আন একো নাজানি, সেয়ে ভূমা। যাক দেখিলে আনো দেখি, যাক শুনিলে আনো শুনি, আনো জানি, সেয়ে অল্প (ক্ষুদ্ৰ)। “যত্ৰ নান্যৎ পশ্যতি নান্যৎ শৃণোতি নান্যৎ বিজানাতি স ভূমা। অথ যত্ৰ অন্যাৎ পশ্যতি অন্যাৎ শৃণোতি অন্যাৎ বিজাতি তদল্পম।”
তেনেহলেনো ভূমাৰ স্বৰূপ কি? যি ভূমা সেয়ে অমৃত; যি অল্প, সেয়ে মৰ্ত্ত্য। “যো বৈ ভূমা তদমৃতম্। অথ যদল্পম্ তৎ মৰ্তম্।”
সেই ভূমা নো কোনে থাপিলে? ছান্দোগ্যই কয়, কোনেও নাথাপিলেও সি আত্ম-প্ৰতিষ্ঠিত নিশ্চয়। “স্বে মহিম্নি যদি বা ন মহিন্মীতি।” (ছান্দোগ্য উপনিষদ, ৭২৪)।
এই যে ভূমা আৰু আত্মা, সেয়ে আগ-পিছ, উত্তৰ-দক্ষিণ, সকলো জুৰি আছে। যি সেই আত্মত সৰ্বক্ষণ ক্ৰীড়া কৰে তেওঁৰ সদৌ লোকত স্ফুৰণ হয়, ইত্যাদি।
“অথাত আত্মাদেশ এৱ আত্মৈৱাধস্তাদাত্মোপৱিষ্টাদাত্মা পশ্চাদাত্মা পুৰস্তাদাত্মা দক্ষিণত আত্মোত্তৰ আত্মৈবেদং সৰ্বমিতি। স বা এক এবং পশ্যন্নেৱং মান্বান এৱং বিজান্নাত্মৰাত্মৰতিঃ আত্মীক্ৰীড় আত্মমিথুন আত্মানন্দঃ স স্বৰাড, ভৱতি তস্য সৰ্বেষু লোকেসু কামাচাৰো ভৱতি।” (ছান্দোগ্য উপনিষদ, ৭৷২৫৷১-২)।
এই যে আত্মাৰ স্ব-ৰাজ্য তাত জোন-বেলি ভৰা-বিজুলীয়ে পোহৰ নিদিয়ে; জুইৰ পোহৰৰ যে কথাই নাই! তাৰ নিজ পোহৰত আন এই সকলো উদ্ভাসিত হয় :
“ন তত্ৰ সূৰ্য্যো ভাতি ন চন্দ্ৰতাৰকম্
নে মা বিদ্যুতো ভান্তি কুতো’য়ম অগ্নিঃ।
তম্ এৱ ভান্তম্ অনুভাতি সৰ্বম্
তস্য ভাসা সৰ্বম্ ইদম্ বিভাতি॥”
এই যে আত্মাৰ ৰাজ্য আৰু সেই যে অমৃত-লাভ তাৰ বাবে ৰহস্যবাদীসকলে উলিয়ালে চমু বাট—ভক্তি পন্থা। এই ৰহস্যবাদ-
