তত্ত্ব-কথা/ভক্তি-তত্ত্ব

ৱিকিউৎসৰ পৰা
নেভিগেশ্যনলৈ যাওক সন্ধানলৈ যাওক
[ ১২৬ ]

ভক্তি-তত্ত্ব


মহাপুৰুষে ঘোষাত কৈছে –

তাৱত কৃষ্ণৰ ভক্ত নৰে        ভক্তি অবিৰোধী কৰ্ম্ম কৰে,
কৃষ্ণৰ কথাত ৰতি যাৱে নুপজয়।
যেবে ভৈল কৃষ্ণ কথাৰত        নিত্য-নৈমিত্তিক আদি যত,
কথাৰ বিৰোধী জানিয়া সবে ত্যজয়।
অবিৰক্ত ভকতৰ       বেদ লঙ্ঘিবাৰ দোষ,
জানিবাহা বৈবেক নিশ্চয়।
পৰম বিৰক্ত যিটো        কৃষ্ণৰ ভকত ভৈল,
তাৰ একো নাহিক নিৰ্ণয়।।

ৰামকৃষ্ণ পৰমহংসদেৱে কৈছিল, -
       “যখন একবার হরি বা রামনাম করলে রোমাঞ্চ হয়, অশ্রুপাত হয়, তখন নিশ্চয়ই জেনো য়ে সন্ধ্যাদি কৰ্ম্ম আর করতে হবে না। তখন কৰ্ম্মত্যাগের অধিকার হয়েছে, কৰ্ম্ম আপনাআপনি ত্যাগ হয়ে যাচ্ছে। তখন কেবল রামনাম কি শুদ্ধ ওঁকার জপলেই হ'ল। সন্ধ্যা গায়ত্রীতে লয় হয়। গায়ত্রী আবার ওঁকারে লয় হয়।”

যাহাৰ ভোগত নতু হোৱে বিৰকতি।
স্বৰ্গাদিৰ অৰ্থে কৰ্ম্ম কৰিব সম্প্ৰতি।
ইন্দ্ৰয়ৰ ভোগে বিৰকতি ভৈল যাৰ।
নিত্যনৈমিত্তিক কৰিবাক লাগে তাৰ।
ভৈল যাৰ শ্ৰদ্ধা মোৰ কথা শ্ৰৱণত।
 নিত্যনৈমিত্তিক আদি কৰি কৰ্ম্ম যত।
কথাৰ বিৰোধী জানি ত্যজিবে সকল।
সমস্ত কৰ্ম্মৰ কথা শ্ৰৱণেসে ফল।।” (ৰত্নাৱলী)

       বেদ ভগৱন্তৰ বাক্য। সমাজ ৰক্ষাৰ নিমিত্তে সকলোৱে বেদৰ বিধান পালন কৰা উচিত। সেইদেখি যাৰ ভগৱন্তৰ চৰণত একনিষ্ঠ ভক্তি হোৱা নাই, যি নামধৰ্ম্মত একান্ত শৰণ লৈ কায়মনোবাক্যে ঈশ্বৰৰ নাম উচ্চাৰণ কৰি কৰি তাতে তাৰ চিত্ত মগ্ন হোৱা নাই, সি যদি – মই নাম লৈছোঁ, এতেকে বেদৰ বিধান মোৰ অনাৱশ্যক, এনেভাৱে চলে, সি নিশ্চয় বেদলঙঘনৰ দোষত পৰি দোষী হৈ ঈশ্বৰৰ আজ্ঞাভেদী হব। ঈশ্বৰে সৃষ্টি প্ৰৱৰ্ত্তাবৰ নিমিত্তে শ্ৰুতি-স্মৃতিৰ বিধানৰ ধৰ্ম্মপথ নিৰ্দিষ্ট কৰি দিছে, নতুবা মানুহৰ বাট হেৰাব।

ধৰ্ম্মপথ ৰক্ষা কৰি।
              সৃষ্টি প্ৰৱৰ্ত্তাৱা হৰি।। (কীৰ্ত্তন-ঘোষা)

[ ১২৭ ]

মাধৱে বোলন্ত শ্ৰুতিস্মৃতি        মোৰ আজ্ঞাবাণী জানা নিষ্ঠ
আক যিটো জনে উলঙিঘয়া প্ৰৱৰ্ত্তয়।
ভৈয় সিটো মোৰ অজ্ঞাছেদী        মোৰ দ্বেষ কৰিলেক অতি
মোৰ ভক্ত হোন্তে বৈষ্ণৱ সিটো নোহয়।

ভক্তই কয়, –

হৰিভক্তি ৰাজমাৰ্গ        গুৰু-পদ-নখ-চন্দ্ৰ প্ৰকাশয়
শ্ৰুতি-জননীৰ পদপথ অনুসৰি।
ফুৰোঁ হুয়া অতি আনন্দিত        স্খলন নাহিকে কদাচিত
মহাজনসবে জানিবাহা নিষ্ঠ কৰি।

       বহু ধাৰণা এনেকুৱা যে মই শ্ৰুতি-স্মৃতিৰ বিধান মানি কিয় চলিম, অকল নাম ল’লেই হ'ল। আমি কওঁ – কথাটো ঠিক ; অকল নাম ল'লেই হয় ; কিন্তু কায়মনোবাক্যে নাম ল’ব লাগিব। বেদৰ বিধানৰ হাত সাৰিবৰ বাবে টেঙৰালি কৰি নাম ল'লে নহয়। সেই দেখি শ্ৰীশঙ্কৰদেৱে কীৰ্ত্তনৰ নামাপৰাধ খণ্ডত কৈছে –

নামত বলে কৰে পাপ বুদ্ধি।
অষ্টাঙ্গ যোগে তাৰ নাহি শুদ্ধি।

শ্ৰীমাধৱদেৱে ঘোষাত কৈছে –

শুদ্ধে বা অশুদ্ধে এক নাম        শুনে বা ভণে বা মনে স্মৰে
অপৰাধহীন পুৰুষক সদ্যে তাৰে।
দেহ ধন জন অৰ্থ-লোভে        পাষণ্ড বুদ্ধিয়ে যিটো লৱে
সিটো হৰিনাম তাৰিতে শীঘ্ৰে নাপাৰে।

       অপৰাধহীন মানে শ্ৰীশঙ্কৰদেৱে কোৱা সেই নামাপৰাধহীন।

       ভক্তিয়েই হৈছে ঈশ্বৰক পাবৰ প্ৰধান উপায়। নিভাঁজ প্ৰেম-ভক্তিয়ে জ্ঞান বা কৰ্ম্ম কাৰো সহায় নিবিচাৰে , সি নিজেই শকত। কিন্তু ভক্তি মানে অন্ধ ভক্তি নহয়। ভক্তিয়ে জ্ঞানৰ সহায় বিচাৰক বা নিবিচাৰক, জ্ঞান ভক্তিৰ দাসত্ব আপোন ইচ্ছাতে কৰিবই কৰিব নতুবা জ্ঞানক কোনে 'পুছে'? অনন্ত জ্ঞানময় ঈশ্বৰৰ জ্ঞান ক্ষুদ্ৰাতিক্ষুদ্ৰ মনুষ্যই কিমান ফেৰাই বা লাভ কৰিব পাৰে?

অনন্ত কোটি ব্ৰহ্মাণ্ডৰ হৰি অধিকাৰী।
ঈশ্বৰৰ ৰোম বিবৰ মহ কোটি কোটি অণ্ড
                         তাণ্ডৱ কৰু সম ৰেণু।

       এনে ঈশ্বৰৰ বিষয়ে কণামাত্ৰ জ্ঞান লৈয়েই যদি বালিচাহী মানুহে জ্ঞানৰ আড়ম্বৰ কৰি জ্ঞানী হৈ ফুৰি তেওঁক পালোঁ বুলি বৰাই কৰে, তেন্তে সি হাঁহিয়াতৰ কথাহে। ঈশ্বৰৰ সৃষ্টি অলেখ শক্তিৰ এটা কণাকড়ি লৈ মানুহে ছায়েন্স বা বিজ্ঞান ঘাটি ইলেকট্ৰিচিটি, ৱাইৰ্লেছ, টেলিফোন ইত্যাদি এইটাে-সেইটাে উলিয়াই গপ মাৰি ফুৰিছে, কিন্তু এক নিমিষতে বতাহ, বৰষুণ, ভঁইকঁপ টাইডেল বেভ ইত্যাদিৰ আগত সেইবোৰ শূন্য। মানুহৰ চেষ্টাত প্ৰস্তুত কত জ্ঞানৰ উৎকৰ্ষ তিলেকতে এই পৃথিৱীত [ ১২৮ ] কত অদৃশ্য হৈ গৈছে, কোনে ক’ব? মানুহৰ বিজ্ঞানৰ লেব’ৰেটৰিত’ আজিলৈকে দুবৰি বনৰ পাত এটাকে তৈয়াৰ কৰি উলিয়াব পৰা নাই। তথাপি ঈশ্বৰৰ অনন্ত ৰাজ্যত ক্ষুদ্ৰ বালিচাহী যেন মানুহৰ আস্পৰ্দ্ধা দেখি হাঁহি উঠে।

       ঈশ্বৰৰ কৰুণা পাবৰ হ’লে এক মাথোন উপায় ভক্তি। এশাশুধীয়া ভক্তিৰ বাহিৰে আন প্ৰকৃষ্ট উপায় নাই আৰু কলিকালত শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন ভক্তিয়েই শ্ৰেষ্ট ভক্তিধৰ্ম্ম, নাম-ধৰ্ম্ম। ঈশ্বৰত কায়মনোবাক্যে শৰণ, ভজন, আৰু ঈশ্বৰৰ গুণানুশ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন; – যি গুণ আৰু নাম ঈশ্বৰে মায়াৰ দ্বাৰায় মানুষী তনু ধাৰণ কৰি তেওঁৰ ভক্তসকলক অনুগ্ৰহ কৰিবৰ নিমিত্তে প্ৰকাশ কৰিছে। তেওঁ মানুহক জ্ঞান-বুদ্ধি দি স্ৰজন কৰি কেতিয়াও দলনিত পোনা মেলা দি মেলি এৰা নাই নিশ্চয়। নতুবা তেওঁ মানুহক স্ৰজন নকৰিলেহেঁতেন আৰু মানুহৰ মনত ঈশ্বৰক পাবৰ আকাঙক্ষাও নিদিলেহেঁতেন। তেওঁ অবুজ নহয়, তেওঁ দয়াৰ সাগৰ। নতুবা তেওঁ মানুহৰ অভাৱ মোচনৰ নিমিত্তে এই পৃথিৱীত ইমানবোৰ আৱশ্যকীয় বস্তুৰ দিহা কৰি কেতিয়াও নথলেহেঁতেন। ৰামকৃষ্ণ পৰমহংসদেৱে কৈছিল, ভক্তি আনন্দৰমহললৈকে যাব পৰা তিৰোত মানুহৰ নিচিনা। জ্ঞান বাহিৰত বৰচ’ৰাত বহা বিজ্ঞ সভাসদ। অন্তেষপুৰলৈ যাব পৰা ভক্তি নিশ্চয় ঈশ্বৰৰ অন্তেষপুৰগামিনী ভক্তিয়ে মোৰ প্ৰভুৰ অন্তৰ অতি সহজে ছুব যে তাৰ কোনো ভুল নাই। এইদেখি ঘোষাত মহাপুৰুষে লেখিছে –

শবদ-ব্ৰহ্মাৰ পাৰ ভৈল যিটো কৃষ্ণত ভকতি নাই।
তাৰ মাত্ৰ শ্ৰম, শ্ৰম মাত্ৰ ফল, যেন ৰাখে বাজী গাই।।

       প্ৰহলাদক নৃশিংহই বৰ যাচোঁতে প্ৰহলাদে কৈছিল, –

ভক্তিসে পৰম লাভ জানি।

দৈত্য শিশুসকলক উপদেশ দি প্ৰহলাদে কৈছিল, –

নলাগে ভক্তিত দেৱ দ্বিজ ঋষি হইবে।
নলাগে সত্ত্বত শাস্ত্ৰ বিস্তৰ জানিবে।।
তপ জপ যজ্ঞ দান সবে বিড়ম্বন।
কেৱলে ভক্তিত তুষ্ট হোন্ত নাৰায়ণ।।

নৃসিংহই প্ৰহলাদক কৈছিল, –

যৈত থাকে মোৰ ভক্ত উদাৰ-চৰিত্ৰ।
কীট-পতঙ্গকো তথা কৰয় পৱিত্ৰ।।
নকৰে প্ৰাণীক হিংসা নাহি একো স্পৃহা।
আমাত অৰ্পণ কৰে আপোনাৰ দেহা।।

সুদামা মালীক শ্ৰীকৃষ্ণই বৰ লোৱা বুলি বৰ যাচিলত সুদামাই ক’লে,

শুনিয়া মালী বোলে যুৰি হাত।
থাকোক অচলা ভক্তি তোমাত।।
বিষ্ণু ভকতেসে হৈব বান্ধৱ।
ভূতদয়া যেন নাছাড়ে মাধৱ।।

[ ১২৯ ] মুচুকুন্দক শ্ৰীকৃষ্ণই বৰ দিব খোজাত মুচুকুন্দই ক’লে, ̶

নবাঞ্ছোহো আন        মাধৱ তোমাৰ
চৰণ-সেৱাত পৰে।
মুকুতিদাতাক        আৰাধি খুজিবে
আন বৰ কোন নৰে।।

ঈশ্বৰে কৈছে, ̶

       মই হৰি-চৰাচৰ।
কিন্ত ̶ মই বশ্য ভকতৰ।।

       প্ৰকৃত ভকতে ঈশ্বৰ তেওঁৰ বশ্য বুলি কিন্তু কেতিয়াও গৰ্ব্ব নকৰে। গৰ্ব্ব মনত উদয় হলেও তেওঁ আগৰপৰা ঈশ্বৰ গল। বৃন্দাবনত গোপীসকলে কৃষ্ণৰ সঙ্গ আৰু সমাদৰ পাই যেতিয়া মনত গৰ্ব্ব অনুভৱ কৰিলে তেতিয়াই শ্ৰীকৃষ্ণ অন্তৰ্দ্ধান হ'ল। গোপীসকলে

কৃষ্ণত হন্তে মহামান পায়া।
বুলিল গৰ্ব্বে সব গোপজায়া।
আমাৰ সম সুভাগিনী নাই।
ভৈলন্ত অধীন যাদৱৰায়।
তাসম্বাৰ দৰ্প হৰিৰে মনে।
(শ্ৰীকৃষ্ণ) ভৈলা অন্তৰ্দ্ধান তৈতে তেখনে।

       ভক্তি-লাভ কৰিবৰ উপায় হৈছে – সদায় ঈশ্বৰৰ নাম-গুণ শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন কৰা। সাধুৰ সঙ্গ লোৱা।

লৈয়া উপদেশ মাধৱক আৰাধিৰ।
যতেক সুকৃতি মানে কৃষ্ণত অৰ্পিব।।
কৃষ্ণ-কথা-শ্ৰৱণত শুদ্ধ হৈব মন।
সৰ্ব্বদায় কৰিবেক কৃষ্ণৰ কীৰ্ত্তন।
কৃষ্ণৰ চৰণ চিন্তিবেক হৃদয়ত।
আছন্ত ঈশ্বৰ হৰি সমস্ত ভূতত।।
হেন জানি প্ৰাণাধিক কৰিব সৎকাৰ।
তেবেসে কৃষ্ণত ৰতি হৈবেক তোমাৰ।।
 হৰিৰ সেৱাত কিছু নাহিকে প্ৰয়াস।
আপুনি লৈবন্ত হৰি হৃদয়ত বাস।।

       ৰামকৃষ্ণ পৰমহংসদেৱে কৈছিল, ̶
       ভক্তিলাভ কৰিবৰ হ’লে “ঈশ্বরের নাম-গুণ সৰ্ব্বদা করতে হয়। আর সৎসঙ্গ সাংসারের ভিতর ও বিষয় কাজের ভিতর রাত দিন থাকলে ঈশ্বরে মন হয়না। মাঝে মাঝে নির্জনে গিয়ে তার চিন্তা করা বড় দরকার। প্রথম অৱস্থায় নির্জন না । হলে ঈশ্বরে মন রাখা বড়ই কঠিন। যখন চারাগাছ থাকে, তখন তার চারিদিকে [ ১৩০ ] বেড়া দিতে হয়। বেড়া না দিলে ছাগল গৰুতে খেয়ে ফেলে।"

       সংসাৰত থাকিও ঈশ্বৰক পোৱা যায়, যদি মনেৰে তুমি সংসাৰত নিৰ্লিপ্ত হৈ থাকিব পাৰা। উদাহৰণ ̶ জনক ৰজা। এই বাবেই বশিষ্ঠই শ্ৰীৰামচন্দ্ৰক উপদেশ দিছিল ; ̶

অনন্তৰেকো বহিৰ্নানা অন্তৰ্ব্বোধো বহিৰ্জড়ঃ।
অন্তস্ত্যাগী বহিঃসঙ্গী লোকে বিচৰ ৰাঘৰ।

       ইয়াৰ ভাঙনি মহাপুৰুষৰ ঘোষা : ̶

অন্তৰত এক ঈশ্বৰক        দেখিয়োক নানা বাহিৰত
অন্তৰত বোধ বাহিৰত জড়প্ৰায়।
বুদ্ধিত সমস্ত ত্যজিয়োক        বাহিৰত সঙ্গ দেখায়োক
এহিভাবে ৰাম লোকত ফুৰা বেৰাই।।

       পৰমহংসদেৱে এই কথাকে কৈছে; –
       “সব কাজ করবে, কিন্তু মন ঈশ্বরেতে রাখবে। স্ত্রী, পুত্র, বাপ, মা সকলকে নিয়ে থাক্‌বে ও সেবা করবে। যেন কত আপনার লোক। কিন্তু মনে জানবে যে তারা তোমার কেউ নয়।”

       বহুত ডেকাই ভাবে যে এতিয়া বিষয়-সুখৰ সোৱাদ লৈ পিছত বুঢ়া বা আদহীয়া হ’লে ঈশ্বৰ-চিন্ত কৰা যাব। এইটো বৰ ভুল কথা। বিষয়-সুখ কৰি তাত মজি তাৰ পিছত কাচিৎ কোনোবাৰহে ঈশ্বৰত মন হয়। বিষয়-সুখ কৰোঁতে কৰোতে তাত আসক্তি ক্ৰমাৎ বাঢ়ি যায় ; শেহত তাৰপৰা এৰাই আহিবই নোৱৰা অৱস্থা হয়।

ঈন্দ্ৰিয়ৰ সুখে যাৰ সদা আসকতি।
কদাচিতো কৃষ্ণত নোপজে তাৰ মতি। (ৰত্নাৱলী)

       গীতাত সেইদেখি ভগৱন্তই কৈছে , ̶

ধ্যায়তো বিষয়ান্‌ পুংসঃ সঙ্গস্তেষু পজায়তে – ইত্যাদি

সেইদেখি নীতিশাস্ত্ৰত কৈছে “গৃহীত ইৱ কেশেষু মৃত্যুন্য ধৰ্ম্মমাচৰেৎ।"

ল’ৰাই হওক বা বুঢ়াই হওক, মৃত্যুৱে সময় আৰু অৱস্থালৈ অপেক্ষা নকৰে।

প্ৰহলাদে

পঞ্চ বৰিষতে মহামতি।
ক্ৰীড়া এড়ি কৰিলন্ত ভকতি

       আৰু সহপাঠী দৈত্য শিশুসকলক উপদেশ দিছিল ; –

দয়ায়ে প্ৰহলাদে দেন্ত হিত উপদেশ।
শুনিয়োক বাণী দৈত্য দানব নিঃশেষ।।
অসাৰ সংসাৰ নাই ইহাত বিশ্বাস।
জানি হৰি-ভকতিক কৰিয়ো অভ্যাস।। (কীৰ্ত্তন)

       উদ্ধৱে [ ১৩১ ]

পঞ্চ বৰিষতে যিটো ভোজনক এৰি।
শিশুলীলা কৰিয়া পূজন্ত মাত্ৰ হৰি।।
জানিয়া বিষয়-সুখ যত্নে দূৰ কৰি।
কুমাৰ কালৰেপৰা ভজিয়োক হৰি।। (ৰত্নাৱলী)

       ৰামকৃষ্ণ পৰমহংসদেৱে কৈছিল, "মনে নিৰ্জ্জনে ঈশ্বরেৰ চিন্তা করলে, জ্ঞান বৈরাগ্য ভক্তি লাভ হয়। কিন্তু সংসারে ফেলে রাখলে ঐ মন নীচ হয়ে যায়। সংসার জল, আর মনটি যেন দুধ। যদি জল ফেলে রাখ, তাহলে দুধে জলে মিশে এক হয়ে যায়। দুধকে দই পেতে মাখন তুলে যদি জলে রাখা যায় তাহলে ভাসে। সেই মাখন সংসার-জলে ফেলে রাখলেও মিশ্‌বে না, ভেসে থাকবে।”