰ বাগানত (তেওঁলোকৰ যত ঘাই আড্ডা আছিল) ৰীতিমতে গীতা পঢ়োৱা আৰু পঢ়োঁতা ৰাজদ্ৰোহী অধ্যাপক আৰু ছাতৰ আছিল। এইটো একে ফুলৰে মৌ, কোদোৰ মুখত পৰি বিহ আৰু মৌমাখিৰ মুখত পৰি মেী হোৱাৰ নিচিনা কথা। 'ত্বয়া হৃষীকেশ' শ্লোক মাতি কুকামৰ পোষকতা কৰোঁতাৰো এনে কথাই। এইটো মন কৰিলেই হয় যে ঈশ্বৰ মঙ্গলময়, কৰুণাময়, ন্যায়বান আৰু সৎ। এনে ঈশ্বৰক যদি আমাৰ সকলো মনোবৃত্তিৰ গৰাকী সম্পূৰ্ণভাৱে পাতি তেওঁৰ আত্মসমৰ্পণ কৰা যায়, তেন্তে তেওঁ আমাৰ দ্বাৰায়, তেওঁৰ সৃষ্টিৰ অমঙ্গলকাৰী কাৰ্য্য কৰোৱাটো একেবাৰেই অসম্ভৱ। তোমাৰ কুকাৰ্য্য কৰিবৰ প্ৰবৃত্তি হৈছে কৰা, কৰি অধঃপাতলৈ যাব খুজিছা যোৱা, কিন্তু ঈশ্বৰে সেই কুকাৰ্য্য তোমাৰ হৃদয়ত থাকি কৰাইছে বুলি কৈ, লোকক ফাকিদি লগেলগে নিজৰ মনো ফাকি আৰু মিছা প্ৰবোধ দি, তোমাৰ বিবেক ঢাকি থৈ sacrilege অৰ্থাৎ অধৰ্ম্ম কৰি মঙ্গলময় ঈশ্বৰত অমঙ্গল ভাব আৰোপ কৰি নিজে নষ্ট হোৱা কিয় ? তোমাৰ অদম্যবাসনা প্ৰবল কুপ্ৰবৃত্তিয়ে তোমাক ককুকাম কৰিবলৈ উদগাইছে, ঈশ্বৰৰ বীণাৰ সুমধুৰ বাণীলৈ তুমি কাণ নিদি কুপ্ৰবৃত্তিৰ ঢাক-ঢোলৰমাতলৈ কাণ দিছা আৰু সেই ঢাক-ঢোল বন্ধ নকৰি তাৰে তোমাৰ হৃদিস্থিত হৃষীকেশৰ বীণাৰ ঝঙ্কাৰ বুৰাইছা, অথচ কৈছ – “ত্বয়া হৃষীকেশ হৃদিস্থিতেন যথা নিযুক্তোহস্মি তথা কৰোমি। কি আপদীয়া কথা! তেনেকৰি বৰং তোমাৰ কোবা উচিত, – লোভ-মোহ-কাম-ক্ৰোধৰ দ্বাৰায় “যথা নিযুক্তোহস্মি তথা কৰোমি।” তুমি ক’বা যে কাম, ক্ৰোধ, মোহ আদিও তেওঁ ঈশ্বৰৰ সৃষ্টি বস্তুহে, তেন্তে সেইবোৰে যিকৰোৱায় সি ঈশ্বৰে কৰোৱা নুবুলিবা কেনেকৈ? আমি কওঁ – হয়, কিন্তু তাৰ use অৰ বিধান ঈশ্বৰে আন প্ৰকাৰেহে কৰিছে, তাৰে তোমাৰ দ্বাৰায় তেওঁৰ সৃষ্টি নাশ কৰিবলৈ আৰু তোমাক ৰসাতললৈ পঠিয়াবলৈ বিধান কৰা নাই। তোমাৰ হাতৰ কটাৰীখনেৰে তুমি তামোল কাটিলে তামোল খাইতৃপ্তি লাভ কৰিবলৈ পাবা, আৰু আঙুলি কাটিলে খঁৰা-আঙুলিয়া হ’বা ; এই কথা। পোহৰৰ তেজ বঢ়াবলৈ যেনেকৈ এন্ধাৰ থাকে, পুণ্যৰ জ্যোতি উজ্জ্বল কৰিবলৈ সেইদৰে পাপ থাকে। এন্ধাৰ পৰিত্যাগ কৰি যেনেকৈ পোহৰলৈ মানুহ যায়, পাপ পৰিত্যাগকৰি তেনেকৈপুণ্যলৈ সন্ত-সাধু যায়। ক'লা ছাইৰে যেনেকৈ ঘঁহি ৰৌপ্যাদি তৈজস দ্ৰব্যহে উজ্জ্বল পেৰাত সুমাবৰ বস্তু। দুনিবাৰ প্ৰবল লোভ-মোহ-কাম-ক্ৰোধক অহোপুৰুষাৰ্থ কৰি বলি দি তুমি পৰীক্ষাত উঠিব লাগে দেখি সেইবোৰ ঈশ্বৰে স্ৰজন কৰিছে। তেওঁ সেই পৰীক্ষা দুৰূপ কৰি দি তাৰে সৈতে তোমাক যুঁজাই তোমাৰ ক্ষমতা বঢ়াই দি তোমাক প্ৰবল আৰু উন্নতি কৰিছে। তুমি তাকে নুবুজি বা বুজিব নুখুজি সেই ৰিপুবিলাকৰ অধীন হৈ থাকা আৰুকোৱা, – ঈশ্বৰে যেনে কৰাইছে, [ ১১২ ] মই তাকে কৰিছোঁ !
বিষয় সম্বন্ধ সুখ সমস্ত যোনিত পায়,
হৰি-সেৱা একো স্থানে নাই।
হৰিৰ সেৱাৰ যোগ্য কেৱলে মনুষ্য তনু,
জানি ফুৰা হৰি গুণ গাই। (ঘোষা)
তুমি এইষাৰ গুৰুবাক্যপাহৰি আওবাটে যাব লাগিছা, আকৌ শ্লোকমাতিছা “ত্বয়া হৃষীকেশ হৃদিস্থিতেন যথা নিযুক্তোহস্মি তথা কৰোমি।” তুমি দেখা নাই নে কাম, ক্ৰোধ, লোভ, মোহ আদি বিষয়-সম্বন্ধৰ সুখ কাউৰী, ছাগলীৰ সাপ, বাঘ, গৰুৰো আছে, সিহঁতে তাৰ অধীন ; সেইবোৰৰ ওপৰত কৰ্তৃত্ব কৰিবলৈ সিহঁতক জ্ঞানবিবেচনা ঈশ্বৰে দিয়া নাই ; কিন্তু তোমাক দিছে। কিয় দিছে কোৱাচোন ? ঈশ্বৰে আশা কৰে যে তুমি শ্ৰেষ্ঠ জীৱ, এতেকে জ্ঞান-বিবেচনাৰে তুমি সেই দুৰ্বত্ত দানৱ ৰিপুবোৰৰ ওপৰত জয় লাভ কৰি জীৱৰ উন্নতি আৰু ওখ খাপলৈ যাবা। ঈশ্বৰে দিয়া জ্ঞান-বিবেচনাৰ সদ্ব্যৱহাৰ নকৰি যদি তুমি তাক পেলাই থৈ ৰিপুৰ দাসহোৱা,তেন্তে তোমাৰ ওপৰত ঈশ্বৰে যি trust impose কৰিছিল অৰ্থাৎ কৰ্ত্তব্যৰ ভাৰ দিছিল, তাত তুমি fail হ’লা, কৃতকাৰ্য নহ’লা। তুমি dutiful নহৈ নিজৰ মাৰ নিজে চিন্তিলা, আৰু শেহত কোৱা যে “ত্বয়া হৃষীকেশ হৃদিস্থিতেন যথা নিযুক্তোহস্মি তথা কৰোমি!” কত হৰিভকতৰ ই grand resignation, মহান আত্মসৰ্পণৰ বাক্য, আৰুকত মতলবী মোহান্ধৰ এই শ্লোকাদ্ধৰ আবৃত্তি আৰু বিকৃত মৰ্ম্মগ্ৰহণ! তুমিচোন কোৱা, যীচুখ্ৰীষ্ট, মহম্মদ, জনক, ভীষ্ম আদিকৰি যিসকল ঈশ্বৰত আত্মসৰ্পণ কৰোঁতা মহাপুৰুষ আছিল তেওঁলোকে লোভ-মোহ আদি ৰিপুক প্ৰশ্চয়দিয়া কোনো কাৰ্য কেতিয়াবা কৰিছিলনে? যদি নাই কৰা তেওঁলোকে তুমি বুজাদি “ত্বয়া হৃষীকেশ’ৰ মানে নুবুজি কআন প্ৰকাৰে বুজিছিল কিয় ? সেইটো আচল মানে নে তোমাৰটো?
যি যিটো বস্তু দিনে-ৰাতিয়ে ধ্যান কৰে, সদায় মন-প্ৰাণ যিটোত সাপ দিয়ে, সেই বস্তুটোতে তেওঁৰ লাহে লাহে আসক্তি জন্মি তাকে লাভ মনত ভাবি তাৰে আনন্দত তেওঁ নিমগন হয়। যি দিনে-ৰাতিয়ে টকা টকা কৰি থাকে, টকা ঘটাকেহে জীৱনৰ একমাত্ৰ কাম বুলি ভাবে, ক্ৰমাৎ তেওঁৰ টকাতেই এনে এটা আনন্দ হয় যে টকা যে means to an end অৰ্থাৎ আন সুখ পাবৰ উপায়, সেইটোলৈ তেওঁ পাহৰি যায় ; দিনে-ৰাতিয়ে টকাকে বুকুত বান্ধি সচিতে-সপোনে টকাৰ সমাজিক দেখি কটায় আৰু শেহত তেওঁৰ এনে অৱস্থা হয় যে তেওঁ নৰিয়াত পৰি মৰিবলৈ ওলালেও নিজৰ নিমিত্তে ঔষধ-পথ্য আৰু চিকিৎসাৰ অৰ্থে পইচা খৰচ কৰিব নোৱাৰি টকাক ৰাখি থৈ নিজক বিনাশ কৰে। তেওঁৰ নিজৰ মৃত্যু-শোকতকৈও ধন-ভগনৰ শোক মৰ্ম্মভেদী। পুত্ৰ-দাৰা আদি বিষয়ত অতিৰিক্ত আসক্তজনৰো এনে অতিৰিক্ত অৱস্থা ঘটে। ভকতি-সুখত মজি থকা ভক্তৰো এনে অৱস্থাৰে তুলনা কৰিব পাৰি, যদিও ভক্তৰ অৱস্থা ideal (আৰ্হি) অৱস্থা। শেহত ভক্তই ভক্তি-সুখৰ বাহিৰে আন একো নিবিচৰা হয়, মুক্তি-সুখও তেওঁৰ এলাগী হৈ পৰে। ভক্তৰ এই অৱস্থাৰে সৈতে [ ১১৩ ] বিষয়াৰ অৱস্থাৰ এই মহা প্ৰভেদ যে বিষয়ত সুখাসক্তই বিষয়ক পাই সংসাৰতে মজি সংসাৰী হৈ জন্মজন্মান্তৰ কটাবলগীয়া হয়, ঈশ্বৰ-ভক্তি সুখত মজা ভক্তই তেওঁৰ আকাঙিক্ষত ঈশ্বৰৰ চৰণ-পঙ্গজ সেৱাসুখ পাই অখণ্ড অমিয়া সুখৰ অধিকাৰী হয়। হে সকামী মানৱ! তুমি পাৰ্থিৱ বস্তুৰ কামনা কৰি কি শান্তি পাবা? কিহে তোমাৰ হিয়া পূৰাব? ব্ৰহ্মাণ্ডৰ সকলো বস্তুও যে তোমাৰ কামনা পূৰাব নোৱাৰে ; তুমি যিমান পোৱা, তোমাৰ হৃদয়ে ততালিকে আকৌ বিচাৰিব। এতেকে সকলো কামনা পৰিত্যাগ কৰি ঈশ্বৰৰ অক্ষম নামামৃত পিয়া, তোমাৰ সন্তোষ লাভ হব।
শুনিয়ো হৃদয় হেৰ ব্ৰহ্মাণ্ড ভিতৰে যত
বস্তু আছে তোক নোজোৰয়।
তাক ত্যজি কৃষ্ণ নাম অক্ষয় অমৃত পিয়া
সন্তোষক লভিয়ো হৃদয়। (ঘোষা)
এই বাবেই শ্ৰীমদ্ভাগৱতত কৈছে যে ব্যাসে কৰ্ম্মযোগ, জ্ঞানযোগ সকলো আচৰণ কৰিও মনত শান্তি নেপাই, তেওঁৰ মনৰ মহাক্লেশ কোনোমতে গুচাব নোৱাৰি, শেহত নাৰদৰ উপদেশত –
এক চিত্তে মাধৱত কৰিয়া ভকতি।
তেবে তান নিৰ্ম্মল নিশ্চল ভৈল মতি।।
ভকতিৰ পৰম আনন্দ ভৈলা জাত।
হৃদয়তে ঈশ্বৰক দেখিলা সাক্ষাত।।
কৃষ্ণৰ অধীন মায়াদেৱীকো দেখিল।
তেবেসে ব্যাসৰ যত সংশয় গুচিল। (ৰত্নাৱলী)
ঈশ্বৰ লাভ কৰিবলৈ আন আন মাগৰ নিচিনাকৈ ভক্তিমাগত বেছি সময় আৰু শ্ৰম নালাগে। ভক্তি কৰোঁতে কৰোতে ভকতৰ ভকতি স্বভাৱ-সিদ্ধ (second nature) হৈ পৰে। মানুহে যেনেকৈ গুৰিতে কথা ক’বলৈ, খোজ কাঢ়িবলৈ যত্ন কৰি শিকে, কিন্তু শেহত সেইবোৰ কাম স্বভাৱসিদ্ধ যেন হৈ পৰে আৰু ইন্দ্ৰিয়ৰ বৃত্তিবোৰে যেনেকৈ শেহত অযত্নতে নানা বিষয়ত প্ৰৱৰ্ত্তিত হয়, তেনেকৈ ভক্তৰ, ঈশ্বৰত ৰতি হৈ মন স্বভাৱতে তেওঁৰ চৰণত প্ৰৱৰ্তিত হয়। তেতিয়া ভক্তই ভকতিক ত্যাগ কৰি আন একো কামনা নকৰে, কাৰণ নোৱাৰে ; ঈশ্বৰত ভক্তিয়ে তেওঁৰ মন মথি পেলালে যে নিষ্কামভাৱে মাথোন ঈশ্বৰৰ চৰণসেৱা কৰি থাকিবলৈ পালেই তেওঁৰ হ’ল। তেওঁ আৰু একো নিবিচাৰে। তেওঁ তেতিয়া তেওঁৰ কাণক ঈশ্বৰৰ কথা শ্ৰবণত, মুখক শিৰক ঈশ্বৰবুদ্ধি কৰি সমস্ত জগতক নমস্কাৰত, নাকক ঈশ্বৰৰ নিৰ্ম্মাল্য ঘ্ৰাণত আৰু জিভাক ঈশ্বৰৰ প্ৰসাদ আস্বাদনত মাত্ৰ লগায়। মুক্তিপদ সুখৰ হ’লেও সেইদেখি ভকতে ভক্তিক তাতকৈ শ্ৰেষ্ঠ দেখে ; কাৰণ সেৱৰ আনন্দ-সুখ মুকুতিত নাই, ভক্তিত আছে, অথচ ভক্তিতে মুকুতিৰ সুখকো পোৱা যায়। এই নিমিত্তে ভক্তি কৰিলে ভক্তিয়ে ভক্তি-সুখ যে মিলায়েই, মুক্তি-সুখকো আনি দিয়ে, মুক্তিৰ নিমিত্তে সুকীয়াকৈ পুৰুষাৰ্থ কৰিব নেলাগে। এই বাবে শঙ্কৰদেৱে কীৰ্ত্তনত লেখিছে, [ ১১৪ ]
ভকতিত পৰে ধৰ্ম্ম নাহি সংসাৰত।
চাৰিও বেদৰ জানা এহি সাৰ তত্ত্ব।
ভক্তিয়েই সকলো উপাসনাৰ সাৰ এইটো আমি দেখি আহিছোঁ। কিন্তু কেনেকৈ ভক্তি কৰিব লাগে সেইটো আমাক কোনে কৈ দিব ? শ্ৰীমদ্ভাগৱতে ন বিধ ভক্তিৰ কথা কৈছে –
শ্ৰৱণ কীৰ্ত্তন স্মৰণ বিষ্ণুৰ
অৰ্চ্চন পদসেৱন।
দাস্য সখিত্ব বন্দন বিষ্ণুত
কৰিব দেহা অৰ্পণ। (কীৰ্ত্তন)
এই ন বিধ ভক্তিয়েই শ্ৰেষ্ঠ ভক্তি। ভক্তই ন বিধ ভাগৱতী ভক্তি কৰি ঈশ্বৰৰ উপাসনা কৰে। এই ন বিধ ভক্তিকে উপাসনাৰ সাৰ বুলি ধৰা যায়। শঙ্কৰদেৱেও এই ন বিধ ভক্তিকে ভাগৱতৰপৰা আনি প্ৰচাৰ কৰিছে। কিন্তু ন বিধৰ ভিতৰতে তেওঁ শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তনক প্ৰাধান্য দিছে। বাস্তৱিক পক্ষতো এই দুই বিধেই যে আনবোৰতকৈ শ্ৰেষ্ঠ তাৰ কোনো ভুল নাই। আকৌ শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তনৰ ভিতৰতো শ্ৰৱণেইহে আদি। তুমি যাক ভক্তি কৰিব, তাৰ বিষয়ে শুনাইহে তোমাৰ প্ৰথম কাৰ্য্য। তেওঁৰ গুণশীল শুনোতে শুনোতে তেওঁৰ প্ৰতি তোমাৰ চিত্ত সুপ্ৰসন্ন হ'ব, ৰতি জন্মিব, তেতিয়া তুমি নিজেও তেওঁৰ গুণ-শীল কীৰ্ত্তন কৰিব পৰা হ’বা, আৰু কৰি পৰম আনন্দ লাভ কৰিবা ; আৰু তাৰপিছত লাহে লাগে বগাই গৈ বাকী সাত বিধ ভক্তিতো তুমি পৰায়ণ নহৈ নোৱাৰা। ভক্ত দামোদৰদেৱে আদি ভক্তি শ্ৰৱণতে বেছি নিমগন হৈ দিনে-ৰাতিয়ে ঈশ্বৰৰ গুণশীল শ্ৰৱণ কৰি কটাইছিল, কাৰণ প্ৰথম শ্ৰৱণেইহে তেওঁক শঙ্কৰদেৱৰ সমীপলৈ আকৰ্ষণ কৰি আনে। মহাপুৰুষে তেওঁৰ অমূল্য উপদেশবোৰৰ এটা উপদেশত দুই-চাৰি আষাৰৰ ভিতৰতে শুৱলাকৈ কৈ এই ভক্তিৰ কথা কেনেকৈ কৈছে চোৱা -
শুনা সভাসদসদৰ যুগুতি বচন।
হৰিভকতিৰ আদি জানিবা শ্ৰৱণ।
মহন্তৰ মুখে কথা শুনি প্ৰথমত।
তেবেসে পুৰুষে পায় ভকতিৰ তত্ব।
কথা শুনিলেসে গুচে মনৰ সংশয়।
কৃষ্ণৰ সেৱাত ৰতি তেৱেসে বাঢ়য়।
শাস্তুত ন বিধ ভক্তিৰ কথা কলৈ ; কেনেকৈ সেই সেই ভক্তি কৰিব লাগে তাকো বহলাই উপদেশ দিলে ; কিন্তু হে ভক্ত। ভক্তিত পাৰদশী মহন্ত ভক্তৰ মুখে তুমি শুনি লোৱা প্ৰথমতে,-কেনেকৈ ভক্তি কৰিব লাগে, নতুবা তোমাৰ খৰচি নমৰে। তেহে পদে পদে তুমি উজুটি খোৱা প্ৰতিবন্ধকবোৰ এৰাই কৃতকাৰ্য হৈ ভকতিৰ পথত আগবাঢ়ি আচল তত্ত্ব পাব পাৰিবা। আয়ুৰ্ব্বেদ শাস্ত্ৰত ৰোগ আৰু ৰোগৰ চিকিৎসাৰ বিষয়ে তন্নতন্নকৈ ব্যাখ্যা কৰা আছে; কিন্তু তুমি যদি ভাল কবিৰাজ হ’ব খুজিছা তেন্তে প্ৰাজ্ঞ কবিৰাজ অধ্যাপকৰ ওচৰত সেই শাস্ত্ৰ পঢ়ি কবিৰাজী শিক্ষা [ ১১৫ ] কৰা, তেহে সেই বিদ্যা তোমাৰ সৰ্ব্বতোভাৱে আয়ত্ব হ’ব। নতুবা তোমাৰ ভিষক্ বিদ্যাৰ খৰচি নমৰে, তুমি এধাখুন্দা বেজহে হ’ব। ভক্তিও সেইদৰে মহন্ত সাধু ভক্তৰ ওচৰত তেওঁৰ উপদেশমতে শিক্ষা কৰা, অনুশীলন কৰা আৱশ্যক। ভক্তি যদিও সুগম, তথাপি অন্যমনা হৈ তাক আচৰণ কৰিলে তাত সিদ্ধিলাভ সুদুষ্কৰ হৈ উঠে। এটা কথা মন কৰিবলৈ পাহৰিব নেলাগে যে উজু কাৰ্য্যবোৰেই, উজু কথাবোৰেইহে আয়ত্তৰ অধীন কাম হয় ; কাৰণ উজু বুলি মানুহে সেইবোৰক অৱহেলা কৰে বা একেদিনাই কৰিম বুলি পেলাই থৈ দিয়ে। ঈছপৰ শহাপহু আৰু কাছৰ সাধুতে এই কথাৰ নীতি আছে। ভকতিৰ পথ যদিও উজু, কিন্তু মানুহৰ স্বভাৱ হৈছে — উজু বস্তুৰ ফালে আকৃষ্ট নহৈ, সহজ প্ৰাপ্য বস্তুত মূল্য স্থাপন নকৰি, জটিল আৰু কষ্টসাধ্য বস্তুৰ ফালে ঢাল লোৱাটো। এইটোও ঈশ্বৰৰ মায়াৰে খেলা। পানী-বতাহ সহজপ্ৰাপ্য উজু বস্তু, সেইদেখি তাৰ মূল্য সাধাৰণ মানুহৰ মানত কম বা একৰকম নাই বুলিলেই হয় ; কিন্তু এই দুইটা এনে বহুমূলীয়া পদাৰ্থ যে তাৰ অভাৱত মানুহৰ থিতাতে মৰণ। মহাপুৰুষ শঙ্কৰদেৱৰ প্ৰচাৰিত উজু অথচ অমূল্য ধৰ্ম্মত সেইদেখি অসম ৰজাই মূল্য নেদেখি বঙ্গদেশৰ তান্ত্ৰিক ধৰ্ম অসমলৈ আনি গ্ৰহণ কৰিছিল। এই কাৰণৰ নিমিত্তেই মহাপুৰুষ বিহিত উজু অসমীয়া মাতৃভাষাত উচ্চাৰিত শৰণতকৈ সংস্কৃত বিজড়িত দীক্ষাক কোনো কোনো লোকে আৰু তেওঁলোকৰ শিকনিৰে মনে ঘোৰপাক খোৱা শিষ্যই শ্ৰেষ্ঠ বোলে। অথচ যেই শৰণ, সেই দীক্ষা, যেই তণ্ডুল, সেই চাউল, বৰং শবণ আমাৰ মাতৃভাষাত উক্ত দেখি সি দীক্ষাৰ মন্ত্ৰতকৈ অবাধে সহজে আমাৰ মৰ্ম্মত প্ৰৱেশ কৰে, সেই দেখি সি শ্ৰেষ্ঠ। হায়। ঘূতপক্ক মচলামিশ্ৰিত rich পোলাও চমকেই এনে। স্বাস্থ্যবিজ্ঞানৰ হিচাপত পোলাও plain ভাততকৈ তল খাপৰ হ’লেও আৰু বৰং অস্বাস্থ্যকৰ হ'লেও মানুহে কিন্তু পোলাও খাবলৈ হেঁপাহ কৰি ফুৰে আৰু পইচা খৰচ কৰি মৰে। এই নিমিত্তেই তাহানি যুৰোপত লাটিন গ্ৰীক ভাষাত ৰচিত গ্ৰন্থৰ প্ৰাধান্য প্ৰচলিত ভাষাৰ গ্ৰন্থৰ ওপৰত আছিল ; এই কাৰণেই আজিও আমাৰ মনত সংস্কৃত ভাষাত ৰচিত শ্লোকৰ প্ৰাধান্য আমাৰ মাতৃভাষাতকৈ ওপৰত আছে ; এই কাৰণেই কাৰো কাৰো মনত ক্লীং ইং ফট্-অৰ শ্ৰেষ্ঠতা ৰাম শব্দৰ ওপৰত বৰ বেছি কাৰণ ৰাম যে বৰ উজু, বৰ সৰল আৰু সকলোৱে সহজে মাতিব পৰা, আৰু সি যে “ঢাকিলে ঢুকিলে লাখ টকা”ৰ জাতৰ ইং ক্লীং নহয়।
দুগুটি অক্ষৰ ৰাম নাম
শ্ৰীৰাম নাম অমিয়া-মাধুৰী জৰে।
অতি সুকোমল পৰম মঙ্গল,
কিন্তু ৰাম একে সুকোমল আৰু সবে মনোৰথ পূৰোৱা হ’লে কি হ'ব? — ৰাম যে একেবাৰেই উকা আখৰ আৰু যে সি অতি সহজে উচ্চাৰণ কৰিব পৰা সহজপ্ৰাপ্য। তাততো ক্লীং হ্ৰীং-অৰ জবৰ্জং অলঙ্কাৰ কাঁইট নাই। কাঁইট নোহোৱা গোলাপক কোনে আদৰ কৰিব ? এতেকে 'বুদ্ধিমানসকলে’ মন্ত্ৰ লোৱাক, দীক্ষা [ ১১৬ ] লোৱাক, ৰাম-কৃষ্ণ নামত শৰণ লোৱাতকৈ যে শ্ৰেষ্ঠ যেন দেখিব তাত আশ্চৰ্য কি?
কি ৰামকৃষ্ণ নামত শৰণ লোৱা ভক্তই ভক্তিকে সাৰ বুলি জানি ভক্তি কৰি আছে কৰি থাকিব, তেওঁলোকক আন একো নালাগে। তেওঁলোকে শ্ৰীমদ্ভাগৱতে বিবৃত কৰা নবিধ ভক্তি কৰিও, “মই ভকতি কৰিব জনা ভকত” বুলি এক কণিকা মাত্ৰও অহঙ্কাৰ আৰু শ্ৰেষ্ঠতাৰ ভাব মনলৈ মানি কয়, – “হে প্ৰভু, তোমাত ভক্তি কৰিব যে লাগে এই মহৎ উপদেশ আমি পাইছোঁ, তুমি উপদেশ দিয়া প্ৰকাৰেই আমি তোমাত ভকতি কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছোঁ, কিন্তু প্ৰভু, তথাপি তাক কেনেকৈ কৰিব লাগে নেজানো, ভালকৈ তাৰ উৱাদিহ নেপাওঁ, যিমানকে কৰিছে সিমান আমাৰ মনত খেলাইছে যে আমি ঠিক কৰিব পৰা নাই। আৰু হে প্ৰভু, আমাৰ সীমাবদ্ধ ক্ষুদ্ৰ ক্ষমতাৰে পাৰিমেই বা কেনেকৈ? এতেকে পৰমেশ্বৰ ! দয়াময়! ভক্তবৎসল ভগৱান! তোমাত আমি সম্পূৰ্ণৰূপে আত্মসমৰ্পণ কৰিছে, আমাক তুমি শিকাই দিয়া কেনেকৈ ভক্তি কৰিব লাগে ; শিকাই দিয়া হে প্ৰভু, শিকাই দিয়া, –
কিমতে ভকতি কৰিবো তোমাত হৰি এ,
মই মূঢ়মতি নাজানো তাৰ উপায়।
মহা বলৱন্ত দুৰ্ব্বাসনা ঘোৰ হৰি এ
আমাৰ মনক ত্যজিয়া দূৰ নাযায়।
তোমাৰ মায়ায়ে মন মোহি আছে হৰি এ,
অজ্ঞান আন্ধাৰে পৰিয়া পাৰ নাপাওঁ।
অভয় চৰণে শৰণ পশিলো হৰি এ,
তুৱা গুণ নাম ভকতি-প্ৰদীপ চাওঁ।
ভকতি মিনতি প্ৰণতি নাজানো হৰি এ,
মোত পৰে জ্ঞানশূন্য হীন-মতি নাই।
তুমি প্ৰভু কৃপা-ৰসৰ সাগৰ হৰি এ,
দিয়া মোক তুৱা পদছায়া তলে ঠাই। (ঘোষা)
এইটি ভক্তৰ হৃদয়-কন্তৰস্থিত ভক্তিৰস বিমিশ্ৰিত কি সুন্দৰ প্ৰাৰ্থনা ভক্তৰ হিয়াৰ মৰ্ম্মস্থলীৰপৰা ওলোৱা কি নিবেদন ! কি আবেদন! কি কাকুতি! কি প্ৰাণস্পৰ্শী প্ৰাৰ্থনা! ভাই অসমীয়া, পৃথিৱীৰ সুসভ্য, অসভ্য, অৰ্দ্ধসভ্য, কোন দেশৰ ধৰ্ম্মপ্ৰচাৰক সাধক ভক্তৰ হৃদয়ৰপৰা এনে “মহতো-মহীয়ান” প্ৰাৰ্থনা ওলাইছে, এবাৰ সেইবোৰৰে সৈতে, দুখীয়া অসমৰ এচুকত পৰি থকা আমাৰ মহাপুৰুষ মাধৱদেৱৰ এই প্ৰাৰ্থনাটি তুমি ৰিজাই চোৱা, দহোকুৰি, চোৱা। আমাৰ দৃঢ় বিশ্বাস, তেতিয়া নিঃসন্দেহে ক’ব পাৰিবা যে ধৰ্ম্মবিষয়ত তোমাৰ দেশ আন সকলো দেশতকৈ ধনী আৰু শঙ্কৰ-মাধৱ তোমাৰ আঁচলৰ নিধি।
কোনো কোনো লোকে এইদৰে কোৱাও শুনিছো, যে “হেৰা বৈষ্ণৱ! তুমি বিচৰা মুকুতি-সুখটো কি বস্তু আমি নুবুজো, তুমি যিহকে কোৱা, সেইটো আমাৰ [ ১১৭ ] অপৰিজ্ঞাত পদাৰ্থ 'unknown, unappreciable entity, যি আমাৰ দ্বাৰায় ভালকৈ বুজিব বা অনুভৱ কৰিব নোৱৰা বস্তু বা অৱস্থা; সেইদেখি আমি ভালকৈ বুজিব পৰা, অনুভৱ কৰিব পৰা বস্তু আৰু আমাৰ দৈনিক জীৱন-যাত্ৰাৰ আৱশ্যকীয় সুখ, যেনে-ইহকালত ধন, ঐশ্বৰ্য, মান, সম্ভম, ক্ষমতা, আমোদ-প্ৰমোদ ইত্যাদি আৰু যদি পৰকাল আছে, পৰকালতো তাকে পোৱা অৱস্থা লাভ কৰিবলৈ, আন দেৱ দেৱীৰ পূজা ধুমধাম কৰি নকৰোঁ কিয়? তুমিয়েই কৈছা যে আন দেৱ দেৱীয়ে সেইবোৰ দিব পাৰে। তেওঁলোকে মুক্তি দিব নোৱাৰিলে কি হল? তোমাৰ বৈকুণ্ঠত বোদবোদ কৰে বহি থকা মুক্তি-সুখ আমাক নেলাগে। এতেকে মুক্তিদাতা তোমাৰ বৈকুণ্ঠেশ্বৰ আমাৰ ভজনীয় নহয়।” ইয়াৰ উত্তৰত ইয়াকে কওঁ যে ঈশ্বৰক কল্পতৰু তেওঁক যেয়ে যি মাগে তাকে তেওঁ মাগোতাক দিয়ে। তুমি তেওঁৰ ওচৰত মুকুতি নামাগা, ধন-ঐশ্বৰ্য্যাদি পাৰ্থিৱ সুখ মাগিছা, স্বৰ্গসুখ মাগিছা, তাকে পাবা।
ঈশ্বৰ কেশৱ দেৱ ভকতৰ নিধি।
যেই যিবা চাৱে তাৰ সেই হোৱে সিদ্ধি।
এইদেখি তেওঁক সকামভাৱে ভজনা কৰোঁতাই সেইবোৰ পাবই; কিন্তু তাৰ উপৰিও তেওঁত যদি তোমাৰ সকলো কাৰ্য সমৰ্পণ কৰি ভজনা কৰা তেন্তে তুমি মুক্তি-সুখটোও পাবা। কিন্তু আন দেৱতাই ঐশ্বৰ্য্যসুখ আদিহে দিব, মুকুতি-সুখ দিব নোৱাৰে; সেইদেখি ঈশ্বৰ কৃষ্ণক ভজনা কৰি তোমাৰ দুটা লাভ হ’ব, দুটা বাট মুকলি হ’ব - ঐশ্বৰ্য্যসুখ আৰু মুক্তি-সুখ মুক্তি-সুখটো কি এতিয়া তুমি নুবুজিলেও, তাক পিছত বুজিবলৈ আৰু পাবলৈ বাট থাকিল। এই দুগুণ লাভৰ বাট এৰি এগুণ লাভৰ বাট ধৰিবৰ তুমি হেন shrewd businessman অৰ অৰ্থাৎ চতুৰ ব্যৱসায়ীৰ আৱশ্যক কি? এতেকে কেয়োফালৰপৰা চোৱা, দেখিবা, ঈশ্বৰ কৃষ্ণহে তোমাৰ ভজনীয়। সেইদেখি গছৰ গুৰিডালত ধৰি থকাই ভাল, ডাল-পাতত নোলমি। আৰু গছৰ গুৰিত পানী দিলেই ডাল-পাতকৈ জীপ গৈ ডাল-পাত সন্তুষ্ট থাকিব, গুৰিত নিদি ডাল-পাতত দিলে ডাল-পাতলৈ জীপ নাহি সি শুকাই যাব। "যাৰ প্ৰতি বৃহস্পতি পোন তাৰ ফালে নবয় কোন?” বুলি অসমীয়াত কয়। “কিং কুৰ্বন্তি গ্ৰহাঃ সৰ্বে যস্য কেন্দ্ৰে বৃহস্পতিঃ।” এতেকে সকলোৰে কেন্দ্ৰ ঈশ্বৰ-বৃহস্পতিৰ পালে ঢাল লোৱাটোহে বুদ্ধিমানৰ কাৰ্য। ঘৰৰ ঘাই ডাঙৰীয়া তোমাৰ প্ৰতি সন্তুষ্ট থাকিলে, ঘৈণী, লগুৱা, লিকচৌও সন্দুষ্ট নাথাকি নোৱাৰে। ডাঙৰীয়াক বাদ দি লগুৱা-লিকচৌ, বান্দীবেটী, ঘৈণী আদি এজাকক সন্তুষ্ট কৰিবলৈ গ’লে বৰ লেঠা, বৰ পৰিশ্ৰম আৰু ডাঙৰ টানত তেওঁলোকে তোমাক একো উপকাৰ কৰিব নোৱাৰে, কাৰণ তেওঁলোকেও তেতিয়া ডাঙৰীয়াৰ ওপৰত কাকূতি কৰি দীঘল হৈ পৰিব লাগিবগৈ, কিয়নো সেই ডাঙৰ টান অৱস্থাৰপৰা সকলোকে উদ্ধাৰ কৰোঁতাজন এক মাথোন ডাঙৰীয়াহে। ভৱসংসাৰ তৰণেই সেই ডাঙৰ অৱস্থা আৰু ঈশ্বৰ কৃষ্ণই সেই ডাঙৰীয়া।
ব্ৰহ্ম মহাদেৱ লক্ষ্মী দেৱী কায়-বাক্য-মনে থিৰ কি,
পৰম আনন্দে চৰণ সেৱয় যাৰ। (ঘোষা)
সেইজনেই ̶ [ ১১৮ ]
কৃষ্ণ এক দেব দুখহাৰী কাল মায়াদিৰো অধিকাৰী
কৃষ্ণ বিনে শ্ৰেষ্ঠ দেৱ নাহি নাহি আৰ।
সৃষ্টি-স্থিতি-অন্তকাৰী দেৱ তান্ত বিনে আন নাহি কেৱ
জানিবা বিষ্ণুসে সমস্ত জগতে সাৰ। (ঘোষা)
আমি আগেয়ে কৈ আহিছোঁ যে ঈশ্বৰৰ স্বৰূপৰ সকলো প্ৰকাৰ ধাৰণা হয়; কোনো ধাৰণাই তেওঁৰ স্বৰূপৰ বহিৰ্ভূত নহয়। কিন্তু তেওঁৰ “সত্যং শিৱং সুন্দৰং” ধাৰণা কেনে শ্ৰেষ্ঠ, কেনে আনন্দময়, কেনে সুখময়, কেনে প্ৰেমময়, এবাৰ ভাবি চোৱাচোন। এনে আনন্দময়, প্ৰেমময়, সুখময়, সুন্দৰ হয়। ঈশ্বৰৰ প্ৰতি ভয়ৰ ভাবতকৈ প্ৰেমৰ ভাব, বিশ্বাসৰ ভাব সুমধুৰ সুশীতল নিশ্চয়। ভয় সকলো অনিষ্ট, সকলো উন্নতিৰ প্ৰতিবন্ধকতাৰ মূল, এই কথা সকলোৱে স্বীকাৰ কৰে, আৰু আমি আমাৰ দৈনিক জীৱনত তাৰ হেজাৰ হেজাৰ প্ৰমাণ পাই আছে। এনে স্থলত বৈষ্ণৱৰ ঈশ্বৰৰ ধাৰণা শ্ৰেষ্ঠ নোবোলা কেনেকৈ? শঙ্কৰদেৱৰ ঈশ্বৰৰ ধাৰণা কেনে আনন্দময়, প্ৰশান্ত, শিৱ আৰু সুন্দৰ এবাৰ চোৱা। ভকতে স্থিৰ বুদ্ধি কৰি বৈকুণ্ঠনাথৰ কেনে ৰূপ চিন্তা কৰিবলৈ শঙ্কৰদেৱে কয় চোৱা, ̶
স্থিৰ বুদ্ধি কৰি ভকতজনে।
প্ৰত্যেক অঙ্গক চিন্তিৰ মনে॥
চৰণ-পদ্ম দেখি সুখী হুই।
অৰুণ অতি পদতল দুই।
দেখি চিহ্ন তাতে মিলে উৎসৱ॥
চৰণ-পঙ্কজ আছে প্ৰকাশি।
অঙ্গুলিপান্তি তাৰ ভৈল পাসি।
দেখিয় ৰত্নৰ পাকৰি নয়।
প্ৰকাশে তাতে নখচন্দ্ৰচয়।
ৰতনে উজ্জ্বল উঝণ্টি যত।
নুপুৰ প্ৰকাশে পাদপৃষ্ঠত।
ৰত্নৰ হোড়ৰ জ্বলে জঙ্ঘাত।
উৰু কৰিকৰ সময় সাক্ষাত॥
কটিত প্ৰকাশে বসন পীত।
বান্ধিছে মেখলা ৰত্নে ৰঞ্জিত।
নাভি-সৰোৰুহ ৰুচিৰ কান্তি।
হৃদয়ে প্ৰকাশে শ্ৰীবৎস-পান্তি।
এনে ঈশ্বৰৰ ৰূপ ধ্যান কৰিবলৈ শঙ্কৰদেৱৰ উপদেশ। এনে ৰূপ ঈশ্বৰে ভকতৰ নিমিত্তে ধৰে যাতে ভকতে এনে আনন্দময়, প্ৰেমময় ৰূপ হৃদয়ত ধাৰণ কৰি সন্তোষ লাভ কৰি কৃতাৰ্থ হয়, তাৰ নিমিত্তে এই মনোহৰ ৰূপ ঈশ্বৰে পৰিগ্ৰহণ কৰে। “ধৰিছা মূৰ্ত্তি ভকতৰ পদে।” [ ১১৯ ] বৈকুণ্ঠত ঈশ্বৰ কেনে সন্তোযময় হৈ থকাটো ভকতে ধাৰণা কৰে চোৱা, শঙ্কৰদেৱেৰ কথাৰে কওঁ, ̶
বৈকুণ্ঠত কেশৱ সাক্ষাত।।
শুতি থাকা অনন্ত শয্যাত।
লক্ষ্মী কোলাতে থৈয়া ভৰি।
লক্ষ্মীও ঝাণ্টন্ত হাতে ধৰি।।
মূৰ্ত্তি ধৰি বেদশাস্ত্ৰগণ।
কৰে বেঢ়ি মহিমা কীৰ্ত্তন।।
বৈকুণ্ঠনাথে পাৰিষদ জয়-বিজয়ৰ চাৰি সিদ্ধৰ হাতত অথান্তৰ মিলা শুনি তেওঁৰ মন্দিৰৰ অভ্যন্তৰ এৰি বাহিৰলৈ ওলাই অহাৰ কি সুন্দৰ ধাৰণা চোৱাঁ, ̶
হেন আথান্তৰ শুনিয়া হৰি।
আসন্ত বজাই অভ্যন্তৰ এৰি।।
অনেক পৰিচ্ছদে লক্ষ্মী মাৱে
পাছত চলি যান্ত ভূমি-পাৱে।।
শুক্ল চামৰে বিঞ্চে দুই কাষে।
ওপৰে শ্বেত ছত্ৰ ধৰি আছে।।
তাতে চন্দ্ৰকান্তে স্ৰৱেশিশিৰ।
চলি যান্ত হৰি গতি গম্ভীৰ।।
এই হ’ল সংক্ষেপতে বৈকুণ্ঠনাথৰ সম্পৰ্কে ধাৰণা। বৈকুণ্ঠ, য’লৈ যাবলৈ ভক্তৰ হেঁপাহ, তাৰ ধাৰণা কি চোৱা যাওক। শঙ্কৰদেৱৰ বৈকুণ্ঠ বৰ্ণনা তলত তুলি দিলোঁ –
বৈকুণ্ঠ নামে আছে মহা থান।
যৈত শাৰী শাৰী ৰঞ্জে বিমানচয়।
বৈদূৰ্ঘ্য হীৰ মৰকতময়।
চন্দ্ৰ সূৰ্য্য যেন প্ৰকাশে আতি।
নাজানি যাত পশিদিন ৰতি।।
চাৰু সৰোবৰ নিৰ্ম্মল জল।
সুগন্ধি পদ্ম শোভে উতপল।।
আছে ৰাজহংস সমূহে ৰঞ্জি
লীলায়ে মৃণাল ভুঞ্জে উভঞ্জি। ইত্যাদি
এনেজন ঈশ্বৰে সেই বৈকুণ্ঠত আছে, যাক স্মৰণ কৰিলে পাতকৰাশি ধ্বংশ হয়। তেওঁ “মহদ্ভয়ং বজ্ৰমুদ্যতং” ভক্তৰ নিমিত্তে নহয়, তেওঁ আমাৰ পিতৃভাৱে আছে, বন্ধুবাৱে আছে।
শঙ্কৰদেৱৰ কীৰ্ত্তনৰ আৰু এঠাইৰপৰা বৈকুণ্ঠৰ ধাৰণ অলপ দিওঁ। চাৰি সিদ্ধই ফুৰোঁতে ফুৰোঁতে এদিন বৈকুণ্ঠপুৰী দেখিলে। -
অতি আনন্দিত বিষ্ণুৰ স্থানে। [ ১২০ ]
সৱে চতুভুজ পুৰুষমানে।
যতেক ৰমণী লক্ষ্মী প্ৰত্যেক।
কল্পতৰু সম বৃক্ষ যতেক।
বৈমানিকগণ পৰম ৰঙ্গে।
হাতত তাল নাৰীগণ সঙ্গে।
গাৱন্ত কৃষ্ণৰ গুণ চৰিত।
আনন্দতে দ্ৰৰোসবাৰ চিত্ত।
সুগন্ধি বায়ুক কৰে ধিক্কাৰ।
সিবেলা মনক মোহে আমাৰ।
ভ্ৰমবৰাজে গাৱে হৰিঙ্গীত।
যতেক পক্ষী তাতে দিয়া-চিত।
নকৰে আৰাৱ থাকে নিচুকে।
কৃষ্ণৰ চৰিত্ৰ শুনে উৎসুক।
চৰি ৰত্নময় দিব্য বিমানে।
যতেক সুন্দৰী পদ্মিনী মানে
হাস-লাস কৰি দশাবে গাব !
বৈষ্ণৱ জনৰ নোপজে ভৰি।
হাতে ফুৰাই পদ্ম ভ্ৰমন্ত পাৰে।
দেখিয় স্ফটিক বাৰৰ গুণে।
মাঞ্জে গুহ যেন লক্ষ্মী আপুনে।
বৈকুণ্ঠনাথক দেখা গ’ল, তেওঁৰ বৈকুণ্ঠৰো অলপ আভাস পোৱা গ’ল, তেওঁৰ স্বভাৱৰ অলপ আভাস বিচৰা যাওক। দিগ্বাম উলঙ্গ ব্ৰাহ্মণ চাৰিজন কৃষ্ণ হৰ্ম্মৰ অভ্যন্তৰলৈ সোমাই গৈছিল, দুৱাৰত থকা দুৱৰী দুজনক নোসোধাকৈ তেওঁলোকৰ গতিগোত্ৰ আৰু বেশ দেখি দুৱৰীৰ মনত তেওঁলোক বলিয়া যেনহে লাগিল সেইদেখি দুৱৰীয়ে তেওঁলোকক সোমাবলৈ নিদি উলিয়াই দিলে। তাতে তেওঁলোকে অপমান পাই তেওঁলোকৰ খং উঠি দুৱৰীক শাপ দি দণ্ডবিধান কৰিলে। চাবলৈ গ’লে অময়া বৈকুণ্ঠত মায়া দেখা দুৱৰীৰ গাত যেনে দোষ পৰে, মানৰ লাঘৱত ক্ৰোধৰ বশীভূত হোৱা ব্ৰাহ্মণৰ গাতো, আৰু বিশেষকৈ বৈষ্ণব ব্ৰাহ্মণৰ গাতো অবৈষ্ণৱৰ নিচিনা দোষৰ ছাট নপৰি নাথাকে। এনে অৱস্থাত বৈকুণ্ঠৰ অধিপতিয়ে কেনে আচৰণ কৰি তেওঁ স্বভাৱৰ নিদৰ্শন দিলে এবাৰ চোৱা। তেওঁলোক চাৰিওকো তেওঁ অনুতপ্ত দেখি ক’লে -
পাৰিষদ জয় বিজয় মোৰ।
কৰিল অপৰাধ মহাঘোৰা।
বিহিলা উচিত দণ্ড ইহকাল।
কদৰ্থিলা দুয়ো অতি আমাক।
সেৱকে যদি কৰে অপকাৰ।
[ ১২১ ]
পাৱে অপযশে স্বামীক তাৰ।।
ক্ষমিয়ো মোক চাৰি মহা শিষ্ট।
ত্ৰিগুণাতীত ঈশ্বৰ সাত্ত্বিক মূৰ্ত্তিৰ পূৰ্ণ বিকাশ বৈকুণ্ঠনাথৰ এই বাক্য বৈকুণ্ঠনাথৰেহে উপযুক্ত। ঈশ্বৰৰ ধাৰণাৰ চূড়ান্ত সীমা ওপৰৰ কথা কেইষাৰ। ভৃগুৰ গোবৰ সাঁচক শ্ৰীবৎস চিহ্ন কৰি লোৱা কৃষ্ণৰ ই উপযুক্ত বাক্যই। ঈশ্বৰৰ এনে বাক্য শুনি বৈষ্ণৱ বিপ্ৰসকলে নিজৰ অবৈষ্ণৱ জনোচিত কাৰ্য্যৰ বাবে লাজ পাই যি ক’লে, সেই কথাই ওপৰৰ কথাৰ মৰ্ম্ম ব্যক্ত কৰে।
তোমাৰ বচন স্বামী।
নুবুজিলো কিছু আমি।।
আপুনি ঈশ্বৰ হুয়া।
বোলাহা কৰিয়ো দয়া।।
ত্ৰিজগতে কৰে সেৱ।
বোলা বিপ্ৰ মোৰ দেৱ।
যত দেৱ দ্বিজ ভূমি।
সবাৰো দেৱতা তুমি।।
ধৰ্ম্মৰো পৰম গুহ্য।
তুমি জগতৰে পূজ্য।
যাৰ ৰূপ দিয়ে ধৰি।
দুস্তৰ মৃত্যুক তৰি।।
তাক আনে কৰে দায়া।
কোনে বুজিবেক মায়া।।
মান্য কৰি ব্ৰাহ্মণক।
শিক্ষা দিয়া সামান্যক।।
ধৰ্ম্মপথ ৰক্ষা কৰি।
সৃষ্টি প্ৰৱৰ্ত্তাৱা হৰি।।
তযু পাৰিষদ দুই।
আকো শাপে মুনি হুই।।
কৰিলো দাৰুণ পাপ।
ইয়াৰ উত্তৰত ঈশ্বৰে তেওঁলোকক ক’লে –
মুনিগণ এৰা তাপ।
আমিসে দিয়ালো শাপ।।
বৈৰভাবে চিন্তি মোক।
ঈশ্বৰে যে সকলো কৰায়, ঈশ্বৰহে সকলোৰে কৰ্ত্তা, আমি মায়াত মুগ্ধ হৈ [ ১২২ ] হৈ নিজে কৰোঁ বুলি ভাবো, শেহৰ এই চাৰি শাৰীয়ে তাকে কয়। আৰু এটা কয়, যে বৈষ্ণৱ হৈ ঈশ্বৰৰ পাৰিষদৰ পদ পালেও, সেই পদ-গৌৰৱত অহম্মমৰ ভাব ভক্ত বৈষ্ণৱৰ হোৱা উচিত নহয় ; হ’লে তেওঁৰ সেই পাপৰ ক্ষালণ হ’ব লাগে ; সেই পাপৰ বাবে তেওঁৰ স্বামী প্ৰভু ঈশ্বৰে তেওঁক একেবাৰেই পৰিত্যাগ নকৰে, শুধৰাই নিজেও তেওঁৰ ভক্তৰ দুৰ্দ্দশাৰ লগে লগে ফুৰি দুৰ্দ্দশাৰ ভাগ লয়। পৃথিৱীৰ মানুহৰ পাপৰ নিমিত্তে খৃষ্টই এবাৰহে 'ক্ৰুছিফাইড' হৈছিল, বৈকুণ্ঠনাথে ভক্তিৰ নিমিত্তে দিনৌ শত-সহস্ৰবাৰ হ’বই লাগিছে। ভক্তৰ মন সদায় সুনিৰ্ম্মল ৰাখিব লাগে , সি দৰ্পণৰ নিচিনা। আজি সি নিৰ্ম্মল হৈ আছে বুলি যদি তালৈ আওকাণ কৰিলা, তেন্তে কাইলৈ তাৰ ওপৰত আকৌ মলি পৰি তাক আবৃত কৰিব ; মন এনে পদাৰ্থ। এইদেখি সদায় ঈশ্বৰ চিন্তা, নামগুণ শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তনৰ ব্যৱস্থা সাধুসকলে দিছে। ভক্তবৎসল ভগৱন্তৰ আৰু ভগৱন্তৰ ভক্তৰ এই উজ্জ্বল চিত্ৰ আমাৰ শঙ্কৰদেৱে আমাক দেখুৱাইছে আৰু কেনে গোটাচেৰেক উজু কথাৰে ৰচিত শাৰীচেৰেক পদেৰে অমূল্য গভীৰ জ্ঞানৰ উপদেশ তেওঁ দিছে, হেৰা চকুত চামনি পৰা অবিশ্বাসীসকল, চাই লোৱা ! এনেজন মহাপুৰুষতো তোমালোকে পূৰ্ণ বিশ্বাস কৰিবলৈ নোযোৱা ! এনেজন প্ৰশান্ত পুৰুষ আনন্দময়, তাহান্তো তোমৰা কৰা সংশয়।
ঈশ্বৰক ভজনা কৰোঁতা ভক্তক ঈশ্বৰে তেওঁৰ সাৰূপ্য দিয়ে। মনোহৰ কৃষ্ণৰূপ ভজনা কৰোঁতা ভক্তই কৃষ্ণৰ ৰূপকে পায়। ৰুদ্ৰৰূপ কালান্তক মূৰ্ত্তিক ভজনা কৰা ভক্তই তেনেকুৱা মূৰ্ত্তি পৰিগ্ৰণ কৰে। "যাদৃশী ভাৱনা যশ্য সিদ্ধিৰ্ভৱতি তাদৃশী" বুলি উজু সংস্কৃত শ্লোক আছে। সাধাৰণ লোকে বাঘ-পৰুৱাৰ ভয়ত বাঘ-পৰুৱাৰ ৰূপ ধৰে বুলি শাস্ত্ৰত উপমা আছে। বৈকুণ্ঠবাসীৰ ৰূপ সেইদেখি ভেঙুৰাভেঙুৰি কুশ্ৰী ভূত-প্ৰেতৰ নিচিনা ভয়ানক নহয়। তেওঁলোক Old Testament আৰু New Testament বাইবেলৰ পাখিলগা আদমানুহ আদচৰাইৰ নিচিনাও নহয়। তেওঁলোক আমাৰে নিচিনা পুৰুষ-স্ত্ৰী, দেখিবলৈ মনোমুগ্ধকৰ সুন্দৰ-সুন্দৰী। মহাপুৰুষ ৰচিত কীৰ্ত্তনৰপৰা ওপৰত দিয়া বৈকুণ্ঠ-বৰ্ণনাৰপৰাই সেইটো আমি ভালকৈ দেখিবলৈ পাইছোঁ। আমাৰ কথাৰ উদাহৰণস্বৰূপে ভকত দুৱৰী জয়-বিজয়ৰ ৰূপৰ বৰ্ণনাকে এইখিনিতে তুলি দিওঁ চোৱা, দেখিবা তেওঁলোকৰ ৰূপ তেওঁলোকৰ প্ৰভু ঈশ্বৰ কৃষ্ণৱে নিচিনা অবিকল কেৱল বুকুত শ্ৰীবৎসটি বাদ। শ্ৰীবৎসটি বৈকুণ্ঠনাথৰ চুড়ান্ত পৰীক্ষাৰ medal, টোক্মা। পাৰিষদসকলে, ভকতসকলে সেই মহলাত উঠা নাই দেখি তাক পোৱা নাই। উদাহৰণস্বৰূপে চোৱা, সনক সনন্দ সনতকুমাৰ সনাতনৰ নিচিনা যোগী বৈৰাগী ভক্ত, যি গাত কাপোৰ এডোখৰৰ আৱশ্যকতাও অনুভৱ নকৰে, এনে যোগীৰে জয়-বিজয়ৰ ওপৰত উঠিল খং আৰু সিফালে কৃষ্ণৰ সাৰূপ্য পোৱা জয়-বিজয়েই চাৰ সিদ্ধক উলঙ্গ দেখিলে। যাওক, জয়-বিজয় নামৰ পাৰিষদ দুজনৰ ৰূপৰ বৰ্ণনালৈ চোৱা ̶
সপ্তম দ্বাৰৰ দুই পাশে।
দুইৰো শিৰে কিৰীটি প্ৰকাশে।।
পদ্মনেত্ৰ বদন-মণ্ডলে।
[ ১২৩ ]
শোভে গণ্ড মকৰ কুণ্ডলে॥
সুন্দৰ নাসিকা অল্প হাস।
চাৰু শ্যাম তনু পীতবাস॥
যেন কুন্দ পুষ্প দন্তপান্তি।
কেয়ূৰ কঙ্কণে কৰে কান্তি॥
দুইৰো চতুৰ্ভূজ আতি জ্বলে।
বনমালা শোভে বক্ষঃস্থলে॥
কবিৰ সুন্দৰ কল্পনাৰ চূড়ান্ত গতি ঈশ্বৰৰ স্বৰূপৰ সমীপবৰ্ত্তী। সেইদেখি বেদবাসী ঋষিসকলক কবি বোলে। দৰ্শনৰ দৃষ্টি য’লৈ যাব নোৱাৰে, কবিৰ দৃষ্টি তলৈ যায়। কবিৰ দৃষ্টি অন্তৰাত্মাৰ দৃষ্টি। উপনিষদত সেইদেখি ঈশ্বৰকো কবি বুলিছে - “কবিৰ্ম্মনীষী পৰিভূঃ স্বয়ভুঃ।”
মহাপুৰুষ মাধৱদেৱে ঘোষাত জ্ঞানী আৰু ভক্তৰ তাৰতম্য দেখুৱাই লেখিছে ̶
জ্ঞাননিষ্ঠজনে বিদ্যা অবিদ্যা-জনিত দুয়ো
সুখে বিৰকতি ভৈল যেৱে।
বাসুদেৱময মাত্ৰ দেখয় জগত ইটো
বিধিৰ কিঙ্কৰ গুচে তেবে।
পুৰুষোত্তম-প্ৰেম ভকতি-সুখক মাত্ৰ
নিশ্চয় কৰিল যিটো জন।
শৰণ-কালৰপৰা বিধিৰ কিঙ্কৰ গুচি
জ্ঞান যদিও উৎকৃষ্ট কিন্তু সি পৰমেশ্বৰক লাভ কৰিবৰ নিমিত্তে ভক্তিতকৈ উৎকৃষ্ট নহয় আৰু হ’ব নোৱাৰে। ভক্তি সহায় কৰিবলৈ, যদিও ভক্তি অকলৈ শকত, জ্ঞান যিমানফেৰা আৱশ্যক সিমানফেৰাই জোৰে; বেছিকৈ জ্ঞানৰ ফালে ঢাল হৈ পৰিল, ভক্তিলৈ আওকাণ হবৰ ভয় অথচ ভক্তিহে ঈশ্বৰ লাভৰ মূল পদাৰ্থ। জ্ঞান মানে ক্ষমতা , কোনো এটা পদাৰ্থক জনা বা সেই পদাৰ্থ আৰু সেইজনৰ বিষয় তোমাৰ ক্ষমতাৰ কিছুদূৰ আয়ত্ত হোৱা। ইংৰাজীত কয়, Knowledge is power এই জনা বা জ্ঞানে তোমাক ক্ষমতা প্ৰদান কৰে আৰু সেই Knowledge অৰ্থাৎ ভাব অলপ নহয় অলপ অহাটো খুব সম্ভৱ। পৰমেশ্বৰ অসীম জ্ঞানসিন্ধু, তুমি আয়ত্ত কৰা ক্ষুদ্ৰাতিক্ষুদ্ৰ জ্ঞানবিন্দুৱে তেওঁক জনাত বা তেওঁৰ বিষয়ে আয়ত্ত কৰাত বিপদ সৰহ। ভক্তি কিন্তু entire resignation; তাত অহম্মমৰ ভাবৰ গোন্ধ পৰ্যন্ত নাই; সেইদেখি ভক্তি নিৰাপদ আৰু ঈশ্বৰ লাভৰ মুখ্য বস্তু। এই নিমিত্তে ভক্তই গায় –
[ ১২৪ ]
ভকতিসে কৰে বশ্য।
আগম নিগম গীতা ভাগৱত
শাস্ত্ৰৰ ইটো বহস্য।। (ঘোষা)
জ্ঞান মাগোৱলম্বী বেদবাদী, কৰ্ম্মমাৰ্গাৱলম্বী বেদবাদী, জ্ঞান পথ আশ্ৰয় কৰোতা দাৰ্শনিক পণ্ডিতসকলৰ অহম্মমৰ ভাব মনত উৎপন্ন হোৱা উদাহৰণ অনেক। দাৰ্শনিকে জ্ঞানৰ ধুমুহা বতাহত পৰি শেহত ঈশ্বৰক উৰাই দি নিজেও উৰি শূন্য মাগত পৰাৰ উদাহৰণো তাকৰীয়া নহয়। এইদেখি জ্ঞানী মহন্তই অব্যভিচাৰী ভক্তিৰে কৃষ্ণক ভজনা কৰিবলৈ বাৰে বাৰে উপদেশ দিয়ে। –
কৃষ্ণকেসে মাত্ৰ ভজে যিটো জনে
অব্যভিচাৰী ভকতি।
তিনি গুণ অতি ক্ৰমি ব্ৰহ্মৰূপ।
পাৱে সিটো মহামতি। (ঘোষা)
এইদেখি জ্ঞানী সাধুজনে কয় –
তিনি গুণময় যত জ্ঞান কৰ্ম্ম
কেৱল বন্ধ কাৰণ।
জানি তাক ত্যজি একান্ত ভকতি
ভজিয়ো কৃষ্ণ চৰণ।। (ঘোষা)
তেওঁ কয়, জ্ঞান চৰ্চা কৰা, কৰ্ম্ম কৰা, কিন্তু তিনি গুণ বিজড়িত জ্ঞান কৰ্ম্মৰ আশ্ৰয় নলবা ; ল’লে তুমি সংসাৰৰ বান্ধোনেৰে বান্ধহে খাবা, মুক্তি নোপোৱা। একমাত্ৰ সত্ত্বগুণৰ আশ্ৰয় লৈ জ্ঞান চৰ্চা কৰা, ঈশ্বৰৰ সুপ্ৰীতিৰ অৰ্থে কৰ্ত্তব্য জ্ঞানেৰে আৰু মোক্ষৰ প্ৰধান সমল ভক্তিৰ সি প্ৰতিবন্ধক হ’ব নোৱাৰে। এই কথাকে মাধৱদেৱে ঘোষাত কৈছে –
ৰজোগুণ তমো গুণময় বৃত্তি
কেৱল আসুৰী ভাৱ।
সুদ্ধ-বৃত্তি দেৱৰ সম্পত্তি
লৈয়া ভজা কৃষ্ণ পাৱ।।
কৃষ্ণক ভজনা কৰিবৰ ঐকান্তিক ভক্তি কৰিবৰ প্ৰথম উপায় মহন্তৰ সঙ্গ, –
মহন্তৰ সঙ্গে হৰি কথা ৰসে
মনক ভিজায়ো ভাই।
মায়াক তৰিয়া হৰি পাইবাৰ
আৱৰ উপায় নাই। (ঘোষা)
কেনে মহন্তৰ সঙ্গ ল’ব লাগে মহাপুৰুষ মাধৱদেৱে কৈ দিছে, শুনা –
যাহাৰ জিহাতে থাকয় সতত
হৰিৰ নাম মঙ্গল।
সেহিসে মহন্ত তাহাৰেসে মাত্ৰ
[ ১২৫ ]
সিজয় ধৰ্ম্ম সকল॥
আৰু সেই মহন্তৰ মুখৰপৰানো হৰিনাম নুগুচে কিয়? তাৰ কাৰণ, তেওঁ সমগ্ৰ শাস্ত্ৰ তন্নতন্নকৈ পঢ়ি তাৰ তত্ত্ব বিচাৰি পালেগৈ যে ঈশ্বৰলাভৰ একমাত্ৰ উপায় ঈশ্বৰৰ নাম শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন; – তেহেলৈ যেয়ে যিহকে কওক। ভক্তি আচল পদাৰ্থ আৰু শ্ৰেষ্ঠ ভক্তি হৈছে নাম শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন। সেইদেখি তেওঁ –
সমস্ত শাস্ত্ৰৰ তত্ত্বক জানিয়া
নেৰয় নাম মুখত।
সিটো মহাজনে অপ্ৰয়াসে তৰে
সংসাৰ ঘোৰ দুঃখত॥
এই বাবে শঙ্কৰ-মাধৱ দুইজনা গুৰুৱে উপদেশ দিছে – “হৰি ৰাম হৰি ৰাম এ মূলমন্ত্ৰ। " (কীৰ্ত্তন)
ৰাম কৃষ্ণ ৰাম কৃষ্ণ বোলা ভাই
ত্যজিয়া লাজ আলাস।
শাস্ত্ৰ আচাৰ্য্যৰ উপাসা কৰিয়া
বাসনা কৰা বিনাশ॥ (ঘোষা)