ডাঙৰ হবৰ বাট মুঠেই এটা নহয়। আমি মাথোন এটা বুলিয়েই আজিকালি ভুল কৰি মৰিছোঁ। কি ধৰ্ম্ম কি সভ্যতা –কি জ্ঞান এইবোৰত উপস্থিত হ’বলৈ অলেখ বাট বৰ্ত্তমান। নিজৰ স্বাভাৱ অনুসাৰে নানা বাটেদি গৈ এই সমুদ্ৰবোৰত পৰিব পাৰি। এই সত্য প্ৰাচীন ভাৰতীয় আৰ্যসকলে ভালকৈ উপলব্ধি কৰিছিল;সেইদেখি তেওঁলোকে উদাৰ tolerant আছিল, আৰু তেওঁলোকৰ চিন্তাৰ সোত বিশ্বজনীন "বসুধৈৱ কুটুম্বকং" আছিল। তেওঁলোকে জানিছিল –
অনেক পথে সাগৰক যায়। ”
এইদেখি তেওঁলোকৰ শিক্ষা আছিল,
“স্বধৰ্ম্মে নিধনং শ্ৰেয়ঃ
পৰধৰ্ম্ম ভয়াবহ।”অৰ্থাৎ যাৰ যি ধৰ্ম্ম অৰ্থাৎ স্বভাৱ,সি তাকে অৱলম্বন কৰি সেই মহা সমুদ্ৰৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি একান্ত মনে নিজৰ বাটে চলি গৈ থাকিলেও সেই মহাসমুদ্ৰ পাব গৈ, স্ব-ভাৱৰ বিৰুদ্ধাচৰণ কৰি লোকৰ বাট ধৰি গলে, ক্ষমতাৰ অপব্যৱহাৰ কৰি নিজৰ লক্ষ্য লাভত ব্যাঘাত জন্মাব মাথোন। এই মহাশিক্ষা ভাৰতৰ অপূৰ্ব্ব শিক্ষা, আৰু ই ভাৰতৰ অনেক সাধনাৰ ধন। ভাৰতে নিজৰ বাটে চলি নিজৰ কৰ্ত্তব্য সাধন কৰি গৈ থাকিলে ভাৰতৰ মৰণ নাই, তেনে কৰি সম্প্ৰতি ভাৰতে লোকৰ হাঁহিয়াতৰ পাত্ৰ হ’ব পাৰে, আৰু হ’বও আৰু খোজেপতি লোকৰ ঠেলা খাই যাবও লাগিব, কিন্তু ঠেঙোনা-মোঙোনা খাই, দুখ-কষ্ট পাইও প্ৰত্যেক খোজতে যে ভাৰতে moral victory অৰ্থাৎ ন্যায়তঃ, ধৰ্ম্মতঃ আৰু কাৰ্যতঃ জয়ৰ বাটত আগুৱাব সেইটো ধুৰূপ *
---
- মিলন, প্ৰথম বছৰ, ১৮৪৫, তৃতীয় (ভাদ) চতুৰ্থ (কাতি) সংখ্যা ১৮৪৫ শক।