তত্ত্ব-কথা/সগুণ আৰু নিৰ্গুণ ধৰ্ম্ম-তত্ত্ব
সগুণ আৰু নিৰ্গুণ ধৰ্ম্ম-তত্ত্ব
বেদত্ৰয় প্ৰতিপাদিত ধৰ্ম্মক সগুণ ধৰ্ম্ম বোলে, আৰু ভগৱৎপ্ৰণীত বিশুদ্ধ ধৰ্ম্মক নিৰ্গুণ ধৰ্ম্ম বোলে। অজামিলৰ উপাখ্যানত বিষ্ণুদূত আৰু যমদূতৰ ভিতৰত হোৱা কথাৰপৰা এই দুটাৰ ব্যাখ্যা পোৱা যায়। চমুকৈ সেই কথা তলত দিলোঁ:-
কান্যকুব্জ দেশত অজামিল নামেৰে এজন ব্ৰাহ্মণ আছিল। তেওঁৰ জীৱনৰ প্ৰথম ছোৱাত তেওঁ সদাচাৰী, সুশীল, মৃদু, সত্যবাদী, মন্ত্ৰজ্ঞ, নিৰহঙ্কাৰী, অতিথিসৎকাৰকাৰী, পৰিমিতভাষী, ক্ষমাশীল, সকলো প্ৰাণীৰ হিতৰত, আনৰ প্ৰতি অসূয়াশূন্য, আৰু শুচি ব্ৰহ্মণ আছিল। এদিন অজামিলে বাপেকৰ অজ্ঞাতে ফল-ফুল, সমিধ, কুশ আনিবলৈ এখন বনলৈ আনিবলৈ গৈ, সেইবোৰ সংগ্ৰহ কৰি আনি উভতি আহোঁতে বাটতে এটা মতলীয়া মানুহে বেশ্যা এজনীৰে সৈতে হাস্য-পৰিহাস কৰি ক্ৰীড়াসক্ত হৈ থকা দেখিবলৈ পালে। সেই দৃশ্য দেখি অজামিলৰ মন তলিল আৰু স্বধৰ্ম্মভ্ৰষ্ট হৈ সেই বেশ্যাৰ প্ৰতি একেবাৰেই আসক্ত হৈ পৰিল। অন্তত অজামিলে যাৱতীয় পৈতৃক অৰ্থ ব্যয় কৰি সেই তৰুণী বেশ্যাক হস্তগত কৰি, নিজৰ বিবাহিতা পত্নীক পৰিত্যাগ কৰি তাইৰে সৈতে গৃহবাস কৰিবলৈ ধৰিলে।
বিপ্ৰৰ ঔৰসে বেশ্যাৰ গৰ্ভত
দশ পুত্ৰ জাত ভৈলা।
আতি দায়াতৰে কনিষ্ঠ পুত্ৰৰ
নাৰায়ণ নাম থৈলা।।
জাতি-কুল-ক্ৰিয়া সমস্ত ত্যজিল
মিলিল কৰ্ম্ম -বিপাক।
যত মহাপাপ সমস্ত সিজিল
পোষন্তে পুত্ৰ-ভাৰ্য্যাক।।
অনেক অধৰ্ম্ম কৰন্তে বিপ্ৰৰ
আয়ু ভৈল সমাপত।
ভয়ঙ্কৰ তিনি গোটা যমদূত
আগে ভৈলা উপগত।।
বৰ মৰমৰ পুতেক নাৰায়ণক অজামিলে চকুৰ আঁৰকে কৰিব নোৱাৰিছিল। তেওঁৰ মৃত্যুকাল উপস্থিত হ'লত কালি পুতেক নাৰায়ণকে অজামিলে ভাবিবলৈ ধৰিলে। যমদূতে যেতিয়া তেওঁৰ জীৱনটো দেহৰপৰা আকৰ্ষণ কৰিবলৈ ধৰিলে, তেওঁ "নাৰায়ণ ঔ নাৰায়ণ, লৰি আহ! মোক নিলে ঔ!" এই বুলি অতি উচ্চস্বৰে [ ৯ ] মাতিবলৈ ধৰিলে। তেতিয়াই 'আমাৰ প্ৰভুৰ নাম লৈছে,' বুলি চাৰিজন বিষ্ণুদূত লৰি আহি, 'খবৰদাৰ! নিনিবি, এৰি দে।' বুলি যমদূতক নিষেধ কৰিলে। যমদূতে আচৰিত মানি 'তোমালোক কোন? আমি ধৰ্মৰাজৰ আজ্ঞাকাৰী ভৃত্য। আমাৰ কৰ্ত্তব্যৰ কামৰ কিয় তোমালোকে হকা-বাধা কৰিছা?' বুলি বিষ্ণুৰ ৰূপ সদৃশ সুন্দৰ বিষ্ণুদূত কেইজনক সুধিলে। বিষ্ণুদূতে ক'লে, ̶ 'তোমালোক যদি ধৰ্মৰাজৰ আজ্ঞাকাৰী, তেন্তে আমাক ধৰ্মতত্ত্ব আৰু লক্ষণ কাক বোলে বুজাই দিয়া।' যমদূতে উত্তৰ দিলে :-'বেদত যাক কৰ্ত্তব্য বুলি কোৱা হৈছে, সেয়ে ধৰ্ম আৰু তাৰ বিপৰীত কাৰ্য্য অধৰ্ম। আমি শুনিছো বেদ সাক্ষাৎ নাৰায়ণস্বৰূপ আৰু স্বতঃসম্ভূত। যি নিজৰ স্বৰূপত সত্ত্ব, ৰগঃ, আৰু তামোগুণী প্ৰাণীবোৰক সত্ত্বাদি গুণ, ব্ৰাহ্মণাদি নাম, অধ্যয়নাদি ক্ৰিয়া আৰু বৰ্ণাশ্ৰমাদি ৰূপৰ দ্বাৰায় ব্যক্ত কৰে, তেঁৱেই নাৰায়ণ। চন্দ্ৰ, সূৰ্য্য, অগ্নি, আকাশ, পবন, সন্ধ্যা, দিন, ৰাতি, দিশ, পৃথিৱী, জল আৰু ধৰ্ম্ম, ̶ এইবোৰ জীৱৰ কৃতকৰ্মৰ সাক্ষী। এই সমস্ত সাক্ষীৰ দ্বাৰায় বিজ্ঞাত সধৰ্ম্মেই দণ্ডৰ পাত্ৰ। সকলো কৰ্ম্মই ক্ৰমানুসাৰে দণ্ডভাগী হয়। কৰ্ম্মীত ভদ্ৰ-অভদ্ৰ দুইটা সম্ভাব্য কাৰণ কৰ্ম্মীৰ গুণসঙ্গ আছে। কৰ্ম্ম নকৰে এনে শৰীৰী নাই। ইহলোকত যি মানুহে যত প্ৰকাৰ ধৰ্ম্ম বা অধৰ্ম্ম কে, পৰলোকত সি সেই প্ৰকাৰে ফল অৱশ্যে ভোগ কৰিব। যেনেকৈ ত্ৰিবিধ গুণানুসাৰে ইহলোকত ত্ৰিবিধ প্ৰাণী দেখিবলৈ পোৱা যায়, সেই দৰে পৰলোকতো ত্ৰিবিধ গুণী প্ৰাণী হয়। এইটো অনুমানসিদ্ধ। যেনেকৈ বৰ্ত্তমান বসন্তকাল, অতীত বসন্তকাল আৰু ভৱিষ্যত বসন্তকালৰ গুণজ্ঞাপক হয়, তেনেকৈ উপস্থিত জন্মওতীত আৰু ভৱিষ্যত জন্মৰ ধৰ্ম্মাধৰ্ম্মৰ নিৰ্দেশক হয়। আমাৰ প্ৰভু যম ৰজাই নিজৰ পুৰীত থাকিয়েই মানুহৰ পূৰ্ব্বকৃত আচৰণ দেখিবলৈ পায় আৰু ভৱিষ্যত আচৰণৰ বিচাৰ কৰি থয়। যেনেকৈ নিদ্ৰিত মানুহে স্বপ্নদৃষ্ট দেহত আত্ম-বুদ্ধি কৰে, পূৰ্ব্বাপৰ একোকে নাজানে; সেইদৰে আৰু জীৱই এই ব্যক্ত দেহাৰেই উপাসনা কৰে; কাৰণ তাৰ জন্মান্তৰীণ স্মৃতিবিনষ্ট হৈছে। কামাদি ছয় ৰিপুৰ দ্বাৰাই অভিভূত অজ্ঞ জীৱই ইচ্ছা নাথাকিলেও কৰ্ম্ম কৰিবলৈ বাধ্য হয় আৰু পোকে লেটা বান্ধি নিজে আৱদ্ধ হোৱা দৰে কৰ্ম্ম-জালত আৱদ্ধ হৈ নিজৰ ওলাবৰ বাট বিচাৰি নাপায়। পূৰ্ব্বসংস্কাৰে বলৰে তাক কৰ্ম্ম কৰিবলৈ বাধ্য কৰে। কৰ্ম্মফলেই জীৱনৰ স্থূল অথবা সূক্ষ্ম শৰীৰৰ কাৰণ। বলৱতী বাসনাৰ দ্বাৰাই জীৱৰ পিতৃসদৃশ বা মাতৃসদৃশ দেহপ্ৰাপ্তি হয়। প্ৰকৃতিৰ সঙ্গবশত পুৰুষৰ এনে বিপৰ্য্যয় হয়। কিন্তু পুৰুষ যদি স্বয়ং পৰমেশ্বৰৰ উপাসনাত তৎপৰ হয়, তেন্তে অচিৰতে পৰমেশ্বৰত বিলয় পাব পাৰে। এই অজামিল যদিও তাৰ প্ৰথম ডোখৰ জীৱনত ভাল আছিল, শেষ ডোখৰত অলেখ পাপত লিপ্ত হৈ মহাপাপী হৈ পৰিছিল। এই বাবে আমি অকৃত-প্ৰায়শ্চিত্ত এই পাপীক দণ্ডধৰৰ ওচৰলৈ লৈ যাম। তাত দণ্ডৰ দ্বাৰাই দি শুদ্ধি লাভ কৰিব।'
যমদূতৰ এই কথা শুনি বিষ্ণুদূতে সিহঁতক ক'লে, ̶ 'এই ব্ৰাহ্মণে কোটিজন্ম কৃত পাপৰ প্ৰায়শ্চিত্ত কৰিছে কিয়নো ই অবশ হৈয়ো হৰিনাম উচ্চাৰণ কৰিলে। ইয়ে 'নাৰায়ণ' এই চাৰি অক্ষৰ উচ্চাৰণ কৰিলে, তাৰপৰাই ই পাপৰপৰা নিষ্কৃতি পালে। স্বৰ্ণস্তেয়ী, মিত্ৰদ্ৰোহী, ব্ৰহ্মঘ্ন, গুৰুপত্নীগামী আৰু স্ত্ৰীহত্যাকাৰী, [ ১০ ] ৰাজঘাতী, পিতৃঘাটী, গোবধকাৰী আৰু অন্যান্য যিবোৰ মহাপাতকী আছে, বিষ্ণুনামোচ্চাৰণেই সেইবোৰ পাপীৰ উৎকৃষ্ট প্ৰায়শ্চিত্ত। যি বিষ্ণুনাম কীৰ্তন কৰে, ভগবন্তই তাক নিজৰ বুলি ভাবে।
পাপীয়ে হৰিনাম মাথোন উচ্চাৰণ কৰি যেনে শুদ্ধ হয় ব্ৰহ্মবাদী মুনিসকলে বিহা প্ৰায়শ্চিত্তৰ দ্বাৰাই তেনে নহয়। হৰিৰ নাম উচ্চাৰণ পৱিত্ৰকীৰ্ত্তি হৰিৰ গুণসমূহ জ্ঞাপন। চান্দ্ৰায়ণাদি প্ৰায়শ্চিত্ত পাপৰ সমূল সংহাৰক নহয়; কাৰণ প্ৰায়শ্চিত্ত কৰিলেও পাপীৰ মন পুনৰায় অসৎপথলৈ ধাবিত হয়। এতেকে যি একেবাৰেই পাপৰ মূল উৎপাটন কৰিব খোজে, তাৰ পক্ষে হৰিৰ নাম-গুণ কীৰ্ত্তনেই উত্তম প্ৰায়শ্চিত্ত। তাতেই চিত্তশুদ্ধি হয়। পুত্ৰাদিৰ সঙ্কেততেই হওক বা পৰিহাসতে হওক, গীতালাপ পুৰাণৰ নিমিত্তেই হওক অথবা অৱজ্ঞাক্ৰমেই হওক, ভগৱন্তৰ নাৰায়ণ নাম ল'লেই সকলো পাপ বিনষ্ট হয়। যি ওখ ঘৰৰপৰা পৰি, বা যাওঁতে যাওঁতে পিচলি পৰি, বা সৰ্পাদিৰ দ্বাৰাই দংশিত হৈ, বা জৰাদি ৰোগত সন্তপ্ত হৈ, বা দণ্ডাদি আহত হৈয়ো 'হৰি' এই শব্দটো উচ্চাৰণ কৰে, সিও কেতিয়াও নৰক-যাতনা ভোগ কৰিবলগীয়া নহয়। মহৰ্ষিসকলে বিশেষকৈ জানি গুৰু-পাপৰ গুৰু আৰু লঘু-পাপৰ লঘু প্ৰায়শ্চিত্ত বিহিছে। সেইবোৰ পাপ তপস্যা দান আৰু ব্ৰতাদিৰ দ্বাৰাই ক্ষয় হয়, কিন্তু পাপীৰ পাপাচৰণৰ নিমিত্তে মলিন হৃদয় তাৰ দ্বাৰাই শুদ্ধ নহয়; অকল হৰিপদ সেৱাৰ দ্বাৰাইহে সেই হৃদয় নিৰ্ম্মল হয়। জুয়ে যেনেকৈ শুকান কাঠ দগ্ধ কৰে, সেইদৰে হৰিনাম কীৰ্ত্তনে পাপীৰ পাপ, জ্ঞানকৃতই হওক, দগ্ধ কৰে। যেনেকৈ কোনো মানুহে নজনাকৈয়ে কোনো অতিশয় বীৰ্য্যবান ঔষধ ভক্ষণ কৰিলে, সেই ঔষধে নিজৰ গুণ দেখুৱায়, হৰিনামো তেনেকুৱা।'
ওপৰত এই দুই প্ৰকাৰ ধৰ্ম্ম ব্যাখ্যা দিয়া হ'ল। যমদূতৰ ব্যাখ্যা বেদত্ৰয়ৰ প্ৰতিপাদ্য সগুণ ধৰ্ম্ম আৰু বিষ্ণুদূতৰ ব্যাখ্যা ভগবৎ প্ৰণীত বিশুদ্ধ নিৰ্গুণ ধৰ্ম্ম। যমদূতে যেতিয়া যমৰজাৰ কাষত এই ঘটনাৰ ৱিবৰণদি গোচৰ দিলেগৈ। যমৰজাই বিষ্ণুদূতৰ ধৰ্ম্মব্যাখ্যা সম্পূৰ্ণৰূপে সমৰ্থন কৰি ক'লে, ̶ 'শুন দূতহঁত! মোৰ বাহিৰেও আন এজন চৰাচৰৰ সৰ্ব্বপ্ৰধান অধীশ্বৰ আছে, কাপোৰত সূঁতাৰ দৰে তেওঁতে বিশ্ব ওতপ্ৰোত হৈ আছে; যাৰ অংশৰপৰা এই বিশ্বৰ সৃষ্টি-স্থিতি-লয় হয়, আৰু যাৰ বশৱৰ্তী হৈ এই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ প্ৰাণী নাকী লগোৱা বলদৰ নিচিনাকৈ চালে; যি জৰীৰে ব্ৰাহ্মণাদি নামৰ দ্বাৰাই বেদবাক্য স্বৰূপ নিজ সূত্ৰেৰে মানুহক বন্ধন কৰিছে; নাম আৰু কৰ্ম স্বৰূপ নিজ সূত্ৰেৰে মানুহক বন্ধন কৰিছে; নাম আৰু কৰ্ম্মৰূপ বন্ধনৰ দ্বাৰাই বদ্ধ সেই সমস্ত জীৱ সভয়ে যাৰ অধীনত আছে। আনৰ কথাই নাই, মই, মহেন্দ্ৰ, নিয়তি, বৰুণ, অগ্নি, বায়ু, চন্দ্ৰ, সূৰ্য্য, ব্ৰহ্মা, মহেশ্বৰ, বিশ্বদেৱতাসকল, সাধ্যসকল, মৰুৎসকল, ৰুদ্ৰসকল, সিদ্ধসকল, বিশ্বস্ৰষ্টা, আন আন প্ৰধান প্ৰধান দেৱতাসকল, আৰু ৰজস্তমোগুণৰ সম্বন্ধশূন্য ভৃগু প্ৰকৃতি মহৰ্ষিসকল সত্ত্বপ্ৰধান হৈয়ো মায়াস্পৰ্শ প্ৰভাৱত যাৰ চেষ্টা জানিবলৈ অক্ষম; যেনেকৈ চকুৱে শৰীৰৰ সকলো অবয়ব দেখিবলৈ পায় কিন্তু চকুক নাপায়, তেনেকৈ সকলোৰে আত্মাস্বৰূপে হৃদয়ত অৱস্থিত যাক প্ৰাণীবোৰে, ইন্দ্ৰিয়বোৰে, মন, প্ৰাণ, হৃদয় বা বাক্যৰ দ্বাৰায় নিৰ্দ্দেশ কৰিব নোৱাৰে; ̶ সেই আত্মতন্ত্ৰ সকলোৰে প্ৰভু, সৰ্ব্বোৎকৃষ্ট, [ ১১ ] মায়াধিপতি আৰু মহাত্মা হৰিৰ মনোহৰ দূতসকল হৰিৰ তুল্য ৰূপ, গুণ আৰু স্বভাৱবিশিষ্ট। তেওঁলোকে সততে এই ভূমণ্ডলত ভ্ৰমণ কৰি থাকে। ভগৱন্ত বিষ্ণুৰ ভৃত্যসকল সুৰপূজিত; তেওঁলোকৰ ৰূপ অতি দুৰ্দ্ধৰ্ৰ; এতেকে তেওঁলোক অত্যাশ্চৰ্য্য। তেওঁলোকে বিষ্ণুভক্ত মানুহক শত্ৰুৰ পৰা, মোৰপৰা আন আন বিপদৰ পৰা সৰ্ব্বতোভাৱে ৰক্ষা কৰি থাকে। সাক্ষাৎ ভগৱৎ প্ৰণীত যি ধৰ্ম্ম, তাক কি ভৃগু প্ৰভৃতি ঋষিয়ে,কি দেৱতাসকলে, কি সিদ্ধসকলে, কোনেও নাজানে। অসুৰ, মানুহ, বিদ্যাধৰ আৰু চাৰণবোৰেই বা কেনেকৈ জানিব? হে দূতহঁত।
ব্ৰহ্মা মনু হৰ কপিল কুমাৰ (সনৎ কুমাৰ)
শুক ভীষ্ম বলিৰায়।
প্ৰহ্লাদ নাৰদ জনক আমিসি
(এই) বাৰজন সমুদায়।। (কীৰ্ত্তন)
এই বাৰজনেহে ভাগৱত ধৰ্ম্ম জানে। অতিশয় পৱিত্ৰ, গুহ্য আৰু অত্যন্ত দুৰ্ব্বোধ এই ধৰ্ম্ম জানিব পাৰিলে মোক্ষ লাভ হয়। হে দূতহঁত! নামসঙ্কীৰ্ত্তনাদিৰ দ্বাৰাই ভগবন্ত বাসুদেৱত যি ভক্তিযোগ, সেয়েই ইহলোত পুৰুষৰ পৰম ধৰ্ম্ম। ভগৱন্তৰ নামোচ্চাৰণৰ মাহাত্ম্য চোৱা। অকল নাম উচ্চাৰণ কৰিয়েই অজামিল মৃত্যুপাশৰ পৰা মুক্ত হ'ল। মহাপাপী অজামিলে অশুচি আৰু মূমূৰ্ষ কালত অসুস্থচিত্ত হৈয়ো 'নাৰায়ণ' বুলি মাতিলত মুক্তি লাভ কৰিলে। ধৰ্ম্মশাস্ত্ৰ প্ৰণেতা মহাজনসকলৰ বুদ্ধি মায়াৰ দ্বাৰাই অত্যন্ত বিমোহিত হৈছিল। সেইবাবে বুদ্ধি, অৰ্ধবাদৰূপ পষ্পিত বেদবিধিত বিজড়িত হোৱাৰ নিমিত্তে অতি গুহ্য নাম-মাহাত্ম্য তেওঁলোকে ভালকৈ বুজিব পৰা নাছিল। সেইদেখি তেওঁলোকে দ্বাদশ বাৰ্ষিকাদি প্ৰায়শ্চিত্তৰ বিধান কৰিছে। এতেকে যিসকল সুবুদ্ধি মানুহে এইবোৰ কথা বিবেচনা কৰি অনন্ত ঈশ্বৰত সৰ্ব্বান্তঃকৰণেৰে ভক্তি কৰে, তেওঁলোকে কেতিয়াও মোৰপৰা দণ্ডপ্ৰাপ্তিৰ যোগ্য নহয়। তেওঁলোকৰ পাপ হ'বই নোৱাৰে। যদিবা হয়, ভগৱন্তৰ নাম-কীৰ্ত্তনত তৎক্ষণাত সেই পাপ বিনষ্ট হৈ যায়। যিসকল সাধু পুৰুষ ভগৱন্তৰ শৰণাপন্ন, সৰ্ব্বত্ৰ সমদৰ্শী, দেৱতা আৰু সিদ্ধসকলে যাৰ পৱিত্ৰ কথা কীৰ্ত্তন কৰি থাকে, তহঁতে কেতিয়াও সেইসকলৰ ওচৰলৈ নাযাবি। ভগৱন্তৰ কৌমোদিক গদাই সৰ্ব্বতোভাৱে তেওঁলোকক ৰক্ষা কৰি আছে। তেওঁলোকৰ দণ্ডবিধান কৰিবৰ আমি সমৰ্থ নহওঁ। কালো সমৰ্থ নহয়। অকিঞ্চন পৰমহংসসমূহে সঙ্গীবিহীন হৈ অজস্ৰ যাৰ সেৱা কৰে, সেই মুকুন্দ পদাৰবিন্দ মকৰন্দৰ ৰসৰ আস্বাদন বিমুখ হৈ নৰকৰ ৰত্নস্বৰূপ গৃহত বদ্ধতৃষ্ণ হৈ যিবোৰ থাকে, সেই অসাধুবোৰক মোৰ ওচৰলৈ তহঁতে আনিবি। যাৰ জিভাই ভগৱন্তৰ গুণবৰ্ণন বা নামোচ্চাৰণ নকৰে, যাৰ চিত্ত ভগন্তৰ চৰণ-পদ্ম স্মৰণৰ বিমুখ, যাৰ মস্তক কেতিয়াও শ্ৰীকৃষ্ণৰ পদাৰবৃন্দত প্ৰণত নহয়, তেনে অসৎ লোকক মোৰ ওচৰলৈ তহঁতে আনিবি।"
যমে এই বুলি ভগৱন্তৰ ওচৰত ক্ষমা প্ৰাৰ্থনা কৰিবলৈ ধৰিলে। ̶ "হে প্ৰভু! মোৰ ভৃত্যসকলে যে অন্যায় কাম কৰিলে, পুৰাণ পুৰুষ নাৰায়ণ! আপুনি সেই দোষ ক্ষমা কৰক। আমি নাজানি অপৰাধ কৰিছোঁ, হাতযোৰ কৰি মাতিছোঁ, আমাৰ অপৰাধ মাৰ্জ্জনা কৰক। আপুনি সকলোতকৈ মহৎ, আপোনাৰ ক্ষমা গুণ নিশ্চয় আছে, আপোনাৰ চৰণত প্ৰণাম কৰিছোঁ।"