কথা-গীতা/ষষ্ঠ অধ্যায়
ষষ্ঠ অধ্যায়।
চিত্তশুদ্ধ হৈলেও ধ্যান বিনে সন্যাস মাত্ৰত মুক্তি নহৈব। এতেকে ষষ্ঠ অধ্যায়ত ধ্যান যোগ বিবেক কৰি কহিবা। পূৰ্ব্ব অধ্যায়ৰ অন্তত সঙেক্ষপে উক্তযোগক প্ৰপঞ্চিবে প্ৰতি ষষ্ঠ অধ্যায় আৰম্ভ কৰিলা।
ভগবন্তে বোলন্ত জানা অৰ্জ্জুন যি কৰ্ম্মফলক অপেক্ষা নকৰি
মোত অৰ্পি বিহিত কৰ্ম্মকে আচৰে তাকে সন্যাসী বুলি, যোগীয়ো
বুলি, সৰ্ব্বকৰ্ম্মত্যাগী নহে। তেবে যাৱত জীবে তাৰত কৰ্ম্ম
কৰিবে লাগিল। এই আশঙ্কাৰ উত্তৰ শুনা। আৰুৰুক্ষ
পুৰুষৰ চিত্তশুদ্ধিৰ হেতু কৰ্ম্মসাধন। আৰূঢ় পুৰুষৰ কৰ্ম্ম-
নিবৃত্তিসে জ্ঞান পৰিপাকত সাধন বুঝিবা। যদি বোলা আৰূঢ়
যোগী কেমন তাত শুনা। যেখন শব্দাদি বিষয়ত তাৰ সাধন
কৰ্ম্মতো আসক্তি নকৰে, আসক্তিৰ কাৰণ ভোগতো বাঞ্ছা
এড়িছে, তাক যোগাৰূঢ় বুলি। যাতো বিষয়ত আসক্তিয়ে বন্ধ
হয়, এতেকে তাক এড়ি আপুনি আপুনাক উদ্ধাৰ কৰোক
কদাচিতো অধক নেনোক। যিহেতু আপুনি আপুনাৰ বন্ধু হয়,
যেমনে ৰিপু হয়, তাক শুনা। যি পুৰুষে আপুনাৰ মন, ইন্দ্ৰিয়ক
জিনি হৰিক ভজিল, সেই আপুনাৰ বন্ধু আপুনি হৈল। যি
অজিতেন্দ্ৰিয় হুয়া হৰি বিমুখ হৈল সি আপনাৰ শত্ৰু আপুনি হৈল।
জিতেন্দ্ৰিয় প্ৰশান্ত পুৰুষৰ শীত উষ্ণ সুখ দুষ্খ মান অপমানতো [ ৭১ ] মন আত্মনিষ্ঠ হয়, পৰমাত্মাও মনত প্ৰকাশ হন্ত। গুৰু উপদেশ
পায়া অপৰোক্ষ অনুভবে তৃপ্তচিত্ত নিৰ্ব্বিকাৰ জিতেন্দ্ৰিয় হুয়া
স্বৰ্ণ মৃতখণ্ড পাশানতো হেয় উপাদেয় দৃষ্টি তেজি ৰহিল,
তাকে যোগাৰূঢ় বুলি। সুহৃদ মিত্ৰ উদাসীন মধ্যস্থ দ্বেষ্য বন্ধু
সদাচাৰ দুৰাচাৰতো সমবুদ্ধি যুক্তি হৈলে, তাতো কৰি শ্ৰেষ্ঠ
বুঝিবা।
এমনে যোগাৰূঢ়ৰ লক্ষণ কাহ, ইদানাক তাৰ সাধন সমে যোগ
কহন্ত। যোগী, সকলৰ সঙ্গ এড়ি ৰহস্য স্থানত, দ্ৰব্যত পৰিগ্ৰহ তেজি,
নিৰপেক্ষ হুয়া নিয়তদেহ কৰি মনক সমাহিত কৰিব। শুদ্ধ স্থান
সমান আসন থাপি উপৰত কুশ চৰ্ম্ম বস্ত্ৰ পাড়ি তাত পদ্মাসনে বসি
মন ইন্দ্ৰিয়ক নিয়মি মন শুদ্ধিৰ অৰ্থে যোগক অভ্যাস কৰিব।
আপুনাৰ দেহকো সম অচল কৰি নাসাৰ অগ্ৰ চায়া দৃঢ় যত্ন কৰি
শান্তচিত্ত হুয়া ভয় তেজি ব্ৰহ্মচৰ্য্য ধৰি মোত চিত্ত দিয়া মোক
পুৰুষাৰ্থ মানি মোৰ অধীন হুয়া ৰহিব। এমনে সদাই মনক
যোজন কৰিতে নিয়ত চিত্ত হুয়া, সংসাৰ নিবৃত্তিৰ নিৰ্ব্বাণ মুকুতি
মোৰ স্বৰূপৰ স্থিতিক সম্যকে লভে। যোগাভ্যাসনিষ্ঠৰ
আহাৰাদি নিয়ম কহন্ত। অধিক ভোজন কৰিলে, কেবল
নকৰিলেও যোগ নঘটে। তেমনে অতি নিদ্ৰালুৰ জাগ্ৰ-
তৰো যোগ নঘটে। কিন্তু যুক্ত আহাৰ বিহাৰ ব্যাপাৰ নিদ্ৰা
জাগৰণ হৈলে, সাৰ্ব্বদুষ্খ নিবৰ্ত্তক যোগ সিদ্ধ হয়। বুলিবা
কেতিয়া পুৰুষ যোগ সিদ্ধ হৈব তাক শুনা। যেখন সকল কামত
নিস্পৃহ হুয়া নিয়তচিত্ত আত্মত স্থিৰ হুয়া ৰহে তেখনে পুৰুষক [ ৭২ ] প্ৰাপ্তযোগী বুলি। যেন বাতশূন্য দেশত প্ৰদীপ নিঃকম্প প্ৰকাশ
ৰূপে ৰহে তেমনে যোগীৰ চিত্ত আত্মাত প্ৰকাশ কৰে।
পূৰ্ব্বত কৰ্ম্মকে যোগ বুলি কহিছাঁ ইদানীক সমাধিক যোগ বুলিলা। তেবে কোন মুখ্য যোগ এই অপেক্ষাত সমাধিকেসে স্বৰূপত ফলত যোগ কহন্ত। যোগ অভ্যাসে নিয়তচিত্ত যাত উপৰাম হয় তাকো যোগৰ স্বৰূপ বুঝিবা। তুষ্টিপ্ৰাপ্তি ফলে তাকে দেখান্ত। যাত শুদ্ধ মনে আত্মাক দেখি আপুনি তুষ্ট হয়, যাত অতিন্দ্ৰিয় আত্যন্তিক সুখ জানে, যাক বুদ্ধি সে আত্মাকাৰে গ্ৰহণ কৰে, যাত থাকি পুৰুষে স্বৰূপত নচলে, যাক লভি পুৰুষে অধিক লাভো নমানে, যাত থাকি মহাদুষে্খও অভিভব নহে, সেই অবস্থা বিশেষক যোগ কৰি জানিবা। আৰ সাধন পদেসে কৰ্ম্মক যোগ বুলিছোঁ। যাত বিষয়ৰ সুখ দুষ্খ বিয়োগ জীবৰো পৰমাত্মাত যোগ হয়। যিহেতু যোগে মহাফল সাধে। এতেকে শাস্ত্ৰ আচাৰ্য্যৰ উপদেশে যত্ন কৰি অভ্যাসিব। যদ্যপি শীঘ্ৰে সিদ্ধ নহে তথাপি দুষ্খ বুদ্ধি কৰি যত্ন শৈথিল্য নকৰিব। যোগৰ প্ৰতিকূল কামনাসবো এড়িব। মনে বিষয়ত দোষ দেখি ইন্দ্ৰিয়সব নিয়মিব। যদি পূৰ্ব্ব সংস্কাৰে মন চলে, তেবে ধাৰণায়ে কিছো কিছো কৰি স্থিৰ কৰিব। আত্মাত মন স্থিৰ কৰি কিছো নিচিন্তিব। নিশ্চল মনত আত্মা প্ৰকাশ হৈলে ধ্যানতো উপৰাম হৈব।
ৰজো গুণ বশে চঞ্চল মন যদি বিষয়ক যাই, তাৰ পৰা আনি আত্মাত স্থিৰ কৰিব। তেবে ৰজোগুণ ক্ষয় হৈলে, প্ৰশান্ত [ ৭৩ ] মনত ব্ৰহ্মৰূপ সমাধি সুখ মিলে। তেবে যােগী অবিদ্যা এড়ি কৃতার্থ হুয়া সর্বোত্তম সুখ লভি জীবন্মুক্ত হুয়আ ব্রহ্মসাক্ষাৎ- কাৰ কৰে, তাক শুনা। সৰ্ব্বপ্রাণীতে আত্মাক দেখে। আত্মাতে সৰ্ব্বপ্রাণীকো দেখে। এমনে সবাতে ব্রহ্মদৃষ্টি হয়। এবম্ভূত জ্ঞান সৰ্ব্বভূততে আত্মদৃষ্টি মােক্ষ সাধন। যি জনে মঞি পৰমেশ্বৰক সকল ভূততে দেখে, সকল ভূতকো মােতে দেখে, তাৰ মঞি অদৃশ্য নহোঁ তাক মঞি প্রত্যক্ষ হুয়া কৃপাদৃষ্টি চায়া অনুগ্রহ কৰোঁ। এমন অধিকাৰী পুৰুষ বিধিকিঙ্কৰ নহে। সৰ্ব্বভূতস্থিত মােক অভেদক আশ্রয় কৰি যি ভজে, সি যােগী সকল ধৰ্ম্ম এড়িয়ো মােতেসে প্রৱৰ্ত্তি মুক্ত হয়, কদাচিত ভ্রষ্ট নহে। যি জনে আপােন হেন সবাৰ সুখক বাঞ্ছে, সেই যােগী মােৰ মতে শ্রেষ্ঠ বুঝিবা।
উক্ত লক্ষণ যােগৰ অসম্ভৱ দেখি অৰ্জ্জুনে পােছন্ত। হে মধুসূদন মনৰ লয় বিক্ষেপশূন্য যি যােগ তুমি কহিলা আৰ চিৰকাল স্থিতি নেদেখাে। যাতে মন স্বভাৱে চঞ্চল ; দেহ ইন্দ্ৰিয়ৰ ক্ষোভক বিচাৰিয়াে যাক জিনিবে নপাৰি, বিষয় বাসনা বন্ধ পদে ভেদ কৰাও নযাই। যেন বায়ূক নিৰােধন নযাই, তেমনে মনকো নিগ্রহ অশক্য দেখি। তান উক্তিক অঙ্গীকাৰ কৰি মন নিগ্রহ উপায়ক ভগৱন্তে কহন্ত-হে কৌন্তেয় চঞ্চলাদি দোষে মনক নিৰােধ অশক্য বুলি যে কহা ই সত্য হয়। তথাপি আত্মাৰ অভ্যাসে লয়ৰ প্রতিবন্ধ কৰি বিষয়ত বৈৰাগ্যে বিক্ষেপ নিবাৰি বৃত্তিশূন্য মনক ব্ৰহ্মাকাৰে ৰাখিতে পাৰি। এই উপায় বিনে যােগ দুষ্প্রাপ্য। অভ্যাস বৈৰাগ্যে যত্ন কৰি পুনু যােগক পাই। [ ৭৪ ] তাত অৰ্জ্জুনে পোছন্ত; হে কৃষ্ণ প্ৰথমে পুৰুষ শ্ৰদ্ধায়ে প্ৰবৰ্ত্তিল। পাচে শিথিল অভ্যাস হুয়া যোগক এড়ি বিষয়পৰ হৈল তেবে কি গতি পাৱে? যেন মেঘখণ্ড পূৰ্ব্ব মেঘৰ পৰা বিয়োগ হৈলে মেঘান্তৰকো নাপাই মাঝতে লয় হৱে, তেমনে কৰ্ম্মসব ঈশ্বৰত অৰ্পিল পদে তাৰ ফল স্বৰ্গকো নাপাৱে। যোগ সিদ্ধ নহৈল পদে মোক্ষো নঘটে। এতেকে উভয় ভ্ৰংশ দেখি তুমি সৰ্ব্বজ্ঞে মোৰ ই সংশয় দুৰ কৰা। তোমাত বিনে আন সংশয়ছেত্তা নেদেখো। আৰ উত্তৰে ভগৱন্তে কহন্ত। হে পাৰ্থ যি শ্ৰদ্ধায়ে যোগত প্ৰৱৰ্ত্তিছে তাৰ ইহ- লোকত নাশ নঘটে, পৰলোকত নৰক নহৱে। সি কদাচিতো দুৰ্গতিক নপাৱে, কিন্তু পুণ্যৱন্তৰ স্থান পায়া অনেক কাল সুখ- ভোগ কৰি সদাচাৰী শ্ৰীমন্তৰ গৃহত সেই যোগভ্ৰষ্ট জন্ম লভে। অল্পকাল যোগ অভ্যাসি ভ্ৰংশ হৈলে এই গতি কহিলা। চিৰাভ্যস্ত যোগী পুনু যোগীৰ গৃহত জন্ম লভে। লোকৰ মধ্যত এই জন্ম দুৰ্লভ। তেবে দুয়ো প্ৰকাৰ জন্মত পূৰ্ব্ব অভ্যাসৰ বলে অধিক মতে যোগক লাগি যত্ন কৰে। যোগৰ জিজ্ঞাসুও বেদোক্ত কৰ্ম্ম ফলত কৰি অধিক ফল পায়া মুক্ত হয়, যোগ যুক্ত মুক্ত হৈব তাক কি বুলিবোঁ। এতেকে কৃচ্ছ্ৰ, চান্দ্ৰায়ণাদি তপোনিষ্ঠত কৰি যোগী শ্ৰেষ্ঠ, শাস্ত্ৰজ্ঞানীতো কৰি অধিক, কৰ্ম্মীত কৰি বৰ। এতেকে তুমি যোগী হৱা। যম নিয়মাদিপৰ যোগীত কৰি মোত আসক্ত চিত্ত হুয়া পৰম শ্ৰদ্ধায়ে মোক যি সততে ভজে সি উত্তম শ্ৰেষ্ঠ মোৰ মত, এতেকে তুমি মোৰ ভক্ত হৱা। ভক্তিযোগ [ ৭৫ ] শিৰোমণি কৰি যি ভগৱন্তে আত্মযোগ কহিলা, হেন ভক্তৰ নিধি পৰমানন্দ মাধৱক প্ৰণাম কৰোঁ।
ইতি শ্ৰীভগৱদ্গীতাকথায়াং আত্মযোগোনাম ষষ্ঠোহধ্যায়ঃ॥৬॥
হে সামাজিকসব দামোদৰী টীকায়ে কহিছা দুষ্কৰ দেখাইবে লাগি ভগৱন্তে কৰ্ম্মযোগ জ্ঞানক প্ৰথমে কহিলা। সুগম ভক্তিযোগ ইদানীক কাইবা। এতেকে ভগৱন্তক কৃপালু জানি ভক্তিমাৰ্গে সততে ভজা। ইদানীক ডাকি হৰিবোল হৰি।
যঃ সৰ্ব্বসাধনবিশিষ্টমুবাচযোগম
তস্মাৎ স্বকায়পদপঙ্কজভক্তিমাৰ্গম্।
শ্ৰেষ্ঠং সুখং নিজমতং কৃপয়া জগাদ
তস্মৈ নমোহস্তু গুৰবেহখিললোকগোপ্তে॥
