কথা-গীতা/পঞ্চদশ অধ্যায়
[ ১৫২ ]
পঞ্চদশ অধ্যায়।
বৈৰাগ্য বিনে জ্ঞান ভক্তি দুয়ো নহে, এতেকে পঞ্চদশ অধ্যায়ে বৈৰাগ্য পূৰ্ব্বক জ্ঞান কহিবা। পূৰ্ব্ব অধ্যায়ৰ অন্তত পৰমেশ্বৰক একান্ত ভক্তিয়ে ভজিলে তান প্ৰসাদে জ্ঞান পায়া মোক্ষ পাৱে আক কহিলা। অবিৰক্তৰ একান্ত ভক্তি জ্ঞানো নহে, এতেকে বৈৰাগ্য পূৰ্ব্বক জ্ঞান উপদেশ দিবাক ইছায়ে সংসাৰ বৃক্ষ সাদৃশ্যে কহন্ত। জানা অৰ্জ্জুন, সংসাৰ বৃক্ষৰ পুৰুষোত্তম মূল, ব্ৰহ্মাদি শাখা। বিশ্বাসৰ অযোগ্য পদে প্ৰভাত লাগিয়ো স্থিৰ নহে, প্ৰবাহৰূপে বিচ্ছেদো নাই। ধৰ্ম্ম অধৰ্ম্ম কথনৰ দ্বাৰায়ে ছায়াৰূপে কৰ্ম্মফলে সফল জীবৰ আশ্ৰয় পদে বেদসব পত্ৰ বুঝিবা। আক যি জানে সি বেদবেত্তা হয়। তাতে পূন্যৱন্ত ঊৰ্দ্ধৰ শাখা, পাপীসব অধৰ শাখা, তিমি গুণ বৃদ্ধি হয়। বিষয়সব নবীন পত্ৰ, পুণ্য পাপ কৰ্ম্মফলভোগ বাসনাসৰ ঊৰ্দ্ধ অধৰ শিকা, মনুষ্যলোকে হুয়াছে।
এমন প্ৰকাৰে প্ৰাণীসবে সংসাৰ বৃক্ষৰ ৰূপ নলভে, যাৰ আদি অন্ত স্থিতিও নাই। অস্থিৰ হুয়ো অত্যন্ত বদ্ধমূল হুয়াছে। এতেকে আৰু দুৰ্ভেদ অনৰ্থকৰ জানি অহস্মমতা ত্যাগ দৃঢ় অস্ত্ৰ ধৰি সংসাৰ বৃক্ষক ছেদ কৰি তাৰ মূল পুৰুষোত্তমক বিচাৰ কৰিব। যাক পায়া পুনু নিবৰ্ত্তি নাহে, যাত হন্তে সংসাৰ বিস্তাৰ হুয়াছে, সেই আদি পুৰুষত শৰণ [ ১৫৩ ] লৈয়া একান্ত ভক্তিয়ে বিচাৰিব। তাঙ্ক পাইবাক লাগি সাধনান্তৰো কহন্ত। অহঙ্কাৰ অভিনিবেশ এড়ি, পুত্ৰাদি সঙ্গদোষ তেজি, জ্ঞাননিষ্ঠ হৈয়া কামভোগ পৰিত্যাগ কৰি, সুখ দুখ্ষৰূপ শীত উষ্ণাদি দ্বন্দ্ব ধৰ্ম্মে বিমুক্ত হুয়া, অবিদ্যা ছাড়ি, সেই অব্যয় পদক পাৱে।
তাৰ বিশেষ কহি। যাক চন্দ্ৰ সূৰ্য্য অগ্নিয়ে প্ৰকাশ নকৰে, শীত উষ্ণ আদি দোযে নাই, যাক পাই যোগীসব নিবৰ্ত্তন নহে, তাকে মোৰ স্বৰূপ বুঝিবা। যদি তোমাৰ স্বৰূপ পায়া নিবৃত্তি নহে তেবে সুষুপ্তি প্ৰলয়ত তোমাৰ প্ৰাপ্তি সবাৰে আছে, তেবে কুনেনু সংসাৰী হৈব, এই আশঙ্কাত সংসাৰীক দেখান্ত৷ মোৰ অংশ অবিদ্যায় জীব হুয়া সদাই সংসাৰী হুয়াছে, এতেকে সুষুপ্তি প্ৰলয়ত মোৰ প্ৰকৃতিত লীন ইন্দ্ৰিয়সবক লৈয়া সংসাৰক আসে, আৰ এমন অভিপ্ৰায়। সুষুপ্তি প্ৰলয়ত মোৰ অংশ সকল জীবে মোক পায়া থাকে। তথাপি অবিদ্যাবৃত জীবে প্ৰকৃতি সহিতে মোক পাৱে শুদ্ধক নপাৱে। এতেকে পুনু সংসাৰক আসিতে প্ৰকৃতিত লীন ইন্দ্ৰিয়সবক লৈয়া আসে। জ্ঞানীসব পুনু শুদ্ধৰূপ পায়া নিবৃত্তি নহে। ইন্দ্ৰিয়ক আনি কি কৰয় আত কহন্ত।
যেখন জীবে কৰ্ম্মবশে ষি শৰীৰক পাৱে, মাক বা এড়ে, তেখন পূৰ্ব্বৰ শৰীৰৰ পৰা ইন্দ্ৰিয়সবক লৈয়া শৰীৰান্তৰক যাই, দেহ থাকিতেও ইন্দ্ৰিয়ক নেন্তে দৃষ্টান্ত, যেমন পুষ্প থাকিতেও বায়ুএ গন্ধক লৈয়া যাই। শ্ৰোত্ত চক্ষু ত্বক্ বসনা স্ক্ৰাণ মন এই ছয় [ ১৫৪ ] ইন্দ্ৰিয়ক স্বীকাৰ কৰি বিষয় সেৱা কৰে। যদি বোলা কাৰ্য্যকাৰণ ব্যতিৰেকে এই আত্মাক কিয় সবে নেদেখে তাত শুনা। দেহৰ পৰা দেহান্তৰ যাইতে দেহত থাকিতেও বিষয়ভোগ কৰিতেও ইন্দ্ৰিয় যুক্ত জীবক বিমূঢ়সবে নেদেখে, জ্ঞানচক্ষুসবে দেখে। এই আত্মা দুৰ্জ্ঞেয় বিবেকীৰ মাঝত কেঞো দেখে কেঞো নেদেখে আকে কহন্ত।
যোগীসবে ধ্যানাদিয়ে যত্ন কৰি দেহতে শুদ্ধ আত্মাক দেখে। যত্ন কৰিও অশুদ্ধচিত্ত মন্দমতিসবে নেদেখে। ইদানীক অনন্ত শক্তি কহি পৰমেশ্বৰক নিৰূপণ কৰন্ত। আদিত্য চন্দ্ৰ অগ্নিৰ যি তেজে সকল জগতক প্ৰকাশ কৰে, সি তেজ মোৰ জানিবা। পৃথিবীত প্ৰবেশি মঞি ভূত সকলক ধৰোঁ, ৰসময় চন্দ্ৰ হুয়া ওষধিসবকে পুষ্ট কৰো। মঞি জঠৰাগ্নি হুয়া প্ৰাণীসবৰ দেহত থাকি প্ৰাণ অপান বায়ুয়ে যুক্ত হুয়া ভক্ষ্য ভোজ্য লেহ্য চোষ্য ভেদে চাৰিবিধ অন্ন পচাঞু। সবাৰে হৃদয়ত মঞি প্ৰবেশ হুয়াছোঁ। মোত হন্তে সে পূৰ্ব্বাপৰ স্মৃতি জ্ঞান তাৰ নাশো হয়। সকল বেদৰ মঞিসে বেদ্য। মঞিসে বেদৰো বেত্তা জ্ঞানদাতা গুৰু।
ইদানীক আপুনাৰ সৰ্ব্বোত্তম দেখান্ত। লোকত প্ৰসিদ্ধ ক্ষৰ অক্ষৰ দুই পুৰুষ। ব্ৰহ্মাদি স্থাবৰান্ত শৰীৰকে ক্ষৰ পুৰুষ বুলি। ভোক্তা জীবক অক্ষৰ পুৰুষ বুলি। দুইতো বিলক্ষণ উত্তম পুৰুষ যাক পৰমাত্মা বুলি। আত্মা পদে জড় শৰীৰত বিলক্ষণ। পৰম পদে অক্ষৰ ভোক্তাতো কৰি বিলক্ষণ বুঝিবা। [ ১৫৫ ] যি অব্যয় ঈশ্বৰে তিনিয়ো লোকক প্ৰবেশ হুয়া পালন কৰন্ত এমন পুৰুষোত্তম আপুনাৰ নামক অম্বয়ে কহন্ত। নিত্যমুক্ত পদে মঞি জড়বৰ্গক অতিক্ৰমিছো, নিয়ন্তা পদে চেতন জীবতো উত্তম হুয়াছোঁ। এতেকে লোকত বেদত মঞি পুৰুষোত্তম প্ৰখ্যাত হুয়াছোঁ। এমন ঈশ্বৰক জানন্তাৰ ফল কহোঁ৷ এমনে নিশ্চিতমতি হুয়া যি মোক পুৰুষোত্তম কৰি জানে সি সকল প্ৰকাৰে মোক ভজে। তেবে সৰ্ব্বজ্ঞ হয়৷
অধ্যায়ৰ অৰ্থক উপসংহৰি কহন্ত। সংক্ষেপে তুমাৰ আগত অতি ৰহস্য শাস্ত্ৰক কহিলোঁ। আক বুঝি যেই সেই পুৰুষ জ্ঞানী হুয়া কৃতাৰ্থ হয়, হে ভাৰত তুমি কৃতাৰ্থ হৈবা, আক কি বুলিবো। ভগৱন্তে পুৰুষোত্তম যোগ নাম পঞ্চদশ অধ্যায়ত সংসাৰ বৃক্ষক ভেদ কৰি পৰম তত্ত্বক উপদেশ দিলা।
ইতি শ্ৰীভগৱদ্গীতাকথায়াং পঞ্চদশোহধ্যায়ঃ ॥ ১৫ ॥
হে সাধুসব দেখ শ্ৰীকৃষ্ণক পুৰুষোত্তম কৰি জানিয়া ভজলে সকল জাতিয়ে কৃতাৰ্থ হয়। এতেকে কৃষ্ণক সততে ভজি ডাকি হৰি বোল হৰি।
যজ্জ্ঞানেন জনোযাতি সদ্য এব কৃতাৰ্থতাম্।
তমহং ভক্তভীতিঘ্নং পুৰুষোত্তমমাশ্ৰয়ে ॥
