কথা-গীতা/পঞ্চম অধ্যায়
পঞ্চম অধ্যায়।
পূৰ্ব্ব অধ্যায়ৰ অন্তত অজ্ঞান সম্ভূত শোক মোহাদি সংশয়ক জ্ঞানখড়েগ ছেদি কৰ্ম্ম কৰিবে বুলিলা। তাত পূৰ্ব্বাপৰ বিৰোধ দেখি অৰ্জ্জুনে পোছন্ত, হে কৃষ্ণ তুমি জ্ঞানীৰ কৰ্ম্মসন্ন্যাস কহিছা। এখন বোলা জ্ঞানখড়েগ সংশয় ছেদি কৰ্ম্ম কৰা। কৰ্ম্মসন্ন্যাস কৰ্ম্মযোগ একে পুৰুষৰ একে কালতে নঘটে; এতেকে দুইৰ মাঝত একক নিশ্চয় কৰি কহা।
ভগৱন্তে বোলন্ত মঞি বেদান্তবিদ পৰমাত্মজ্ঞানীক প্ৰতি কৰ্ম্ম- যোগক নকহোঁ; যাতে পূৰ্ব্বোক্ত সন্ন্যাস সমে বিৰোধ হব; কিন্তু দেহাদিত অভিমান নিমিত্ত শোকমোহ সংশয়ক জ্ঞানখড়েগ ছেদি পৰমাত্মজ্ঞানৰ সাধন কৰ্ম্মযোগ কৰিবে বুলিছোঁ। কৰ্ম্মযোগে চিত্তশুদ্ধ হৈলে, পৰমাত্মজ্ঞান মিলিলে, কৰ্ম্ম ত্যাগ কৰিব। এতেকে সাধন কৰ্ম্মযোগ, সাধ্য জ্ঞান যোগৰ ভেদ নঘটে। যদ্যপি দুয়ে অধিকাৰী ভেদে মোক্ষ সাধে, তথাপি কৰ্ম্মসন্ন্যাসত কৰি কৰ্ম্মযোগ বিশেষ হয়। তাৰ হেতু শুনা। ৰাগদ্বেষ এড়ি পৰমেশ্বৰৰ অৰ্থে যি কৰ্ম্ম কৰে তাক সন্ন্যাস কৰি জানিবা। যাতো সি শুদ্ধচিত্ত হুয়া অনায়াসে জ্ঞান দ্বাৰায় মোক্ষ লভিব। এতেকে কৰ্ম্মযোগৰ সন্ন্যাসৰ একে ফল পদে এক বুলি। আক পৃথক বুলি অজ্ঞ সবেসে মানে পণ্ডিতে নমানে, যাতো একক আচৰি দুয়োৰো ফল পাই। আকে স্পষ্ট মতে শুনা, সন্ন্যাসীসবো যি ফল পাৱে তাক [ ৯৩ ] কৰ্ম্মীসবো জ্ঞানৰ দ্বাৰায়ে লভে। এতেকে সন্ন্যাসক কৰ্ম্মযোগক এক কৰি যি দেখে সেইসে সম্যক দেখে। যদি কৰ্ম্মযোগীৰো অন্তত সন্ন্যাসেসে জ্ঞাননিষ্ঠা, তেবে সন্ন্যাস আদ্যতে কৰোক হেন নুবুলিবা। কৰ্ম্মযোগ বিনে সন্ন্যাস প্ৰাপ্তি অশক্য। কৰ্ম্মযোগে যুক্ত হুয়া চিত্তশুদ্ধ লভি সন্ন্যাসী হুয়া অচিৰ কালতে ব্ৰহ্মক পাৱে। এমতে যিসবে কৰ্ম্মযোগ এড়ি সন্ন্যাসী হয় তাৰাৰ বুদ্ধিক দৈবে দূষিত কৰে। তেবে প্ৰমাদী বিষয়চিত্ত কলহত উৎসুক হয়। যদি বোলা কৰ্ম্মযোগাদিক্ৰমে ব্ৰহ্মক পাইলেও তাৰ পাচৰ কৰ্ম্মে বন্ধ হৈবেক, তাত শুনা। কৰ্ম্মযোগে যুক্ত হুয়া বিশুদ্ধ চিত্ত কৰি ইন্দ্ৰিয় দেহক জিনি সবাৰে আত্মা হুয়া লোকসংগ্ৰহ অৰ্থে কৰ্ম্ম কৰিতেও কৰ্ম্মে লিপ্ত নহে। বুলিবা আক বিৰুদ্ধ দেখি। কৰ্ম্ম কৰিতেও বন্ধ নহে, তাত শুনা। কৰ্ম্মযোগে যুক্ত হুয়া জ্ঞান পায়া দৰ্শনাদি কৰ্ম্ম কৰিতেও ইন্দ্ৰিয়সব বিষয়ত প্ৰবৰ্ত্তে মানি মঞি কিছো কৰ্ম্ম নকৰো বুলি মানে। তাতে চক্ষুৰ দৰ্শন শ্ৰোত্ৰৰ শ্ৰবণ, ত্বচৰ স্পৰ্শন, নাশাৰ আঘ্ৰাণ, জিহ্বাৰ আস্বাদন, চৰণৰ গতি, বুদ্ধিৰ নিদ্ৰা, প্ৰাণৰ শ্বাস, বাগিন্দ্ৰিয়ৰ প্ৰলাপ, পায়ুপস্থৰ ত্যাগ, হস্তৰ গ্ৰহণ, উন্মেষ নিমেষ, কূৰ্ম্মনাম প্ৰাণৰ ব্যাপাৰ।
এতেকে কৰ্ম্ম কৰিতেও অভিমান নাই পদে ব্ৰহ্মজ্ঞানী লিপ্ত নহে। জ্ঞান প্ৰাপ্তিৰ পূৰ্ব্ব পাপ নাশ হয়, পাচৰ পাপে নোচোৱয়। যাৰ তেবে কৰ্ম্মত অভিমান আছে, তাৰ কৰ্ম্মলেপ দুৰ্ব্বাৰ হৈল। অশুদ্ধ চিত্ত পদে সন্ন্যাসো নঘটে, মহাশঙ্কট মিলিল, এই আশঙ্কাত শুনা। পৰমেশ্বৰত অৰ্পি ফলতো আসক্তি তেজি যি কৰ্ম্ম কৰে সি [ ৯৪ ] পাপে পুণ্যে লিপ্ত নহে, যেন পদ্মপত্ৰ জলত থাকিলেও জলে লিপ্ত নহে। বন্ধাভাব কহি মোক্ষ হেতুক সদাচাৰে দেখাঁও। যোগীসবে কায়ে স্নানাদি, মনে ধ্যানাদি, বুদ্ধিয়ে তত্ত্বনিশ্চয়াদি, চক্ষু আদি ইন্দ্ৰিয়ে দৰ্শনাদি কৰ্ম্মক, ফল সঙ্গ এড়ি চিত্তশুদ্ধিৰ অৰ্থে কৰন্ত। যদি বোলা সেই কৰ্ম্মে কেঞো বন্ধ হয়, কেঞো মুক্ত হয়, ই কেমন ব্যৱস্থা? আত শুনা, পৰমেশ্বৰত একনিষ্ঠ পুৰুষে ফল এড়ি কৰ্ম্ম কৰিতেও মোক্ষ পাৱে। বহিৰ্মুখ পুৰুষে কামনা প্ৰৱৰ্ত্তি ফলত আসক্ত হুয়া বন্ধ পাৱে। এমনে অশুদ্ধ চিত্তৰ সন্ন্যাসত কৰি কৰ্ম্মযোগ শ্ৰেষ্ঠ, আক প্ৰপঞ্চিলা।
ইদানীক শুদ্ধচিত্তৰ সন্ন্যাস শ্ৰেষ্ঠ কহন্ত। যি শুদ্ধচিত্ত হৈল সি সকল কৰ্ম্মক মনে এড়ি নবদ্বাৰ পুৰত অভিমান এড়ি মহাসুখে থাকে। দুই নেত্ৰ দুই নাশা দুই কৰ্ণ মুখ পায়ুপস্থ এই নবদ্বাৰ দেহত দেহী হেন ৰহে। অহঙ্কাৰ নাই পদে কিছো নকৰে; মমকাৰ নাই পদে কিঞ্চিতো নকৰাৱে। যদি বোলা পৰমেশ্বৰে যাক সাধু কৰ্ম্ম কৰান্ত তাক উৰ্দ্ধক নেন্ত, যাক অসাধু কৰ্ম্ম কৰান্ত তাক অধক নেন্ত, এতেকে অস্বতন্ত্ৰ পুৰুষে কেমনে কৰ্ম্ম এড়িব। বুলিবা ঈশ্বৰে জ্ঞান মাৰ্গত প্ৰবৰ্ত্তাইলে এড়িব, তেবে ঈশ্বৰ প্ৰযোজক কৰ্ত্তা হৈলে নিৰ্দ্দয় বৈষম্যদোষে পাপ পুণ্য সম্বন্ধো হৈব, তাত শুনা। ঈশ্বৰে জীবক কৰ্ম্ম নকৰান্ত, ফলো নেদন্ত, কিন্তু ঈশ্বৰৰ সকাশত অনাদি অবিদ্যা কামৰ বশ হুয়া জীবসব প্ৰৱৰ্ত্তে। এতেকে সন্নিধানে প্ৰযোজক হুয়ো কাৰো পাপ পুণ্যক আদান নকৰে। [ ৯৫ ] যদি আপুনাৰ অৰ্থে কৰান্ত, তেবে ফলৰ প্ৰাপ্তি ঘটে। আপুনি পৰিপূৰ্ণকাম পদে আন ফলক স্পৃহা নাই কিন্তু অচিন্ত্য নিজ মায়ায়ে জীৱক পূৰ্ব্ব কৰ্ম্মে প্ৰবৰ্ত্তান্ত। তথাপি ভক্তক অনুগ্ৰহ অভক্তক নিগ্ৰহ কৰিতে বৈষম্য দেখি, কেমনে পূৰ্ণ- কাম বুলিব? তাত শুনা। নিগ্ৰহো দণ্ডৰূপ অনুগ্ৰহ হেন জ্ঞানক অজ্ঞানে যাৰাৰ ঢাকিছে, তাৰাসে ভগৱন্তত বৈষম্য মানে। যাৰা পুনু ভগৱন্তত বৈষম্য প্ৰাপক অজ্ঞানক জ্ঞানে নাশ কৰিল, তাৰাৰ সম্বন্ধি পৰিপূৰ্ণ ঈশ্বৰৰ জ্ঞান প্ৰকাশয়। যেন আদিত্যে অন্ধকাৰ দূৰ কৰি সমস্ত বস্তুক প্ৰকাশ কৰে, তেমনে ঈশ্বৰৰ জ্ঞানে অজ্ঞান নাশ কৰি আপুনি প্ৰকাশ কৰে। এমনে ঈশ্বৰক যাৰা উপাসা কৰে, তাৰ ফল শুনা। হেন ঈশ্বৰত বুদ্ধি প্ৰযত্ন নিষ্ঠা আশ্ৰয় যাৰা কৰিছে, তাৰা তান প্ৰসাদে লব্ধজ্ঞান হুয়া সকল পাপ এড়াই মুক্তি পাৱে। বুলিবা যি সবে মুক্তি লভে, সি জ্ঞানীসব কেমন? তাক শুনা। বিদ্যা বিনয়যুক্ত ব্ৰাহ্মণত শ্বপচ চাণ্ডালতো গো হস্তী কুকুৰতো সমান ব্ৰহ্ম দেখে, তাকে জ্ঞানী বুলি। যদি বোলা বিষমত সম দৃষ্টি নিষেধ, তাক কৰিতে কেমনে জ্ঞানী হৈল।
গৌতমে কহিছা—সমক যি বিষমে পূজা কৰে, বা বিষমক যি সমভাবে পূজা কৰে, সি ইহলোকত পৰলোকত ভ্ৰষ্ট হয়, তাত শুনা। যাৰ মন সাম্যত ৰহিল সি এই দেহতে সংসাৰক জিনিল। যাতো নিৰ্দ্দোষ সম ব্ৰহ্ম এতেকে সি ব্ৰহ্মতে থাকে। গৌতমোক্ত দোষ পুনু ব্ৰহ্মভাব প্ৰাপ্তিৰ পূৰ্ব্বতে সে বুঝিবা। ব্ৰহ্মপ্ৰাপ্তৰ চিহ্ন [ ৯৬ ] শুনা। যি ব্ৰহ্মক পায়াছে সি প্ৰিয় পায়ো হৰ্ষ নকৰে, অপ্ৰিয় পায়ো দুষ্খ নকৰে। যাতো মোহ এড়ি স্থিৰবুদ্ধি হুয়াছে। বাহ্য বিষয়ত আসক্তি এড়ি, মনত সাত্বিক সুখ পায়া থাকে। এমনে ব্ৰহ্মতে সমাধি কৰি অক্ষয় সুখ লভে। যদি বোলা প্ৰিয় বিষয় ভোগ নিবৃত্তি হৈলে কেমনে মোক্ষ পুৰুষাৰ্থ হৈল, তাত শুনা। সকল- বিষয়সুখকে স্পৰ্দ্ধা অসূয়া ব্যাপ্ত পদে দুষ্খৰ কাৰণ বুঝিবা। আদি অন্তো আছে এতেকে বিবেকী বিষয়ত প্ৰীতি নকৰে, এতেকে মোক্ষসে পুৰুষাৰ্থ হৈল। তাৰ কামক্ৰোধ বেগ প্ৰতিকূল তাক সহন সমৰ্থেসে মোক্ষভাগী হয়। যেন মৃতক পুৰুষে, কান্দন্তা যুবতী আলিঙ্গিতেও পুত্ৰাদি দহিতেও কামক্ৰোধৰ বেগক সহে, তেমনে জীবন্তো যি সহিল সেই যোগী মহাসুখী হয়। কেবল কামক্ৰোধ বেগ সহন মাত্ৰেও মোক্ষ নাপাৱে কিন্তু বিষয়ক এড়ি আত্মাত সুখক্ৰীড়া দৃষ্টি হুয়া ব্ৰহ্মত ৰহি ব্ৰহ্মনিৰ্ব্বান পাৱে। জ্ঞানীসবো ক্ষীণ-কল্মষ হুয়া সংশয় ছেদি চিত্তক নিয়মি সকল প্ৰাণীৰ হিত আচৰি ব্ৰহ্মলয় লভে। কামক্ৰোধ হীন সংযতচিত্ত সন্যাসীসবৰ দেহ পড়িলেসে মুক্তি ই নহে, কিন্তু জীয়ন্ততে মুক্তি দেখি।
ইদানীক সঙেক্ষপি যোগ কহন্ত। বিষয় চিন্তা নকৰি ভ্ৰুবৰ মধ্যত চক্ষু ৰাখি পানক অপানক সম কৰি, ইন্দ্ৰিয় মন নিয়মি বুদ্ধিক নিয়মি মোক্ষক মাত্ৰ প্ৰাপ্য মানি কামক্ৰোধভয় তেজি যি মুনি হয় তাক জীয়ন্তে মুক্ত বুলি। কেৱল ইন্দ্ৰিয়াদি নিয়ম মাত্ৰেও মুক্তি নহে কিন্তু মোক জানিবে লাগে। ভক্তৰ অৰ্পিত যজ্ঞ তপৰ ভোক্তা লব্ধ ধৰ্ম্মপালক সকল লোকৰ মহন্ত [ ৯৭ ] ঈশ্বৰ সৰ্ব্বসুহৃদ সবাৰে অন্তৰ্যামি মোক জানি মোৰ প্ৰসাদে মোক্ষ পাৱে। যি ভগৱন্তে ভেদ শঙ্কা দূৰ কৰি কৰ্ম্মসন্ন্যাসৰ ক্ৰম কহিলা, হেন সৰ্ব্বজ্ঞ গুৰুক তুতি কৰোঁ।
ইতি শ্ৰীভগৱদ্গীতাকথায়াং কবিৰত্নকৃতায়াং
সন্যাসযোগোনাম পঞ্চমোহধ্যায়ঃ॥৫॥
হে সাধুসব, ই গীতাৰ সাৰ সমুচ্চয় কথা, নিজ অৰ্থৰ তাৎপৰ্য্য শ্ৰীকৃষ্ণৰ আজ্ঞায়ে যথামতি নিবন্ধি। আক মহাফল জানি শ্ৰবণ কীৰ্ত্তন কৰা। যদি সংসাৰ সাগৰ তৰিতে ইছা কৰা, প্ৰথমে ডাকি হৰিবোল হৰি।
তাবদৰ্পিতকৰ্ম্মাণি কুৰ্য্যাদযত্নেন মানবাঃ।
যাবদ্জ্ঞানোদয়ঃ সম্যগিত্যুক্তোযেন তং ভজে॥
