‘মই ৰুদ্ৰ আৰু বসুসকলৰ লগত বিচৰণ কৰোঁ, আদিত্যৰ লগত, বিশ্বদেৱসকলৰ লগতো। মই মিত্ৰ বৰুণ দুয়োকো ধাৰণা কৰোঁ। ইন্দ্ৰ, অগ্নি, অশ্বিনী দুজনকো’। ১
‘মই জগতৰ মুধ স্বৰূপে পিতাক (আকাশক) সৃষ্টি কৰিছো। মোৰ মূল সমুদ্ৰৰ ভিতৰত, জলৰাশিত। তাৰ পৰা সমস্ত ভুৱন বিয়পি থাকো, মূৰেৰে আকাশ স্পৰ্শ কৰো।’ ৭
‘সমস্ত ভুৱন আঁকোৱালি, আকাশ পাৰ হৈ, পৃথিৱী পাৰ হৈ ময়ে বতাহৰূপে বলো। এনেকুৱা মহিমা লৈয়ে মই উপজিছো।’ ৮
কল্পনাতীত কালৰ পৰাই ভাৰতীয় সাহিত্যৰ উন্মেষৰ লগে লগেই এই বিশ্বাত্মাৰ লগত ঐকানুভূতিৰ সূচনা হয়। এইটো ক’ব নোৱাৰি যে এই ছন্দোময়ী ভাষণ ভাৰতীয় ছোৱালীৰ আকস্মিক অনুভূতিৰ ক্ষণিক প্ৰকাশ। তেনে হোৱাহেঁতেন বেদৰ পৰৱৰ্তী কালত এই ভাবৰ বহুল আলোচনা আৰু আদৰ নহ’লহেঁতেন। বাক্দেৱীৰ কল্পনাৰ পিঠিত সেই সময়ৰ বিদ্বৎসমাজৰ কিমান ভাবৰ আৱেগ আছিল তাক সহজে অনুমান কৰিব পাৰি। কিয়নো পৰৱৰ্তী উপনিষদ গ্ৰন্থবোৰত এই বিশ্বাত্মাৰ স্বৰূপ লৈয়ে নানান কল্পনাৰ খেলা দেখা যায়। তেওঁ ৰসস্বৰূপ, আনন্দস্বৰূপ, সত্যস্বৰূপ, জ্ঞানস্বৰূপ, অনন্তস্বৰূপ— ৰসো বৈ সঃ। আনন্দো ব্ৰহ্মোতি। সত্যং জ্ঞানং অনন্তং ব্ৰহ্মা। সকলো সূক্ষ্ম আলোচনাৰ সাৰমৰ্মস্বৰূপ উপনিষদে কৈছে— তত্ত্বমসি শ্বেতকেতো। “হে শ্বেতকেতু, তুমিয়েই সেই (বিৰাট)।” এই মহাভাব আৰু এই মহানুভূতি ইমান দিনে হয়তো বিদ্বান সমাজত আবদ্ধ আছিল। গীতাত শ্ৰীকৃষ্ণই ‘ময়া ততমিদং সৰ্বং জগদব্যক্তমূৰ্তিনা।’ —মোৰ অব্যক্ত মূৰ্তিয়েই সমস্ত জগত আগুৰি আছে বুলি এই জ্ঞান জনসমাজত প্ৰচাৰ কৰে আৰু আমীয়েলৰ য়ুৰোনীয়া দেৱীয়ে উপাসকৰ জ্যোতিঃপুঞ্জৰ চন্দনৰেখা আঁকি দিয়াৰ দৰে শ্ৰীকৃষ্ণয়ো ভক্ত অৰ্জুনক জ্যোতিৰ্ময় দিব্যদৃষ্টি দান কৰি বিশ্বৰূপ দেখুৱায়।
সমালোচকৰ ভাষাত ই ‘আত্মাৰ ব্যাধি’ বা ‘স্তূপীকৃত অসাৰতা’ হয়নে নহয় সেইটো বেলেগ কথা। কিন্তু ভাৰতীয় সাহিত্য আৰু সভ্যতাই তাকো মহাপ্ৰাণ শক্তি বুলি সাবটি ধৰি আছে।
আমীয়েলৰ কৰুণ কাহিনীৰ মূল কাৰণ তেওঁৰ অথলত জন্ম আৰু তেওঁৰ ভাবধাৰাও অথলত পৰিছিল। উখৰ মাটিত পচোৱা গুটিৰ দৰে অঠাইত কোৱা কথাও নিষ্ফল হয় ‘বাক্যং নিষ্ফলমতৰ্থ্যং বীজমুপ্তমিবোষৰে।’
