কথা-গীতা/অষ্টাদশ অধ্যায়
[ ১৬৫ ]
অষ্টাদশ অধ্যায়।
অষ্টাদশ অধ্যায়ত সন্ন্যাস ধৰ্ম্মক বিভাগিয়া সকল গীতাৰ অৰ্থক সংক্ষেপে কহি পৰমাৰ্থ নিৰ্ণয় কৰিবা। পূৰ্ব্বত কোনো ঠাইত কৰ্ম্মন্যাস কহিছা, কোনো ঠাইত ফল মাত্ৰ ত্যাগ কৰি অনুষ্ঠানকে বুলিছা৷ পৰস্পৰ বিৰোধক সৰ্ব্বজ্ঞ পৰম কাৰুণিক ভগৱন্তে কেনে উপদেশ দিবা। এতেকে কৰ্ম্ম সন্যাসৰ তাৰ অনুষ্ঠানৰো অবিৰোধ প্ৰকাৰ জানিবে ইছাই অৰ্জ্জুনে পোছন্ত। হে হৃষিকেশ! হে কেশীনিসূদন! হে মহাবাহো! কৰ্ম্ম সন্যাসৰ ফলত্যাগৰ তত্বক পৃথকে জানিবে ইছা কৰোঁ ৷ তাক মোত কহিয়োক।
আৰ উত্তৰ ভগৱন্তে কহন্ত। জানা অৰ্জ্জুন, কতোসবে সকাম কৰ্ম্মৰ পৰিত্যাগ কহে, কতোসবে সকল কৰ্ম্মৰ ফলমাত্ৰ ত্যাগ বোলে। যদি বোলা নিত্য নৈমিত্তিক কৰ্ম্মৰ ফলো নুশুনি, তাৰ কেমনে পৰিত্যাগ ঘটে, যেন বন্ধ্যাৰ পুত্ৰ ত্যাগ নাই আৰ উত্তৰ শুনা। যদ্যপি বেদত স্পষ্টমতে নুশুনি তথাপি অপেক্ষাৱন্তক নিস্ফল কৰ্ম্মত প্ৰৱৰ্ত্তাবে নাপাৰি সামান্যে বিধিবাক্যে কিছো ফলক কহিছে। যেন বিশ্বজিত যজ্ঞে যজিৰে বুলিলে ফল নকৰিলেও বলিৰ স্বৰ্গফল দেখিছি। শ্ৰদ্ধায়ে গুৰুতৰ কৰ্ম্মসিদ্ধি মাত্ৰে বিধিবাক্যৰ প্ৰয়োজন নুবুঝিবা। যাতো পুৰুষৰ বৃত্তি কেৱল কৰ্ম্মত সদাই নঘটে। নিত্য নৈমিত্তিক কৰ্ম্মৰ পুণ্যলোক পিতৃলোক পাপনাশ ফল শুনিছি এতেকে ভাল কহিলা। সকল [ ১৬৬ ] কৰ্ম্মৰ ফলমাত্ৰ পৰিত্যাগ কৰিবে যদি বোলা ফল ত্যাগ হৈলে নিষ্ফল কৰ্ম্মত প্ৰবৃত্তি নহৈব সিয়ো নহে, সকল কৰ্ম্মৰ সঙ্কল্প ভেদে আত্মজ্ঞানৰ অৰ্থে বিনিয়োগ আছে।
এতেকে বঞ্চক পদে সকল কৰ্ম্মৰ ফলক এড়ি আত্মজ্ঞানৰ অৰ্থে কৰ্ম্ম আচৰিব। যাৱে বুদ্ধি আত্মনিষ্ঠ নহে তাৱে চিত্তশুদ্ধিৰ অৰ্থে যথোচিত কৰ্ম্ম কৰিব। এই অৰ্থ বেদতো কহিছা, নৈষ্কৰ্ম্ম সিদ্ধিতো দেখাইছা, বশিষ্ঠ বাক্যতো পায়, ভাগৱতেয়ো কহন্ত। তাৱে পুৰুষে কৰ্ম্ম কৰিব, যাৱে বিৰক্ত নহে, মোৰ কথা শ্ৰবণাদিত যাৱে সাত্বিক শ্ৰদ্ধা নহে। জ্ঞাননিষ্ঠ বিৰক্ত বা অপেক্ষাৰহিত মোৰ ভক্ত, চিহ্ন সমে আশ্ৰম ধৰ্ম্ম এড়ি স্নান শৌচ আচান্তাদি মাত্ৰ কৰিব। অজ্ঞানী পুৰুষৰ ফলত্যাগ মাত্ৰ কৰ্ম্মত্যাগ নঘটে। আকে পৰ মত দূৰ কৰি আপুনাৰ মতক দৃঢ় কৰিবাক লাগি মতভেদ দেখান্ত। সাংখ্যবাদীসবে হিংসাদি দোযযুক্ত মানি বন্ধ ভয়ে সকল কৰ্ম্মৰ পৰিত্যাগ কহে। মীমাংসকসবে কহে যজ্ঞ দান তপ কৰ্ম্মক কদাচি পৰিত্যাগ নকৰিব। এমন ব্যৱস্থা ত্যাগত মোৰ বাক্যত নিশ্চয় শুনা। হে পুৰুষশ্ৰেষ্ঠ ! এই ত্যাগ দুৰ্ব্বোধ যাতো সত্বাদি গুণ ভেদে তিনি বিধ কৰি কহে। পুৰুষে যজ্ঞ দান তপ কৰ্ম্মক এড়িবে নাপাৰে কিন্তু সাৱধানে কৰিব যাতো বিবেকীজনৰ যজ্ঞাদি শুদ্ধিকৰ হয়।
যি প্ৰকাৰে কৰিলে শুদ্ধিকৰ হয় তাক শুনা। পুৰুষে যজ্ঞাদি কৰ্ম্মত অভিনিবেশ এড়ি ঈশ্বৰৰ আজ্ঞা মানি ফলত্যাগ কৰি কৰিব, আকে মোৰ উত্তম মত বুঝিবা। ইদানীক ত্যাগৰ তিনি বিধ [ ১৬৭ ] দেখান্ত। বন্ধ হেতু পদে কাম্য কৰ্ম্মৰ পৰিত্যাগ যুক্ত হয়। চিত্তশুদ্ধিৰ পদে নিত্য নৈমিত্তিক কৰ্ম্মৰ পৰিত্যাগ নঘটে, তথাপি তাৰ পৰিত্যাগ মোহত ঘটে, এতেকে সি ত্যাগক তামস বুলি। দুষ্খ বুদ্ধিয়ে দেহৰ প্ৰয়াস ভাৱ ৰাজস ত্যাগ কৰি ত্যাগৰ ফল জ্ঞান নপাৱে। কৰ্ত্তব্য বুদ্ধিয়ে নিত্য নৈমিত্তিক কৰ্ম্মক সঙ্গ ফল এড়ি কৰিলে সাত্বিক ত্যাগ বুলি। সাত্বিক ত্যাগনিষ্ঠ পুৰুষে শীতত প্ৰাতঃ স্নানাদি কৰ্ম্মক দ্বেষ নকৰে, উষ্ণকালত মধ্যাহ্ন স্নানাদিতে আসক্তি নকৰে, সি স্থিৰ বুদ্ধি হুয়া সেই পৰিভবাদি দুষ্খকো সহে, স্বৰ্গাদি সুখকো ত্যাগ কৰে, দেহৰ সুখকো বাঞ্ছা নাই, দুষ্খ গুচিবাকো কামনা নকৰে।
যদি বোলা এমন ত্যাগত কৰি কৰ্ম্মত্যাগকে সে ভাল দেখি, তেৰে কৰ্ম্ম বিক্ষেপ নহৈলে জ্ঞাননিষ্ঠা সুখ লভিব, তাত শুনা। দেহাভিমানী পুৰুষে সকল কৰ্ম্মক এড়িতে শক্য নহে, এতেকে যি কৰ্ম্ম কৰিতে কৰ্ম্মফল ত্যাগী হৈল, তাকে মুখ্য ত্যাগী বোলে। এতেকে সাত্বিক ৰাজসিক তামসিকৰ ইষ্ট স্বৰ্গ অনিষ্ট নৰক মিশ্ৰ মনুষ্য। ই তিনি পাপ পুণ্য মিশ্ৰ কৰ্ম্মৰ ফল, পৰলোকত অত্যাগীৰ হয়, কৰ্ম্মফল ত্যাগীৰ নহে। যাতে তাৰা সাত্বিকৰ পাপ নঘটে, ঈশ্বৰত অৰ্পি পুণ্য ফলক পৰিত্যাগ কৰিছে, এতেকে তাৰ তিনি বিধ ফল নহে।
যদি বোলা কৰ্ম্ম কৰিতে কেনে ফল নহৈব, এই আশঙ্কাত সঙ্গত্যাগী নিৰহঙ্কাৰী পুৰুষৰ কৰ্ম্মলেপ নাই, আকে কহন্ত। হে মহাবাহো অৰ্জ্জুন! সকল কৰ্ম্মৰ সিদ্ধিৰ অৰ্থে সাঙ্খ্যত বেদান্তত
৮ [ ১৬৮ ] এই পঞ্চ কাৰণ কহিছে, আত্মাৰ অহঙ্কাৰ নিবৃত্তিৰ অৰ্থে, তাক তুমি জানা। তাকে কহন্ত, শৰীৰ অহঙ্কাৰ ইন্দ্ৰিয় দশ প্ৰাণ ইন্দ্ৰিয়ৰ অধিষ্ঠাতা দেবসব, এই পঞ্চ সকল কৰ্ম্মৰ কাৰণ বুঝিবা। পুৰুষে কায় বাক্য মনে যুক্তাযুক্ত যি কৰ্ম্মক আৰম্ভ কৰে তাৰ এই পঞ্চ হেতু জানি, আত্মাক অসঙ্গ নিৰুপাধী কৰি শাস্ত্ৰ আচাৰ্য্যৰ উপদেশে যি জানে তাকে সুমতি বুলি। যি এমনে নজানে তাক দুৰ্ম্মতি কহি। এতেকে যাৰ অহঙ্কাৰ নাই বুদ্ধিও কাতো আসক্তি নকৰে এমন দেহ ব্যতিৰিক্ত আত্মজ্ঞানী লোক দৃষ্টি সকল লোকক বধিয়ো নবধে, তাৰ দোষেও নপাৱে। তেবে কি বুলিবো চিত্তশুদ্ধি দ্বাৰায়ে জ্ঞান সাধন কৰ্ম্মসবে বন্ধ নহৈব।
যদি বোলা আক বিৰুদ্ধ দেখি তেবে তাৰ যুক্তি শুনা। নিৰ্গুণ আত্মাৰ গুণময় কৰ্ম্মাদিসমে সম্বন্ধ নাই, আকে দেখাইতে বোলন্ত। ইষ্ট সাধন বোধক জ্ঞান বুলি, ইষ্ট সাধন কৰ্ম্মক জ্ঞেয় বুলি, আৰ পৰিজ্ঞাতাক জ্ঞানাশ্ৰয় বুলি। এই তিনি প্ৰকাৰক কৰ্ম্ম বিধি কহে। কৰণ কৰ্ম্ম কৰ্ত্তাক ক্ৰিয়াশ্ৰয় বুলি এইসবক সাঙ্খ্য শাস্ত্ৰত গুণ ভেদে ত্ৰিবিধ কহে, তাক কহে সাবধানে শুনা। তাতে জ্ঞানৰ সাত্বিকাদি ভেদে তিনি বিধ কহন্ত। ব্ৰহ্মাদি স্থাবৰ পৰ্য্যন্ত প্ৰাণীত এক অব্যয় পৰমাত্মাক যি জ্ঞানে দেখে তাক সাত্বিক জ্ঞান বুলি। নানা ভাবে অনেক আত্মাক দেখিলে ৰাজস জ্ঞান বুলি। এতেকে প্ৰতিমাদিত পৰিপূৰ্ণ ঈশ্বৰ মানিলে তাক অল্প তামস জ্ঞান বুলি। আবে কৰ্ম্মৰ তিনি বিধ শুনা। নিত্য নৈমিত্তিক অভিনিবেশ শূন্য [ ১৬৯ ] ৰাগ দ্বেষ ৰহিত নিষ্কাম কৰ্ম্মক সাত্বিক বুলি। সকাম অহঙ্কাৰ কৃত বহু প্ৰয়াস যুক্ত কৰ্ম্মক ৰাজস বুলি৷ শুভ অশুভ বিত্তব্যয় পৰপীড়া আপুনাৰ শক্তিকো অপেক্ষা নকৰি যি কৰ্ম্ম কৰে তাক তামস বুলি।
আবে কৰ্ত্তাৰ তিনি বিধ কহন্ত। মুক্তসঙ্গ গৰ্ব্বোক্তিহীন ধৈৰ্য্যউদ্যমযুক্ত কৰ্ম্ম সিদ্ধিত হৰিষ অসিদ্ধিত বিষাদ ৰহিত কৰ্ত্তাক সাত্বিক বুলি। পুত্ৰাদিত প্ৰীতি হুয়া কৰ্ম্ম ফলক বাঞ্ছা কৰি বিষয়লোভী হিংসাপৰ শৌচশূন্য লাভত হৰ্ষ অলাভত শোকযুক্ত কৰ্ত্তাক ৰাজস বুলি। অসাবধান বিবেক শূন্য অনম্ৰ বঞ্চক পৰক অবমানি অনুদ্যমপৰ শোকযুক্ত, দুই দিনৰ কাৰ্য্যক যি মাসেকে কৰে, তাক তামস কৰ্ত্তা বুলি। আবে বুদ্ধিৰ তিনি বিধ কহো মন কৰি শুনা। ধৰ্ম্মত প্ৰবৃত্তি অধৰ্ম্মত নিবৃত্তি কাৰ্য্য অকাৰ্য্য ভয় অভয় বন্ধ মোক্ষক যি বুদ্ধিয়ে জানে তাক সাত্বিক বুলি। ধৰ্ম্ম অধৰ্ম্মক কাৰ্য্য অকাৰ্য্যক সংশয় কৰি যি বুদ্ধিয়ে বুঝে তাক ৰাজস কহি। অধৰ্ম্মক ধৰ্ম্ম কৰি যি বুদ্ধিয়ে জানে সকল অৰ্থক বিপৰীত কৰি বুঝিলে তামস বুদ্ধি বুলি।
ধৃতিৰ তিনি বিধ কহন্ত। যি ধৃতিয়ে মন প্ৰাণ ইন্দ্ৰিয়ৰ বৃত্তিক চিত্তৰ একাগ্ৰ বিষয়ৰ নিবৃত্তি কৰি ৰাখে তাকে সাত্বিক ধৃতি বুলি। যি ধৃতিয়ে ধৰ্ম্ম অৰ্থ কামক প্ৰধান মতে ধৰে, প্ৰসঙ্গত ফলক কামনা কৰে তাকে ৰাজস ধৃতি কহি। যি ধৃতিয়ে নিদ্ৰা ভয় শোক বিষাদ মদক নেড়ে তাক তামস ধৃতি বুলি। আৰে সুখৰ তিনি বিধ শুনা। যি সুখত পুৰুষে [ ১৭০ ] অভ্যাসে সে ৰমিবে পাৰে যাত দুষ্খৰো অন্ত হয় প্ৰথমে বিষ হেন দুষ্খ পৰিণামত অমৃত সম হয়, যি বিশুদ্ধ বুদ্ধিত জাত হয় তাক সাত্বিক সুখ বুলি। বিষয় ইন্দ্ৰিয় সংযোগে যি সুখ অমৃত সদৃশ হয় পৰিণামত বিষ হেন হয় তাক ৰাজস সুখ বুলি। যাত প্ৰথমে পাচতো আপুনাৰ মোহ হয় নিদ্ৰা আলাস প্ৰমাদিত যি সুখ মিলে তাক তামস বুলি।
অনুক্তকো উপসংহৰি কহন্ত। জানা অৰ্জ্জুন, এই তিনি গুণে যুক্ত যি প্ৰাণী হৈব সি স্বৰ্গতো নাই পৃথিবীতো নেদেখি৷ যদি বোলা তেবে লোকৰ কেমনে মোক্ষ হৈব তাত শুনা। আপুনাৰ জাতিধৰ্ম্মে পৰমেশ্বৰক আৰাধন কৰিতে তান প্ৰসাদে জ্ঞানক পায়া মুক্তি হয়। এই মান সকল গীতাৰ সাৰক দেখায় কহন্ত। হে পৰন্তপ, ব্ৰাহ্মণ ক্ষত্ৰিয় বৈশ্য শূদ্ৰৰ স্বভাব বিহিত গুণে কৰ্ম্মসব বিভাগিছে। তাতে সত্ব প্ৰধান ব্ৰাহ্মণৰ শম দম তপ শৌচ ক্ষমা আৰ্য্যৰ জ্ঞান বিজ্ঞান পৰলোকত নিশ্চয় এই স্বভাব জন্য কৰ্ম্ম। ৰজোগুণ প্ৰধান ক্ষত্ৰিয়ৰ শৌৰ্য্য তেজ ধৃতি কৌশল যুদ্ধত অপলায়ন দান নিয়মন শক্তি আকে ক্ষত্ৰিয়ৰ স্বভাব বিহিত কৰ্ম্ম বুলি। ৰজ তম প্ৰধান বৈশ্যৰ কৃষি বাণিজ্য গোৰক্ষ এই স্বাভাবিক কৰ্ম্ম। ব্ৰাহ্মণ শুশ্ৰুষায়ে শূদ্ৰৰ স্বভাব কৰ্ম্ম জানিবা। চাৰিও জাতি আপুনাৰ কৰ্ম্মত নিষ্ঠ হুয়া জ্ঞানক লভে। যি প্ৰকাৰে লভিব তাক শুনা।
যি পৰমেশ্বৰ হন্তে প্ৰাণীসবৰ প্ৰবৃত্তি হুয়াছে, যি কাৰণ ৰূপে সকলে বিশ্ব ব্যাপিছা, সেই ঈশ্বৰক আপুনাৰ কৰ্ম্মে অৰ্চ্চনা [ ১৭১ ] কৰি মনুষ্যে সিদ্ধিক লভে। ভালমতে অনুষ্ঠিত পৰধৰ্ম্মত কৰি বিগুণ স্বধৰ্ম্মকে শ্ৰেষ্ঠ জানিবা, যাতো স্বভাব বিহিত কৰ্ম্ম কৰি পুৰুষে পাপ নপাৱে। দোষ যুক্ত হৈলেও স্বভাব বিহিত কৰ্ম্মক পুৰুষে নেড়িব, যাতো সকল কৰ্ম্ম দোষে আবৃত হুয়াছে। যেন অগ্নি ধূমে আবৃত হুয়াছে, তথাপি ধূম ৰূপে দোষক এড়ি প্ৰকাশক শীতাদি নিবৃত্তিৰ অৰ্থে সেবা কৰি, তেমনে কৰ্ম্মৰো দোষাংশক এড়ি গুণাংশক চিত্ত শুদ্ধিৰ অৰ্থে আচৰিবে লাগে। যদি বোলা কৰ্ম্ম কৰিতে কেমনে দোষ এড়ি গুণক ধৰা যাইব এই অপেক্ষাত কহন্ত৷ কৰ্ম্মত অনাসক্ত বুদ্ধি হুয়া অহঙ্কাৰ এড়ি ফলক আশা নকৰি সাত্বিক ত্যাগ আচৰি কৰ্ম্ম নিবৃত্তি লক্ষণ সিদ্ধিক লভিব। এমন সিদ্ধিক পায়া যেমনে ব্ৰহ্মক পায় সেই প্ৰকাৰক সঙ্ক্ষেপে মোৰ বাক্যত শুনা।
পুৰুষ বিশুদ্ধ বুদ্ধি যুক্ত হুয়া সাত্বিকী স্মৃতিয়ে বুদ্ধিক নিশ্চল কৰি শব্দাদি বিষয়ক এড়ি, কাতো ৰাগ দ্বেষ নাচৰি, শুদ্ধ দেশত থাকি পৰিমিত ভোজন কৰি বাক্য মন শৰীৰক নিয়মি সদায় ধ্যানযোগ পৰ হুয়া পুনু পুনু দৃঢ় বৈৰাগ্য আচৰিব। তেবে অহঙ্কাৰ দুৰাগ্ৰহ অন্যায় প্ৰবৃত্তি কাম ক্ৰোধ পৰিগ্ৰহ মমত্ব এড়ি পৰম শান্তিক পায়া ব্ৰহ্মক পাইবাক লাগি যোগ্য হয়। তেবে ব্ৰহ্মত নহি প্ৰসন্ন চিত্ত হুয়া নষ্টকো শোক নকৰে পাইবেও আকাঙ্ক্ষা নকৰে। সকল ভূততে সম হুয়া সৰ্ব্ব প্ৰাণীতে মোৰ দৃষ্টি লক্ষণ পৰম ভক্তি লভিব। তেবে সেই পৰম ভক্তিয়ে মোক সৰ্ব্বব্যাপী সত্য চৈতন্য আনন্দময় কৰি জানি মোত প্ৰবেশি পৰমানন্দ ৰূপ [ ১৭২ ] হয়। স্বধৰ্ম্ম দ্বাৰায় ঈশ্বৰ আৰাধনত উক্ত মোক্ষ প্ৰকাৰক উপসংহৰি কহন্ত।
পুৰুষে মোক আশ্ৰয় কৰি সকল কৰ্ম্মক মোত অৰ্পিয়া মোৰ প্ৰসাদে মোৰ সৰ্ব্বোত্তম নিত্য পদক পাৱে! এতেকে তুমি সৰ্ব্ব কৰ্ম্মক চিত্তে মোত অৰ্পি মোকে পুৰুষাৰ্থ মানি বুদ্ধিযোগক আশ্ৰয় কৰি সততে মোত চিত্ত দিয়া, তেবে যি হৈবা তাক শুনা। মোত চিত্ত দিয়া মোৰ প্ৰসাদে সকল সংসাৰ দুখ্ষ তৰিবা। যদি অহঙ্কাৰত থাকি মোৰ বচনক নুশুনা তেবে পুৰুষাৰ্থত ভ্ৰংশ হৈবা। মোৰ বচনক অনাদৰি অহঙ্কাৰক আশ্ৰয় কৰি বন্ধুগণ সমে সুযুঝিবো বুলি যি নিশ্চয় কৰা অস্বতন্ত্ৰ পদে সি নিশ্চয় মিথ্যা। যাতে প্ৰকৃতি ৰজোগুণ ৰূপে পৰিণত হুয়া যুদ্ধত প্ৰবৰ্ত্তাইবো তুমি স্বাভাবিক যুদ্ধাদি কৰ্ম্মে নিবদ্ধ হুয়াছা; এতেকে মোহত থাকি যুদ্ধ লক্ষণ কৰ্ম্মক কৰিবে ইছা নকৰা। তাক অবশ্যে কৰিবা।
এমনে সাঙ্খ্যাদি মতে প্ৰকৃতিৰ পৰতন্ত্ৰ কৰ্ম্মৰ পৰতন্ত্ৰ কহি ইদানীক স্বমত কহন্ত। সকল ভূতৰ হৃদয়মধ্যত অন্তৰ্যামী ঈশ্বৰ প্ৰাণীসবক নিজ শক্তিয়ে সেই সেই কৰ্ম্মত প্ৰবৰ্ত্তাইতে আছন্ত। যেন দাৰুময় পুতলীক লোকত সূত্ৰধাৰে ফুৰাই তেমনে ঈশ্বৰে দেহাভিমানী জীৱসবক কৰ্ম্মত প্ৰবৰ্ত্তান্ত, যাতো সকল জীব ঈশ্বৰৰ পৰতন্ত্ৰ। এতেকে তুমি অহঙ্কাৰ এড়ি কায় বাক্য মনে সেই ঈশ্বৰত শৰণ লৱা। তেবে তান প্ৰসাদে পৰম শান্তিক পায়া পৰমেশ্বৰৰ স্থান নিত্য বৈকুণ্ঠক পাইবা। সকল গীতাৰ অৰ্থক উপসংহৰি কহন্ত; এই প্ৰকাৰে তুমাক মঞি [ ১৭৩ ] সৰ্ব্বজ্ঞে গুহ্যৰো গুহ্য জ্ঞান কহিলো। এই গীতা শাস্ত্ৰক অশেষে বিচাৰি পাচে যেমন ইছা তেমন কৰা। আক বিচাৰিতে তোমাৰ মোহ আপুনি গুচিব। অতি গম্ভীৰ গীতা শাস্ত্ৰক অশেষে বিচাৰ কৰিতে অশক্য দেখি কৃপায়ে আপুনি তাৰ সাৰক উদ্ধৰি কহন্ত।
সকল গুহ্যত কৰি গুহ্যতম বচনক পুনু মোত হন্তে শুনা। যাতে তুমি মোৰ অত্যন্ত প্ৰিয় ইষ্ট সখী, এতেকে তুমাৰ পৰম হিত কহো৷ হে অৰ্জ্জুন ! তুমি মোত চিত্ত দিয়া মোৰ ভক্ত হৱা মোক পূজা কৰা মোকে নমস্কাৰ কৰা। এমনে প্ৰবৰ্ত্তমান হুয়া মোৰ প্ৰসাদে জ্ঞান লভি মোক পাইবা। আত সংশয় নকৰিবা, যাতে তুমি মোৰ প্ৰিয় এতেকে সত্য কৰি মঞি প্ৰতিজ্ঞা কৰোঁ। তাতো কৰি গুহ্য কহন্ত৷ ভক্তিতে সবে হয় মানি দৃঢ় বিশ্বাসে বিধিকিঙ্কৰ ধৰ্ম্মক এড়ি মোত এক শৰণ হৱা। এমন হুয়া কৰ্ম্মত্যাগ নিমিত্ত পাপ হৈব বুলি শোক নকৰিবা, যাতে মোত এক শৰণপৰ তুমাক মঞি সকল পাপত হন্তে মোক্ষ কৰাইম। এমনে গীতাৰ অৰ্থ তত্ত্ব কহি তাৰ সম্প্ৰদায় প্ৰবৰ্ত্তন নিয়ম কহন্ত। এই গীতাৰ অৰ্থক তুমি স্বধৰ্ম্মহীনত নকহিবা, স্বধৰ্ম্ম কৰিও যদি গুৰু ঈশ্বৰত ভক্তি নকৰে তাত কদাচিতে নকহিবা, যি তুমাক পৰিচৰ্য্যা নকৰে তাতে নকহিবা; মঞি ঈশ্বৰক যি মনুষ্য দৃষ্টিয়ে দোষ আৰোপি নিন্দা কৰে তাতো নকহিবা।
এতেকে দোষহীন ভক্তক যি গীতা উপদেশ দেই তাৰ ফল কহন্ত। এই পৰম গুহ্য গীতাৰ অৰ্থক যি মোৰ ভক্তৰ আগত কহে [ ১৭৪ ] সি মোত পৰম ভক্তি কৰে। অসংশয় হুয়া মোক পাৱে। তাত কৰি মনুষ্যৰ মধ্যত কোনুজন মোৰ অত্যন্ত প্ৰিয়কাৰী নাই। তাত বিনে মোৰ আন প্ৰিয়তম নাই। যি অৰ্থক নজানে পাঠ মাত্ৰ কৰে তাৰো ফল শুনা। তুমাৰ আমাৰ সম্বাদক যি পাঠ কৰে সি সকল যজ্ঞত শ্ৰেষ্ঠ জ্ঞানযজ্ঞে মোক পূজা কৰে, এমনে মোৰ মতি হয়। যদি গীতাৰ অৰ্থ নুবুঝি পাঠ মাত্ৰ কৰে তথাপি তাকে শুনন্তা মোকে প্ৰকাশ কৰে বুলি মোৰ বুদ্ধি হয়। যেন লোকত নজানিয়ো কোনো জনে কাৰো নাম লৈলে তাক শুনি সি জনে মোক মাতৈ বুলি তাৰ সমীপক যাই, তেমনে মঞি গীতাৰ পাঠ শুনি তাৰ সমীপক যাঞু। যেন অজামিল বিপ্ৰৰ অভাস নাম গ্ৰহণ মাত্ৰে প্ৰসন্ন হৈলো।
গীতা পাঠ কৰিতে যদি কোনো জনে শুনে তাৰো ফল শুনা। শ্ৰদ্ধাযুক্ত হুয়া যি গীতা পাঠ শুনে, শ্ৰদ্ধালু হুয়ো কোনে উচ্চ কৰি পঢ়ে, কোনে বা অশুদ্ধ পঢ়ে এই অসুয়া নকৰি সিয়ো সকল পাপে মুক্ত হুয়া পুণ্যবন্তৰ লোক পায়া অনুক্ৰমে মোক্ষ পাৱে। ভাল মতে যদি তুমাৰ বোধ নহৈল তেবে পুনু উপদেশ দেঞু, এই আশয়ে কহন্ত। হে পাৰ্থ তুমি একাগ্ৰ মনে গীতা শুনিলা তেবে তুমাৰ অজ্ঞান মোহ নষ্ট হৈল। কৃতাৰ্থ হুয়া অৰ্জ্জুনে বোলন্ত। হে পৰমেশ্বৰ! তুমাৰ প্ৰসাদে মোৰ মোহ নষ্ট হৈল, জ্ঞানকো লভিলো, কৰ্ম্মতো সংশয় গুচিল, এতেকে যুদ্ধক লাগি উঠিলো, তুমাৰ আজ্ঞাক অবশ্যে কৰিম। [ ১৭৫ ] এমনে ধৃতৰাষ্টক প্ৰতি সঞ্জয়ে কৃষ্ণঅৰ্জ্জুনৰ সম্বাদ কহি প্ৰস্তুত কথাক বুঝায়া কহন্ত। জানা ৰাজা এমনে মঞি বাসুদেৱ অৰ্জ্জুনৰ ৰোমাঞ্চকৰ অদ্ভুত সম্বাদ শুনিলো। যাতে ব্যাসদেবে দিব্যচক্ষুকৰ্ণাদিক দিলা, এতেকে তান প্ৰসাদে যোগেশ্বৰ শ্ৰীকৃষ্ণত হন্তে পৰম গুহ্য যোগ শুনিলো। এই অদ্ভুত পুণ্য সম্বাদ সুমৰি সুমৰি মোৰ মহা বিস্ময় হয় ৰোমো সিহড়য়। এতেকে তুমি পুত্ৰৰ ৰাজ্যাদিৰ শঙ্কা পৰিত্যাগ কৰা। যাৰ পক্ষত যোগেশ্বৰ শ্ৰীকৃষ্ণ আছে, যাত গাণ্ডিব ধনুদ্ধৰ অৰ্জ্জুন আছন্ত, তৈতে ৰাজ্যলক্ষী নিত্য হয়, সদায়ে বিজয়ো দেখি, অতি বৃদ্ধিয়ো লভে ন্যায়ো ঘটে, এমন মোৰ মতি নিশ্চয় হয়। এতেকে ইদানীক তুমি পুত্ৰ সমে শ্ৰীকৃষ্ণত শৰণ পশি পাণ্ডৱক প্ৰসন্ন কৰাই সকল সৰ্ব্বস্ব তাৰাত নিবেদন কৰি পুত্ৰপ্ৰাণ ৰক্ষা কৰা। ভগৱন্ত ভক্তিযুক্ত পুৰুষৰ তান প্ৰসাদে আত্মজ্ঞান পায়া অনায়াসে বন্ধ মুক্ত হয়। এই মান গীতাৰ অৰ্থ সংগ্ৰহ বুঝিবা।
এই অৰ্থক যুক্তি সমে শুনা। সেই পৰম পুৰুষক অনন্য ভক্তিয়ে লভি ইত্যাদি বচনে ভগৱন্তৰ ভক্তিয়ে মোক্ষক প্ৰতি সাধন শুনিছি। এতেকে শ্ৰীকৃষ্ণৰ একান্ত ভক্তি সে তান প্ৰসাদে আত্মজ্ঞান অবান্তৰ ব্যাপাৰে যুক্ত হুয়া মোক্ষৰ হেতু হয়। জ্ঞান পুনু ভক্তিৰ অবান্তৰ ব্যাপাৰ বুঝিবা। যি জনে ভগৱন্তক সততে ভজে তাক দেহৰ অন্তত ভগৱন্তে ব্ৰহ্মতাৰক কহন্ত, এতেকে ভক্তি সে মোক্ষ হেতু জানিবা। ভগৱন্তে মোক যি বুদ্ধি দিলা তেমনে মঞি তান গীতাৰ বাখ্যান কৰিলো৷