তত্ত্ব-কথা/ধৰ্ম্ম আৰু ঈশ্বৰ-তত্ত্ব

by লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱা

[ ২ ]

ধৰ্ম্ম আৰু ঈশ্বৰ-তত্ত্ব

       ঈশ্বৰৰ বাহিৰে, ধৰ্ম্মৰ বাহিৰে মানুহৰ জীৱনত কি পাঠ্য আছে নাজানো। ঈশ্বৰৰপৰা আঁতৰি, ধৰ্ম্মৰপৰা আঁতৰিহে যে আমাৰ জীৱন অপাঠ্য, অধইচ হৈ পৰিছে তাত আমাৰ সন্দেহ নাই। দিনৌ সকলো সময়তে সকলো কাৰ্য্যতে যদি আমাক জীৱনত ঈশ্বৰৰ সত্তা উপলব্ধি কৰি চলিব পাৰিলোহেঁতেন,

ওঁ য একোহৱৰ্ণো বহুধা শক্তিযোগাৎ
ৱৰ্ণাননেকান্নিহিতাৰ্থো দধাতি।
ৱি চৈতি চান্তে ৱিশ্বমাদৌ স দেৱঃ
স নো বুদ্ধ্যা শুভয়া সংযুনক্তু।।

অৰ্থাৎ যি এক আৰু বৰ্ণহীন,আৰু যি প্ৰাণীসকলৰ প্ৰয়োজন জানি বহু প্ৰকাৰ শক্তিযোগৰ দ্বাৰাই বিবিধ কাম্য বস্তু বিধান কৰিছে, সমুদায় ব্ৰহ্মাণ্ড আদ্যন্তমধ্য যাত ব্যাপ্ত হৈ আছে,যি আমাক শুভ বুদ্ধি প্ৰদান কৰিছে, সেই দীপ্যমান পৰমেশ্বৰক উপলব্ধি কৰি চলিব পাৰিলেহেঁতেন,তেন্তে আমাৰ কিহৰ চিন্তা?

       ইশ্বৰক পিছত থৈ আগবাঢ়িবলৈ গৈ ধৰ্ম্মক অকামিলা বস্তু বুলি অৱহেলা কৰিহে আমি মৰিছোঁ। আমাৰ স্কুল-কলেজতে (Godless education) ঈশ্বৰ আৰু ধৰ্ম্মবিবৰ্জ্জিত শিক্ষাই, ঘৰত ধৰ্ম্ম, নীতি, সদাচাৰবিহীন শিক্ষা বা কু-শিক্ষাই আমাৰ জীৱন ফোপোলা কৰিলে। আমি ধৰ্ম্মক আৰু ইশ্বৰক বুঢ়াকেইটা আৰু বুঢ়ীকেইজনীৰ ভাগত দি, নিজৰ গাটো পাতলাই লৈ জপিয়াই হাঁহি ফুৰিছোঁ। হায়! মহাপুৰষ মাধৱদেৱৰ ভাগিনিয়েক ৰামচৰণ ঠাকুৰে গাইছিল,

ডেকা ভাই,       কিসৰ হৰিষ তোৰ?
চক্ষুৱে নেদেখ,       বুঢ়াক হাসস
       তোক পাইলে কাল-চোৰ।।
আছিলি ছৱাল       ভৈল যুবা কাল
কেনে তাত নাহি মন।
আপদৰ বন্ধু        যতনে লৈয়ো
ৰাম নাম মহাধন।।
আয়ু আদি কৰি        যত ধন জন
       তাক কাল-চোৰে হৰে।
দেখি নেদেখস        বুঢ়াই হাসস
ছৱাল কালতে মৰে।।

[ ৩ ]

যৌৱন-গৰ্ব্বক        ঝাণ্টে পৰিহৰি
নামক লৈয়ো যতনে।
কালৰ হাতত        বৃদ্ধ যুৱা নাই,
কহতু ৰামচৰণে।।

       বহুতে কয় যে ঈশ্বৰৰ বিষয়ে আমি ভাবিচিন্তি একো ঠিক কৰিব নোৱাৰোঁ, সেইদেখি সেই বিষয়ে মূৰ ঘমোৱাটো বৃথা। গ্ৰীচৰ চক্ৰেটিচেও ইযাকে কৈছিল। কিন্তু মূৰ নঘমাও বুলি থাকোঁ কেনেকৈ? কোনোবাই পাৰে নে থাকিব? কোনেও নোৱাৰে। এদিন নহয় এদিন, আজি নহয় কাইলৈ,ইশ্বৰ-চিন্তাত আমি মূৰ ঘমাবই লাগিব। তুমি ঈশ্বৰৰ অংশ জ্ঞানময় জীৱ। অজ্ঞানৰ ঢাকোনে তোমাক ঢাকি ৰাখিবলৈ যিমানকে চেষ্টা কৰক, তুমি সেই অন্ধকাৰ আবৰণ ভেদ কৰি উঠিবলৈ প্ৰাণপণে যত্ন কৰিবাই কৰিবা। কাৰণ তোমাত পৰমাত্মাৰ অংশ আছে। পাৰ্থিৱ বস্তুৰ আৱৰণ ঠেলি সহধৰ্ম্মী অংশই পূৰ্ণ পৰমাত্মাৰে মিলিবলৈ, ইশ্বৰৰ অভিমুখী হৈ চলিবলৈ সংগ্ৰাম কৰি থাকিবই ̶ যেতিয়ালৈকে সি নিৰ্দ্দিষ্ট স্থান নাপায়গৈ। ভাৰতৰ ষড়দৰ্শন প্ৰণেতাসকলৰ ভিতৰত কোনো কোনো দাৰ্শনিকে অকল তৰ্ক-যুক্তিৰ বাট ধৰি যদিও ঈশ্বৰৰ জ্যোতিত নোলাই অবস্তু অন্ধকাৰত ওলাইছিলগৈ, তথাপি তেওঁলোকেও মূৰ নঘমাই নোৱাৰিলে থাকিব। জৈমিনিৰ মীমাংসাৰ মীমাংসা, ̶ বেদ,নিত্য আৰু অভ্ৰান্ত। জীৱৰ ধৰ্ম্ম, ̶ বেদবিহিত যাগ-পূজাদি কৰ্ম্ম কৰি পুণ্য সঞ্চয় কৰি স্বৰ্গ কামনা কৰা। ইয়াতে শেষ। এই মীমাংসাত ঈশ্বৰৰ আৱশ্যকতা নাই। কপিলৰ সাংখ্যত কৰ্ম্মকাগুৰ অসাৰতা দেখুৱাই যদিও জ্ঞানৰ শ্ৰেষ্ঠতা দেখুৱা হৈছে,তথাপি সাংখ্য ইশ্বৰমুখী নহয়, সাংখ্য একপ্ৰকাৰ নিৰীশ্বৰবাদী। সাংখ্যই কয়,প্ৰকৃতিৰ লগত আত্মা বা পুৰুষৰ সংযোগেই যত দুখৰ মূল। প্ৰকৃতিৰ পৰা পুৰষৰ ভেদ সাক্ষাৎকাৰ হ'লেও সকলো সুখ-দুখৰ ওৰ পৰে। ইয়াকেই সাংখ্যই কৈবল্য বোলে, অৰ্থাৎ পুৰষ বা আত্মাৰ স্বতন্ত্ৰবোধ। ইশ্বৰৰ অস্তিত্ব কল্পনা এই দৰ্শনৰ মতে অনাৱশ্যক। 'ইশ্বৰাসিদ্ধেঃ। প্ৰমাণভাৱাৎ ন তৎসিদ্ধিঃ' ইত্যাদি সূত্ৰৰ দ্বাৰা সাংখ্যাই ইশ্বৰক একপ্ৰকাৰৰ অস্বীকাৰ কৰিছে। পতঞ্জলিৰ যোগত 'নিৰ্ব্বীজ সমাধি' সংখ্যৰ কৈবল্য আৰু যোগৰ 'নিৰ্ব্বীজ সমাধি' প্ৰায় একে; প্ৰভেদ মাথোন যে পতঞ্জলিয়ে ঈশ্বৰ মানিছিল; কিন্তু 'ইশ্বৰ প্ৰণিধানাদ্বা' বুলি সমাধি সিদ্ধিৰ বাবে আন আন উপায়ৰ লগতে ইশ্বৰ প্ৰণিধানও এটা উপায় বুলি উল্লেখ কৰিছে মাথোন। এই নিমিত্তে জৈমিনিৰ কৰ্ম্মযোগ, কপিলৰ জ্ঞানযোগ, আৰু পতঞ্জলিৰ ধ্যানযোগ ইশ্বৰমুখী নহয়। ষড়দৰ্শনৰ বাহিৰা চাৰ্ব্বাক দৰ্শনতো একেবাৰে নাস্তিক। ব্যাসৰ উত্তৰ মীমাংসা বা বেদান্ত ব্ৰহ্মপ্ৰতিপাদক, কিন্তু সেই ব্ৰহ্ম নিৰ্গুণ। বেদান্তৰ মুখ্য উদ্দেশ্য নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মত স্থিতি অৰ্থাৎ মোক্ষ লাভ। কিন্তু নিৰ্গুণ ব্ৰহ্ম সাধাৰণ লোকৰ ধাৰণাৰ অতীত; সেইবাবেই সগুণ ব্ৰহ্মৰ আৱশ্যকতা। সগুণ ব্ৰক্ষ্মই ইশ্বৰ। উচ্চ অঙ্গৰ হিন্দুশাস্ত্ৰত সেইদেখি ব্ৰহ্ম ইশ্বৰ আৰু শক্তি এই তিনিটা ডাঙৰ তত্ত্বৰ অৱতাৰণা। ব্ৰহ্ম

অশব্দমৰ্শমৰূপমৱ্যয়ং
তথাৰসং নিত্যমগন্ধৱচ্চ যৎ

[ ৪ ]

অনাদ্যূনন্তং মহতঃ পৰং ধ্ৰুৱং
নিচায্য তং মৃত্যুমুখাৎ প্ৰমুচ্যতে।।

       অৰ্থাৎ যাত শব্দ নাই, স্পৰ্শ নাই, ৰূপ নাই, ৰস নাই, গন্ধ নাই, যাৰ ক্ষয় নাই, যি অনাদি অনন্ত, যি মহততকৈয়ো মহৎ আৰু নিত্য নিৰ্ব্বিকাৰ; এনে ব্ৰহ্মক জানি জীৱই মৃত্যুমুখৰপৰা প্ৰমুক্ত হয়।

অণোৰণীয়ান্ মহতো মহীয়ান্
আত্মা গুহায়াং নিহিতোহস্য জন্তোঃ।
তমক্ৰতুঃ পশ্যতি ৱীতশোকো
ধাতুপ্ৰসাদান্মহিমানমীশম্।।

       অৰ্থাৎ পৰমাত্মা ব্ৰহ্ম সূক্ষ্মতকৈও সূক্ষ্ম,আৰু মহততকৈও মহৎ। তেওঁ প্ৰাণীসকলৰ হৃদয়ত বাস কৰে। বিগত-শোক ব্যক্তিয়ে সেই ভোগভিলাষ-বৰ্জ্জিত ইশ্বৰক আৰু তেওঁৰ মহিমাক তেওঁৰ প্ৰসাদত দৃষ্টি কৰে।

       ব্ৰহ্মক কোনো সংজ্ঞাৰে বুজাব নোৱাৰি। সেইদেখি শ্ৰুতিত 'নেতি' 'নেতি' কৰি অৰ্থাৎ ব্ৰহ্ম এনে নহয়, এনে নহয়, কৰি বুজোৱা হৈছে। এনে নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মক সকলোৱে ধাৰণা কৰিব নোৱাৰে। সেই বাবে ব্ৰহ্মক সগুণভাৱে আৰাধনা কৰা হয় আৰু সগুণ ব্ৰহ্মৰ আৰাধনাই সকলোৰে সাধ্যায়ত্ত।

       ব্ৰহ্মৰ শক্তি ব্ৰহ্মত লীন থাকে। সৃষ্টিত সেই শক্তি ব্যক্ত অৰ্থাৎ প্ৰকাশিত হয়। সৃষ্টিৰ অন্তত অৰ্থাৎ প্ৰলয়ৰ পিছত সেই শক্তি আকৌ ব্ৰহ্মত লীন হৈ অব্যক্ত হয়। ব্ৰহ্মই সগুণ হৈ সৃষ্টি কৰে। অব্যক্ত তুৰীয় বা নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মই আংশিকৰূপে ব্যক্ত হৈ সৃষ্টি কৰে। সগুণ শক্তিসম্বলিত ব্ৰহ্মই অৰ্থাৎ ঈশ্বৰেই ভক্তৰ উপাস্য। শক্তি সম্বলিত ব্ৰহ্মক অৰ্থাৎ ইশ্বৰক উপাসনা কৰিলেই যথেষ্ট। ইশ্বৰৰ শক্তিক ইশ্বৰৰ পৰা বেলেগাই লৈ উপাসনা কৰিবৰ সকাম কি ? সূৰ্য্যৰ ৰশ্মিয়েই সূৰ্য্য নহয়; ৰশ্মিক পূজা কৰিলেই সৰ্ব্বাঙ্গীন সূৰ্য্যপূজা নহয়;কিন্তু সূৰ্য্যক পূজা কৰিলে ৰশ্মিৰ পূজাও তাৰ অন্তৰ্গত হয়।

       ব্ৰহ্মৰ উপাসনা যোগ,ধ্যান,সমাধি আদিৰ দ্বাৰাই কৰা সকলোৰে সাধ্যায়ত্ত নহয়; সেইটো অতি দু্ৰ্গম পথ। সত্য, ত্ৰেতা, দ্বাপৰত সেই পথ নিৰ্ণীত থাকিলেও কলিকালত অল্পপ্ৰাণ মানুহৰ নিমিত্তে সেই পথ অৱলম্বনীয় নহয়। এই দেখি ন-বিধ সাত্বিক ভক্তিৰ পথেৰে সগুণ ইশ্বৰৰ উপাসনা কলিৰ লোকৰ অৱলম্বনীয়। ন-বিধৰ ভিতৰত শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন শ্ৰেষ্ঠ আৰু সুগম। এই হৰিনাম শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন ভক্তিকে মুখ্যতঃ প্ৰকাশ কৰি জীৱৰ তৰণৰ উপায় কৰিছিল মহাপুৰুষ শঙ্কৰদেৱে, আৰু তেওঁৰ প্ৰভাৱেৰে অনুপ্ৰাণিত আৰু প্ৰভাৰে আলোকিত মহাপুৰুষ মাধৱদেৱ আৰু দামোদৰদেৱে। এই বাবেহে মাধৱদেৱে ঘোষাত লিখিছে-

বৈকুণ্ঠ প্ৰকাশে হৰিনাম-ৰসে
প্ৰেম-অমৃতৰ নদী
শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰে পাৰ ভাঙি দিলা
বহে ব্ৰহ্মাণ্ডক ভেদি।।

[ ৫ ] এই বাবেই শঙ্কৰদেৱে 'হৰিৰ নামৰ গোপ্য পেৰাৰ মূৰ মেলি দিলে' বুলি মাধৱদেৱে কৈছে। এই বাবেই মাধৱদেৱে গাইছে -

হৰি-ভকতিৰ        পাতিলন্ত হাট
শঙ্কৰে জগত জুৰি।
হৰি-নামৰত্ন        বেহায়া জগতে
চলয় বৈকুণ্ঠপুৰী।।

         শঙ্কৰদেৱে গীতা, শ্ৰীমদ্ভাগৱত আৰু সহস্ৰ-নামৰ পৰা তেওঁৰ ধৰ্ম্মৰ সাৰ গ্ৰহণ কৰিছে। বেদৰ সাৰ ভাগ উপনিষদ। উপনিষদৰ সাৰ গীতা। গীতাই নিৰীশ্বৰবাদী, সন্দেহবাদী আৰু ব্ৰহ্মবাদী দৰ্শনবোৰৰ সমন্বয় কৰি তাৰ মতবোৰ ঈশ্বৰমুখী কৰিছে, গীতাই মীমাংসা-দৰ্শনৰ কৰ্ম্মকাণ্ড, পতঞ্জলিৰ ধন্যাযোগ, বেদান্তৰ জ্ঞানযোগৰ সমন্বয় কৰি একশৰণ ভক্তিযোগৰ প্ৰ্যধান্য দেখুৱাইছে। গীতাই কৰ্ম্মাবাদীক কৈছে,- তুমি যথাসাধ্য ভালকৈ কৰ্ম্ম কৰা কিন্তু তোমাৰ সকলো কৰ্ম্ম ঈশ্বৰক সমৰ্পণ কৰি কৰিবা অৰ্থাৎ ঈশ্বৰমুখী হৈ কৰ্ম্ম কৰা, ফলৰ আকাংক্ষা নকৰিবা। কৰ্ম্মতহে তোমাৰ অধিকৰা, ফলত নহয়। গীতাই সাংখ্যবাদীক কৈছে- তোমাৰ প্ৰকৃতি- পুৰষ স্বতন্ত্ৰ নহয়, ঈশ্বৰৰ অধীন। তোমাৰ তত্ত্বজ্ঞান কেৱল অনাদি অনন্ত পৰমেশ্বৰৰ স্বৰূপ জ্ঞান। ঈশ্বৰ সাধনা নহ'লে তোমাৰ কৈবল্য নহয়। গীতাই যোগমাৰ্গাৱলম্বীক কৈছে, তোমাৰ যোগ নিৰ্ব্বীজ সমাধি বা আত্মসাক্ষাৎকাৰ নহয়। তোমাৰ যোগৰ মুখ্য উদ্দেশ্য ঈশ্বৰৰ সঙ্গ লাভহে। গীতাৰ প্ৰকৃত মৰ্ম্ম নুবুজি অনেকে ভাবে যে গীতাই ঈশ্বৰবাদী নিৰীশ্বৰবাদী, আগম, নিগম, সকলো পন্থৰ ধৰ্ম্মলৈ ঠাই ৰাখিছে। গীতাৰপৰা এই শ্ৰেষ্ঠ ভক্তিযোগ, সগুণ ঈশ্বৰত একশৰণ আনি শঙ্কৰদেৱে তেওঁৰ প্ৰচাৰিত ধৰ্ম্মত প্ৰাণ সঞ্চাৰণ কৰিছে। শঙ্কৰদেৱৰ ধৰ্ম্মৰ কৰ্ম্ম-ঈশ্বৰৰ উদ্দেশ্য কৰ্ম্ম। জ্ঞান-ঈশ্বৰৰ জ্ঞান, ধ্যান ঈশ্বৰৰ ধ্যান। কিন্তু সকলো ভক্তিমূলক। শঙ্কৰী ধৰ্ম্মত ভক্তিবিবৰ্জ্জিত কৰ্ম্ম, জ্ঞান, ধ্যান অসাৰ্থক। ভক্তিৰ মূলত বিশ্বাস আৰু বিশ্বাসেই একশৰণ। গীতাৰো শেহ বচন এয়ে-'সৰ্ব্বধৰ্ম্মান্ পৰিত্যজ্য মামেকং শৰণং ব্ৰজ'। খৃষ্টান ধৰ্ম্মতো বিশ্বাসেই মূলমন্ত্ৰ-ত্ৰাণকৰ্ত্তা যীশুত একশৰণ। ইচলাম ধৰ্ম্মতো বিশ্বাসেই মূলমন্ত্ৰ- ঈশ্বৰৰ শেষ 'প্ৰফেট' মহম্মদত বিশ্বাস আৰু একশৰণ।

        শঙ্কৰদেৱৰ ধৰ্ম্মৰ মজ্জা আনখন শাস্ত্ৰ শ্ৰীমদ্ভাগৱত। ব্যাসে অনেক পুৰাণ,অনেক শাস্ত্ৰ কৰি, বেদান্তত জ্ঞান-পথ আলোচনা কৰি ব্ৰহ্মৰ স্বৰূপ নিৰ্ণয় কৰিও তেওঁৰ মনত শান্তি নাপালে। অন্তত মহাভক্ত নাৰদৰ উপদেশত তেওঁ সগুণ ঈশ্বৰৰ লীলা বৰ্ণনা কৰি শ্ৰীমদ্ভাগৱত ৰচনা কৰিহে শান্তি পালে। জ্ঞানে শুকাই থোৱা ব্যাসৰ অন্তৰত ভক্তিৰসৰ ঢৌ উঠিল। তেওঁৰ মন ভক্তিৰ শান্তিবাৰিয়ে সজীৱ কৰিলে। সগুণ ঈশ্বৰৰ গুণশীল শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন কৰি ঈশ্বৰক ভজনা কৰিবলৈ শিক্ষা দিয়াই শ্ৰীমদ্ভাগৱতৰ উদ্দেশ্য। ভাগৱতৰ সগুণ ঈশ্বৰৰ প্ৰেমমূলক ধৰ্ম্মই শঙ্কৰৰ ধৰ্ম্ম। তত্ত্বজ্ঞানী মুক্ত সিদ্ধপুৰুষ সনক, সনন্দ, সনাতন, সনৎকুমাৰ, নাৰদ, শুক আদিয়েও জ্ঞানত পৰিতৃপ্ত নহৈ প্ৰেমভক্তিমূলক সগুণ ঈশ্বৰৰ গুণশীল শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তনলৈ অশেষ হেঁপাহ কৰে। মুক্তসকলেও ভাৰতত মানবী জনম লভি তপ-জপ-যজ্ঞ বিবৰ্জ্জিত হৰিনাম প্ৰেমামৃত [ ৬ ] পান কৰিবলৈ হাবিলাষ কৰে। এই বাবেই মহাপুৰুষ গুৰুজনে বৰগীতত কৈছে ̶

ধন্য ধন্য কলিকাল       ধন্য নৰতনু ভাল
ধন্য ধন্য ভাৰতবৰিষে।
তপ জপ যজ্ঞ ত্যজি       তোমাৰ চৰণ ভজি
তুৱা নাম ঘুষিয়ো হৰিষে।।

       এই বাবে কলিত 'হৰেৰ্নাম হৰেৰ্নাম হৰেৰ্নামৈৱ কেৱলম্‌।'

       পৃথিৱীত যতপ্ৰকাৰ শণিত সুতীক্ষ্ন অস্ত্ৰ আছে সকলোৰে ভিতৰত শব্দ অস্ত্ৰ সকলোতকৈ চোকা। 'কথাতে কটা যায়, কথাতে বঁটা পায়' বুলি কয়। 'ভাতৰ তিতা সহিব পাৰি, মাতৰ তিতা সহিব নোৱাৰি।' এইবোৰ বুঢ়ালোকৰ সাৰুৱা বচন। শব্দক সেইদেখি শব্দব্ৰহ্ম বোলে। ওঁকাৰ সেই দেখি মূলমন্ত্ৰ। বাইবেলত সেই দেখি Word is God বুলিছে। প্ৰথমতে হেলাতে ৰাম নাম লৈ থাকোঁতে থাকোঁতে লাহে লাহে সি মানুহৰ চিত্ত অধিকাৰ কৰে। প্ৰথমতে মানুহে সেইটো গম ধৰিব নোৱাৰে। অৱশ্যে প্ৰথমতে আওকাণ কৰি উচ্চাৰণ কৰি থকা নামে কালত উচ্চাৰণ কৰোতাৰ গোটেই অস্তিত্ব অজ্ঞাতসাৰে অভিভূত কৰি পেলায়। এই বাবেই ভাৰতবৰ্ষৰ মানুহে শাক্তই হওক বা শৈৱই হওক বা বৈষ্ণৱেই হওক, তেওঁলোকৰ উপাস্য দেৱতাৰ নাম তেওঁলোকে নিজ সন্তানসকলক দিয়ে। শাক্ত-শৈৱসকলেও তাৰা দুৰ্গা শিৱ গণপতিৰ নাম নিজৰ সন্তানসকলক দি নামৰ প্ৰাধান্য অজ্ঞাতসাৰে স্বীকাৰ কৰিব লাগিছে।

       হাতুৰিৰে কোবাওঁতে কোবাওঁতে প্ৰথমতে নোসোমোৱা গজালও পিছত সোমাই যায়। ঈশ্বৰত ৰতি নোহোৱাই ঈশ্বৰৰ নাম প্ৰথমতে চেলেংপেতেংকৈ লওঁতে লওঁতে কালত তাৰ মন ঈশ্বৰত নিবিষ্ট হয়। এই বাবেই কি কৰ্ম্মকাণ্ডবাদী, কি জ্ঞানকাণ্ডবাদী, কি শাক্ত, কি শৈব, কি বৈষ্ণৱ, সকলোৱে তেওঁলোকৰ অনুষ্ঠান আৰু ক্ৰিয়াবোৰ আৰু ইষ্টমন্ত্ৰ জপ, গায়ত্ৰী সন্ধা আদি দিনৌ কৰে। গিৰ্জাত আৰু মচ্‌জিদত এই বাবেই ঈশ্বৰৰ 'প্ৰেয়াৰ’ আৰু নামাজৰ’ ব্যৱস্থা। এই বাবেই শঙ্কৰদেৱৰ দিনীে নাম প্ৰসঙ্গৰ ব্যৱস্থা। নাম লোৱা ভকতক উপহাস কৰোতাসকলে তেওঁলোকৰ নিজৰে ঠিক এনে বিধৰ ব্যৱস্থালৈ চকু দিবলৈ পাহৰিহে বৈষ্ণৱক তেনে উপহাস কৰে। বাল্মীকিয়ে 'মৰা' 'মৰা' জপ কৰোঁতে পিছত তেওঁৰ মুখত ৰাম ওলালগৈ ; আৰু ওলালতে বৈকুণ্ঠৰ গোটেইখন দুৱাৰ তেওঁলৈ মুকলি হ’ল।

       ঈশ্বৰৰ প্ৰতি লোমকূপতে একোটা ব্ৰহ্মাণ্ড। ব্ৰহ্মাণ্ড অসংখ্য অলেখ কোটি, কোটি। একোটা ব্ৰহ্মাণ্ডৰ ওপৰত একোজনকৈ ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু, মহেশ্বৰ। কেইজনে ৰাম। বুলিছে যে তেওঁলোক উদ্ধাৰ হৈ বিশ্বপতিৰ বিশ্বগৃহ বৈকুণ্ঠৰ ঠাই তেওঁলোকে জুৰি পেলাব? ঈশ্বৰৰ আকাশত কোটি কোটি গ্ৰহ-উপগ্ৰহ, চন্দ্ৰ-সূৰ্য্য। একো একোটাৰ আগত আমাৰ এই পৃথিৱী, চন্দ্ৰ, সুৰ্য বালিচাহী। সেইবোৰত জীৱৰ বসতি আছে, বিজ্ঞানে এই কথা নিঃসন্দেহে প্ৰমাণ কৰিছে। ই কবিৰ কল্পনা নহয়। আমাৰ মাধৱদেৱে ঘোষাত কৈছে ̶ ‘গোৱিন্দ গোৱিন্দ গোৱিন্দ গোৱিন্দ ৰাম মুৰাৰি। অনন্ত কোটি ব্ৰহ্মাণ্ডৰ হৰি অধিকাৰী’। এতেকে ঈশ্বৰৰ নাম লৈ উদ্ধাৰ হোৱা কেচা, পকা, সিজা, নিসিজা, এধাসিজা ভকত অভকতসকলক তেওঁৰ বৈকুণ্ঠধামত ঈশ্বৰ কৃষ্ণই ঠাইৰ দিহা কৰি [ ৭ ] Accommodate কৰিব পাৰিব, চিন্তা নাই। আৰু যদিহে শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱৰ কৃপাত নাম লৈ তাৰ ভকতসকলেৰে এইটো ব্ৰহ্মাণ্ডৰ বৈকুণ্ঠখন ভৰি যায়, তেন্তে তাঁৰ নথকা টেলিগ্ৰাফৰ সহায়ত আন এটা ব্ৰহ্মাণ্ডৰ বৈকুণ্ঠ এখনত 'আতৈসকল'লৈ ঠাই উলিয়াব পৰাটো অসম্ভৱ বুলিনো ধৰোঁ কেনেকৈ? এই বাবে আমাৰ ভকতসকলক কওঁ ̶ 'আতৈসকল! তোমৰাসকলে গল মেলি হৰিনাম লোক, শঙ্কা নকৰিব।' ̶

নাম লোৱা বাপুসকল নকৰিবা হেলা।

নামেসে ৰাখিব ঘোৰ সঙ্কটৰ বেলা।

শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰ        হৰিভকতৰ
জানা যেন কল্পতৰু।

আপোনাসকলৰ সহায় আছে, আপোনাসকলে নাম লওক।