কথা-গীতা/ত্ৰয়োদশ অধ্যায়
[ ১৪১ ]
ত্ৰয়োদশ অধ্যায়।
দ্বাদশ অধ্যায়ত কহিছা ভক্তসবক মঞি সংসাৰ সাগৰৰ উদ্ধৰ্তা হঞো৷ তাকে জনাইবে অৰ্থে ত্ৰয়োদশ অধ্যায়ত তত্ত্বজ্ঞান কহিলা। ভক্তক মৃত্যুযুক্ত সংসাৰত তাৰ যি বুলিছা, সি আত্মজ্ঞান বিনে নঘটে। এতেকে আত্মজ্ঞান উপদেশৰ অৰ্থে প্ৰকৃতি পুৰুষ অধ্যায় আৰম্ভ কৰিলা। সপ্তম অধ্যায়ত পৰাঅপৰ ভেদে যি দুই প্ৰকৃতি কহিছা তাৰ অজ্ঞানত জীবৰূপ চিদংশৰ সংসাৰ হয়। যি দুই প্ৰকৃতিয়ে ঈশ্বৰে জীবৰ উপভোগাৰ্থে সৃষ্টি আদিত প্ৰৱৰ্ত্তন্ত সেই দুই প্ৰকৃতিক ক্ষেত্ৰ ক্ষেত্ৰজ্ঞ শব্দে কহে।
তাকে বিভাগে নিৰূপিবে লাগি শ্ৰীভগৱন্তে কহন্ত। সংসাৰ প্ৰবাহৰ ভূমি পদে এই ভোগায়তন শৰীৰক ক্ষেত্ৰ বুলি। আক যি অহম্মম বুলি মানে তাক ক্ষেত্ৰজ্ঞ কৰি বিবেকীসবে কহে। এমনে সংসাৰীৰ স্বৰূপ কহি তানে পৰমাৰ্থিক অসংসাৰীৰ স্বৰূপ কহন্ত। সকল ক্ষেত্ৰত স্থিত সংসাৰী ক্ষেত্ৰজ্ঞ মোকে জানিবা। বেদত চিদংশে মোৰ ৰূপ কহিছে। আদৰৰ অৰ্থে এই জ্ঞানক স্তুতি কৰন্ত। ক্ষেত্ৰ ক্ষেত্ৰজ্ঞৰ বিলক্ষণ জ্ঞান মোক্ষ সাধে পদে মোৰ মত বুলি। আন জ্ঞান বন্ধ হেতু পদে বৃথা পাণ্ডিত্য বুঝিবা। যদ্যপি চতুৰ্ব্বিংশতি ভেদ প্ৰকৃতিক সে ক্ষেত্ৰ বুলি তথাপি দেহৰূপে পৰিণাম হৈলে সে অজ্ঞান প্ৰকট হয় এতেকে দেহকে ক্ষেত্ৰ বুলি। [ ১৪২ ] আকে প্ৰপঞ্চিবে লাগি অঙ্গীকাৰ কৰন্ত। যাক ক্ষেত্ৰ বুলি তাৰ যি স্বৰূপ, যেন জড় দৃশ্যাদি স্বভাৱ, যি ইছাদি ধৰ্ম্ম আছে, যি ইন্দ্ৰিয়াদি বিকাৰযুক্ত, যি প্ৰকৃতি পুৰুষ সংযোগে হয়, যি স্থাবৰ জঙ্গমাদি ভেদে ভিন্ন, সেই ক্ষেত্ৰজ্ঞ স্বৰূপত যি যেমন প্ৰভাৱ, এইসব সঙ্ক্ষেপে মোত হন্তে শুনা। তেবে কোনে বিস্তৰে কহিছে এই অপেক্ষাত কহন্ত। বশিষ্ঠাদি ঋষিসবে যোগ শাস্ত্ৰত ধ্যান ধাৰণাদি বিষয় পদে বৈৰাজাদি ৰূপে নিৰূপিছে। বহুধা নিত্য নৈমিত্তিক কৰ্ম্মাদি বিষয় বেদসবে নানা দেৱতা ৰূপে কহিছে। বেদৰ সূত্ৰ পদ সবে তটস্থ স্বৰূপ লক্ষণা কৰি বহুধা গায়াছে। যুক্তিসবো আৰম্ভ উপসংহাৰৰ এক বাক্য কৰি অসংশয় কৰি দেখাইছে। এতেকে নানাৰূপে কথনত দুৰ্ব্বোধ হুয়াছে। মঞি সঙ্ক্ষেপে সুবোধ কৰি কহো সাৱধানে শুনা। তাতে ক্ষেত্ৰৰ স্বৰূপ কহন্ত। পঞ্চ মহাভূত, তাৰ কাৰণ অহঙ্কাৰ, মহত্তত্ব, মূল প্ৰকৃতি, দশ ইন্দ্ৰিয়, মন, শব্দাদি পঞ্চতন্মাত্ৰ, এই চৌবিশ তত্ত্ব। ইছা দ্বেষ সুখ দুষ্খ শৰীৰ চেতনা ধৃতি। ইছাদি ক্ষেত্ৰধৰ্ম্ম পদে ক্ষেত্ৰৰ ভিতৰ বুঝিবা। ইছাদি ধৰ্ম্ম ইন্দ্ৰিয়াদি বিকাৰে সহিত ক্ষেত্ৰক সঙ্ক্ষেপে তোমাৰ আগত কহিলো।
ক্ষেত্ৰত কৰি ক্ষেত্ৰজ্ঞক পৃথকে কহিবে লাগি জ্ঞান সাধন কহন্ত। এমন অদম্ভ হিংসাত্যাগ সহন অবক্ৰভাৰ গুৰুসেবা মৃত্তিকা জলে বাহ্য শৌচ, ৰাগ লোভ ত্যাগ মনৰ শৌচ, স্বধৰ্ম্মত স্থৈৰ্য্য, দেহৰ সংযম বিষয়ত বৈৰাগ্য, অনহঙ্কাৰ,জন্মমৃত্যু জৰা ব্যাধিত [ ১৪৩ ] দুষ্খ দোষ দৰ্শন, পুত্ৰ ভাৰ্য্যা গৃহাদিত প্ৰীতি ত্যাগ, অনাসক্তি, ইষ্ট অনিষ্ট প্ৰাপ্তিত সদাই সমচিত্ত, মঞি পৰমেশ্বৰত সৰ্ব্বাত্মদৃষ্টিয়ে একান্ত ভক্তি, পবিত্ৰ স্থানত নিবাস, প্ৰাকৃত জনত অপ্ৰীতি, আত্মজ্ঞানত নিষ্ঠ বুদ্ধি, মোক্ষ বিচাৰ, এই বিংশতি জ্ঞান সাধনক জ্ঞান বুলি; আত অন্য দম্ভাদিক অজ্ঞান বুলি। এই সাধনে জ্ঞেয় বস্তুক কহো সাবধানে শুনা। আক জানি মোক্ষ লভিবা। অনাদি মোৰ নিৰ্ব্বিশেষে ৰূপ পৰম্ব্ৰহ্ম বিধি নিষেধৰ অবিষয়। যদি বোলা ব্ৰহ্ম বিধি নিষেধৰ বিষয় নহৈলে সবাকে ব্ৰহ্ম বুলি, যি বেদ কহে সিতো বিৰোধ হৈল। এই আশঙ্কাত অচিন্ত্য শক্তিয়ে সৰ্ব্বৰূপ কহন্ত। সবাতে পাণিপাদ শিৰ মুখ শ্ৰবণ চক্ষু লোকত সবাকে আবৰি থাকন্ত। সকল প্ৰাণীৰ পাদাদি উপাধিয়ে সকল ব্যৱহাৰৰ আশ্ৰয় হুয়া আছন্ত।
সকল ইন্দ্ৰিয় বিষয় ৰূপে প্ৰকাশ কৰন্ত, ইন্দ্ৰিয় বিষয় দুইকো প্ৰকাশন্ত বা, সকল ইন্দ্ৰিয়ে বৰ্জ্জিত কুনো ঠাইত আসক্তি নাই তথাপি সবাকে ধৰিছন্ত, পৰমাৰ্থত নিৰ্গুণ তথাপি গুণক পালন কৰন্ত, প্ৰাণীসবৰ বাহ্যে অভ্যন্তৰে আছা, কাৰণ পদে চৰাচৰ ৰূপে হন্ত, তথাপি সূক্ষ্ম পদে তাঙ্ক জানিবে নপাৰি, অজ্ঞানীৰ দূৰত থাকা, জ্ঞানীৰ সমীপত থাকন্ত, ভূতসবত কাৰণ ৰূপে অভেদে থাকন্ত, কাৰ্য্যৰূপে ভেদো হন্ত, স্থিতি কালত প্ৰাণীসবক পোষন্ত, প্ৰলয় কালত সংহাৰ কৰন্ত, সৃষ্টি কালত উদ্ভৱো কৰন্ত, সূৰ্য্যাদিৰো প্ৰকাশক অজ্ঞানত পৰ। বুদ্ধি বৃত্তিত জ্ঞানৰূপে প্ৰকাশ হন্ত, সৰ্ব্বৰূপে তাকে জানি জ্ঞান [ ১৪৪ ] দ্বাৰে তাঙ্কে সে পায়, সবাৰে হৃদয়ত নিয়ন্তা ৰূপে থাকন্ত। এমনে ক্ষেত্ৰ জ্ঞান সাধন জ্ঞেয় বস্তু তুমাৰ আগত সংক্ষেপে কহিলো। আক মোৰ ভক্তে অযত্নে জানি মোৰ স্বৰূপ পাৱে।
হে অৰ্জ্জুন! অনাদি ঈশ্বৰৰ পুৰুষ অংশ, প্ৰকৃতি শক্তি, এতেকে দুইকো অনাদি জানিবা বিকাৰ দেহেন্দ্ৰিয়াদি গুণ পৰিণাম সুখ দুষ্খাদিক প্ৰকৃতিৰ কাৰ্য বুঝিবা। দেহ ইন্দ্ৰিয় পৰিণামক প্ৰতি প্ৰকৃতিক কাৰণ কহে। সুখ দুষ্খৰ ভোগক লাগি জীবকে হেতু বুঝিবা। আৰ এমন অভিপ্ৰায়। যদ্যপি অচেতন প্ৰকৃতিৰ স্বতসে কাৰণ নঘটে, অধিকাৰী জীবৰো ভোগ নঘটে। তথাপি চেতনৰ সকাশত অচেতনৰো প্ৰবৃত্তি দেখি, যেন বায়ুৰ সকাশত তৃণ চলে, অগ্নিৰ সকাশত জ্বালাসব উৰ্দ্ধ হয়, বৎসৰ সকাশত স্তনৰ দুগ্ধ স্ৰবে। এমনে, পুৰুষৰ সন্নিধানে প্ৰকৃতি কাৰণ হয়। যদি বোলা অবিকাৰী জন্মহীন পুৰুষৰ কেনে ভোগ হয়, তাত শুনা। প্ৰকৃতিৰ কাৰ্য্য দেহত জীবৰূপে থাকে, দেহজনিত সুখাদিক ভোগ কৰে।
এই পুৰুষৰ উৎকৃষ্ট নিকৃষ্ট যোনিত ইন্দ্ৰিয়সঙ্গে ভোগৰ কাৰণ জানিবা। এতেকে অজ্ঞানে সে জীবৰ সংসাৰ, পৰমাৰ্থত নাই। এই অভিপ্ৰায়ে জীবৰ স্বৰূপ কহন্ত। প্ৰকৃতিৰ কাৰ্য্য দেহত থাকিতেও পুৰুষ দেহত পৰ তাৰ গুণে যুক্ত নহে, তাৰ হেতু শুনা। দ্ৰষ্টা অনুমোদন ধাৰণ পালন সন্নিধানে মাত্ৰে কৰ্ত্তা৷ মহন্ত ঈশ্বৰ পৰাত্মা বুলিয়ো বেদত কহে। এমনে পুৰুষক নিৰ্গুণ প্ৰকৃতিক গুণময় কৰি যি জানে, সি বিধিক উলঙ্ঘি প্ৰৱৰ্ত্তিলেও [ ১৪৫ ] মুক্ত হয়। এই জ্ঞানৰ সাধন কহন্ত। কতোসবে ধ্যান কৰি এই আত্মাক দেহতে দেখে। কতোসবে প্ৰকৃতি পুৰুষৰ বিবেকে শুদ্ধ আত্মাক বিচাৰ কৰে। অপৰসবে অষ্টাঙ্গ যোগৰ বলে মনত জানে। অন্যসবে কৰ্ম্মযোগে দেখিতে যত্ন কৰে। অতি মন্দাধিকাৰীৰ নিস্তাৰ উপায় কহন্ত। কুনোসবে সাংখ্য যোগদি পথে এমন অত্মাক জানিবে নুৱাৰে, কিন্তু মহন্তৰ মুখে শুনি পৰম শ্ৰদ্ধায়ে কথা মাত্ৰ চিন্তে। সেই শ্ৰবণপৰসবে অনায়াসে সংসাৰ তৰে।
কৰ্ম্মযোগক তৃতীয় চতুৰ্থ পঞ্চমত প্ৰপঞ্চিছা। ধ্যান যোগকো ষষ্ঠ অষ্টমত কহিছা। ইদানীক সাংখ্যক প্ৰপঞ্চি কহন্ত। যৎকিঞ্চিৎ স্থাবৰ জঙ্গম প্ৰাণী উৎপন্ন হয় সি সব প্ৰকৃতি পুৰুষৰ অজ্ঞানকৃত সংযোগত হুয়াছে, আক তুমি জানিবা। অজ্ঞানকৃত সংসাৰৰ উদ্ভৱ কহি, তাৰ নিবৃত্তিৰ অৰ্থে শুদ্ধ আত্মজ্ঞান কহন্ত। বিনাশী স্থাবৰ জঙ্গম ভূতসবত অবিনাশী সম পৰমাত্মাক যি দেখে সেই সে সম্যক দেখে, আনে নেদেখে। সকল প্ৰাণীতে সম পৰমেশ্বৰক দেখিলে আপুনাক আপুনি বিনাশ নকৰে মোক্ষ পাৱে। যি এমন নেদেখে সি দেহবাদী আপুনাক আপুনি নাশ কৰি নৰকত পৰে।
যদি বোলা শুভাশুভ কৰ্ম্মে বা আত্মা বৈষম্য হৈলে কেমনে শুদ্ধ হৈব তাত শুনা। প্ৰকৃতি দেহৰূপে পৰিণাম হৈলে সকল প্ৰকাৰে কৰ্ম্মসব কৰে। দেহৰ অভিমানে সে আত্মা কৰ্ত্তা হয় স্বতসে নহে৷ এতেকে আত্মাক অকৰ্ত্তা কৰি যি দেখে [ ১৪৬ ] সেহিসে জ্ঞানী হয়, আনে নহে। যেখন স্থাবৰ জঙ্গম প্ৰাণীৰ নানা ভেদক একে ঈশ্বৰ শক্তিৰূপ প্ৰকৃতিত প্ৰলয়ত থাকে। সৃষ্টি সময়ত প্ৰকৃতিত হন্তে বিস্তাৰ হয়। আক যি আলোচন কৰে, এমনে প্ৰকৃতিৰূপেও ভূতৰ অভেদ দেখি পৰিপূৰ্ণ ব্ৰহ্মক পাৱে। তথাপি সংসাৰ অৱস্থাত দেহ সম্বন্ধ নিমিত্ত কৰ্ম্ম। তাৰ ফল সুখ দুষ্খাদিয়ে বৈষম্য নিবাৰণ নহে। কেমনে সমদৰ্শন হৈব তাত শুনা। এই পৰমাত্মা অনাদি নিৰ্গুণ পদে অধিকাৰী। এতেকে শৰীৰত থাকিতেও নকৰে লিপ্তে নহে। যেন আকাশ পঙ্কাদিত থাকিতেও অসঙ্গ পদে পঙ্কাদিয়ে লিপ্ত নহে, তেমনে আত্মা উত্তম অধম দেহত থাকিতেও দেহৰ গুণ দোষে যুক্ত নহয়। অসঙ্গ পদে লিপ্ত নহয়, আক আকাশ দৃষ্টান্তে দেখাইলা।
প্ৰকাশ আত্মাৰ প্ৰকাশ্যে দেহৰ ধৰ্ম্মযোগ নাই। আক ৰবি দৃষ্টান্তে কহন্ত। যেন একে আদিত্যে সকল লোককে প্ৰকাশ কৰে, তেমনে সকল দেহকে আত্মা প্ৰকাশ কৰন্ত। অধ্যায়ৰ অৰ্থক উপসংহৰি কহন্ত। এমনে জ্ঞান চক্ষুয়ে দেহ আত্মাৰ ভেদক যি জানে, প্ৰকৃতি হন্তেও মোক্ষ উপায় ধ্যানাদিক যি আচৰে, সি পৰম পদ পাৱে। যি ভগৱন্তে মিশ্ৰ প্ৰকৃতি পুৰুষ ভেদ কৰি কহিল, হেন পৰমানন্দ কৃষ্ণ নন্দনন্দন ঈশ্বৰক প্ৰণাম কৰো ৷
ইতি শ্ৰীভগৱদ্গীতাকথায়াং ত্ৰয়োদশোহধ্যায়ঃ ॥ ১৩ ॥
হে সামাজিকসব দেশ যোগ সাংখ্য ধ্যান কৰ্ম্ম কৰিবে নপাৰিলেও [ ১৪৭ ] কেৱল শ্ৰবণে পৰম গতি লভে। এতেকে যিমান পাৰা শ্ৰদ্ধায়ে হৰি কথা শুনি ডাকি হৰি বোল হৰি।
যোগাদিক্লেশেন বিনাপি বৎকথা
মাত্ৰান্নৰোযাতি মুদাপৰম্পদম্।
তং কৃষ্ণমানন্দনিধি সদা ভঙ্গে
স্বপাদপদ্মালিজনপ্ৰিয়ংবিভুম্ ॥
