কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য আৰু বিৰহিণী বিলাপ কাব্য

by হিতেশ্বৰ বৰবৰুৱা

Layout 2

[ ১ ]

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য
আৰু
বিৰহিণী বিলাপ কাব্য৷

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 1 crop)

শ্ৰীহিতেশ্বৰ বৰবৰুৱা প্ৰণীত।
যোৰহাট, আসাম
⸻


সন ইং ১৯১২
⸻

মূল্য পকা বন্ধা ১৸৹ সাত মহা। কেচা বন্ধা ১।৵৹ পাঁচ মহা দুঅনা

[ ২ ]

⸺⸺⸺⸺

১৫৫ নং ********** কলিকাতা

মোছলেম প্ৰেছ

শ্ৰীনজিৰুদ্দিন আহমেদৰ দ্বাৰা

ছপা কৰা হল।

⸺⸺⸺⸺

[ ৩ ]

কমতাপুৰ ধ্বংশ
(কাব্য)।
⸻

“Hold fast thy truth, Young Soldier.
Gentle Maiden, keep you your
promise, plight leave age
its subtleties.’’
⸺⸺The Trial.

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 3 crop)

শ্রীহিতেশ্বৰ বৰবৰুৱা প্ৰণীত।
যোৰহাট, আসাম।
⸻

[ ৫ ]

সমৰ্পণ।
“Dear Mother, let thy tender care
Be graven on my heart.’’⸻
  ⸻Anonymous

   মৰমৰ আইতা,

তোমাৰ স্নেহৰ ইটো নহয় সুজনি;
"কমতাৰ ধ্বংশ” মাথোঁ পুৰণি কালৰ।
আভা মাত্ৰ সোঁৱৰণি। ই যে বনফুল,
তলসৰা ফুলে গথাঁ মালা পলাশৰ;
তোমাক যদিও দিওঁ হাৰ সুবৰ্ণৰ
মণি মুক্তাময় মালা গজ মুকুতাৰ।
ধম ৰত্ন হীৰকাদি, হয় কি সুজনি
বাৎসল্য স্নেহৰ মাতৃ?—স্নেহৰ তোমাৰ?
সকলো কৰিব পাৰে,—শুনা নাই ক'তো
ঋণমুক্ত হয় পুত্ৰ সুজি মাতৃ-ঋণ!
নহয় “কমতা’’ মোৰ নহয় সুজনি,
মাতৃ ভকিতৰ মাথোঁঁ আভা মাত্ৰ চিন॥
সাদৰে হাতত তুলি লোৱা মালাধাৰ,
হৰষিত হ’ব সৰুমইনা তোমাৰ।
    ⸻সৰুমইনা।

   ইতি। ১লা জানুৱাৰী ১৮৯৯।

[ ৭ ] প্ৰস্তাবনা।*

এনে এটি জন প্ৰবাদ আছে, এজন বামুনৰ এটা বৰ দুষ্ট গৰখীয়া লৰা আছিল। এদিন সেই লৰাটো পঠাৰৰ পৰা ঘৰলৈ উলটি নহাত বামুন জনে বিচাৰি গই দেখিলে, সি এজোপা গছৰ তলত শুই আছে আৰু মুখত অলপ ৰদ পৰাত এটা ফেটী গোম সাপে ফেঁট মেলি তাক ছাঁ দিছে। বামুন জনে ইয়াক দেখি বৰ ভয় খালে। তেওক দেখা পাই সাপটো লৰমাৰি পলাল। পাছে বামুন জনে লৰাটোৰ ওচৰলৈ গই দেখিলে, তাৰ * ***ল পদ্ম ত্ৰিশূল আৰু পদ্ম ৰেখা আছে। ইয়াকে দেখি তেওঁ লৰাটোক জগাই ঘৰলৈ লই গল আৰু আৰু সেই দিনাৰ পৰা গাই ৰখা, ইত্যাদি হীন কৰ্ম্ম বিলাক তাক কৰিবলৈ ** ৰলে। পাছে এদিন তেঁও তাক এই বুলি প্ৰতিজ্ঞা * যদি সি কেতিয়াবা ৰজা ভয় তেনেহলে তেঁওক মন্ত্ৰী *** কালক্ৰমে সেই বামুনৰ মন্ত্ৰণাতেই পাল বংশৰ শেষ জন ৰজা অতিশয় দুৰ্ব্বল হোৱাত তেওঁক ভাঙ্গি সেই গৰখীয়া লৰাটোৱেই ৰজা হ’ল।

এইটি সম্পূৰ্ণ কাল্পনিক কথা। প্ৰকৃত পক্ষে ভাবি চাবলৈ গ’লে ৰাজ্যৰ দুৰ্বলতাৰ বাবে আৰু প্ৰজা বিলাক পৰস্পৰ বিৰোধা বিৰোধি হোৱাত এজন অজ্ঞাত-কুলশীল মানুহ ৰজা হোৱা কথাই এই কাহিনীৰ মূল বলি বিশ্বাস হয়।

এই জনা ৰজাই পূৰ্ব্বৰ প্ৰতিজ্ঞা অনুসাৰে সেই বামুন জনকে মন্ত্ৰী পাতিলে আৰু নিজে নীলধ্বজ নাম লৈ, ‘কমতাপুৰ’ নামে

---

* ৺ৰায় গুণাভিৰাম বৰুৱা বাহাদুৰৰ 'বুৰঞ্জী' চাওক। [ ৮ ] নগৰ স্থাপন কৰিলে। কামৰূপৰ পশ্চিম অঞ্চলত ১২৫০—৬০ শকত এই নগৰ স্থাপন হোৱাৰ অনুমান হয়। নগৰৰ নাম অনুসাৰে নিজে “কমতেশ্বৰ” উপাধি লই সেই ৰজাই আপোনাৰ কুলীয়া "খেন”(১) বিলাক "সচ্ছুদ্ৰ" বা ভাল শুদিৰ বুলি প্ৰকাশ কৰি দিলে। নীলধ্বজৰ পাছত ক্ৰমান্বয়ে চক্ৰধ্বজ আৰু নীলাম্বৰ ৰজা হয়। নীলাম্বৰ ৰজাৰ মন্ত্ৰীজন এজন বামুন। এই নীলাম্বৰে আমাৰ বৰ্তমান কাব্যৰ প্ৰধান নায়ক। এওঁকেই “নিলাম” আৰু কেতিয়াবা "নীল ৰজা" ও বোলে আৰু এওঁৰ কুঁৱৰীয়েই আমাৰ কাব্যৰ প্ৰধান নায়িক। সম্ভৱতঃ ১৩৮৮–৯০ শঁকত নীলাম্বৰ ৰজাই ৰাজত্ব কৰে। এওঁ আহোমৰ “চুচেন্‌ফা” ৰজাৰে সম-সাময়িক ৰজা। এই সময়ত আহোম ৰজাই উজনি খণ্ডত ৰাজত্ব কৰে।

 নীলাম্বৰ ৰজাই তেওঁৰ ৰানীৰ সতে মন্ত্ৰীৰ পুতেকৰ আসক্তি আছিল বুলি সন্দেহ হোৱাত এদিন মন্ত্ৰীৰ পুুুুতেকক ধৰাই বধ কৰালে, আৰু তাৰ মাংস পহুৰ মঙ্গহ বুলি মন্ত্ৰীক খাবলৈ দিলে।

---

 (১) এই "খেন” বংশৰ বিষয়ে 'গেইট' চাহাবে তেওঁৰ History Assam ত এই দৰে লিখিছে:—

 "To what race the Khens belonged it is impossible to say. The great majority on the m have now been absorded in the ranks of other communities, The few who still retain the tribal names claim to be kayasths, and are said to betray in thei physiognomy a considerable infusion of Aryan blood, but this was probably received after their rise to power and a affords no clue to their origin.

 Gaits "History of Assam" page 41. [ ৯ ]

 

তাৰ পাছত, ৰজাই মন্ত্ৰীক মতাই আনি পুতেকৰ মুৰটো উলিয়াই দেখুৱালে আৰু মন্ত্ৰীয়ে কি খালে আক পুতেকৰ অপবাধৰ কথা ভাঙ্গি পাতি ক’ই দিলে৷ পাছে মন্ত্ৰীয়ে শোকে বেজাৰে, পতি সংসৰ্গৰ নিমিত্তে প্ৰায়শ্চিত হই, সেই পাপ মোচনৰ অৰ্থে গঙ্গাতীৰলৈ গ’ল৷

 এই তীৰ্থ যাত্ৰা কেবল ছল মাত্ৰ আছিল৷ মন্ত্ৰীয়ে গৌৰ নগৰৰ নবাব হুচেন ছাৰ তালৈ গই মিছামিছিকৈ ৰাজ্যৰ দুৰ্ব্বলতা জনাই, পুত্ৰহণ্ডা নীল’মক প্ৰতিফল দিবৰ নিমিত্তে ভালেমান মুছলমান সেনা লই আহিলগৈ৷ সেই সৈন্যৰে সতে নীলাম্বৰ ৰজাৰ ঘোৰ যুদ্ধ হল৷ বাৰ বছৰ এই ৰণ থাকে, তথাপি মুছলমান বিলাকে কমতা সেনাক পৰাস্ত কৰিব নোৱাৰিলে৷

 পাছে মুছলমান বিলাকে কেতবিলাক দোলাৰ ভিতৰত অস্ত্ৰে সইতে বহুত চিপাহি সুমুৱাই থই নীলাম্বৰ বজালৈ এই বুলি কই পঠালে, বোলে, “এতিয়া আমি ৰণ এৰি ভাটীলৈ যাওঁগৈ, কিন্তু যোৱাৰ আগতে আমাৰ তিৰুতা বিলাকে ৰাণীৰে সইতে চিনা পৰিচয় হব খোজে৷’’

 নীলাম্বৰে এই কথাত মান্তি হোৱাত পাছ দিনা নগৰৰ ভিতৰলৈ দোলা বোৰ আহিবলৈ আজ্ঞা দিয়া হ’ল৷ পাছে যেতিয়া সকলো বিলাক দোলা আহিল তাৰ পৰা অস্ত্ৰধাৰী সৈন্য বিলাক ওলাই একে বাৰে নগৰ অধিকাৰ কৰি ৰজাক বন্দী কৰি পেলালে৷ ৰজাৰ লগে লগে কমতাপুৰ ধ্বংস পালে৷ ১৪২০ শকত কমতাপুৰত মুছলমানৰ জয় পতকা উঠিল৷ বিভীষণৰ দোষত লঙ্কা আৰু ৰাক্ষস বংশ ধ্বংস পোৱাদি, মন্ত্ৰীৰ দোষত কমতাপুৰ আৰু “খেন’ বা ‘‘কমতেশ্বৰ’’ বংশ ধ্বংস পালে৷ ঠিক এই দৰেই [ ১০ ] ১৭৩৮—৩৯ শঁকত (ইং ১৮১৬—১৭ খ্ৰী:) বদনচন্দ্ৰ বৰফুকনৰ দোষত আহোম ৰাজ্য ধ্বংশ পালে।

 এই ঐতিহাসিক প্ৰকৃত ঘটনাটিকে অবলম্বন কৰি "কমতাপুৰ ধ্বংশ বা সাদৰী” কাব্য ৰচনা কৰা হল। নীলাম্বৰ ৰজাৰ ৰাণীৰ নাম সাদৰী। সময়ত, বহুত কথা নতুনকৈ সৃজন কৰা হৈছে।

কিমধিকমিতি।
     শ্ৰীহিতেশ্বৰ বৰ বৰুৱা। [ ১১ ] পাতনি।
⸻

 পুথি লিখিলেই বোলে পাতনি লিখিব লাগে। আমিও পাতনি স্বৰূপে কেই শাৰী মান লিখিলো, মৰমীয়াল পাঠক-পাঠিকসকলে যেন দ৷ই দোষ নধৰে, ইয়াকেহে গোহাঁৰী কৰিলো।

 “বিৰহিণী বিলাপ কাব্য'ৰ “ওপৰঞ্চি” আৰু “সমৰ্পন” অংশটী বাদ দিলে, ‘তলসৰা ফুলৰ” সমুদায় লিখনি লিখোতাৰ চেঙ্গেৰা কালৰ লিখা। “বিৰহিনী বিলাপ কাব্য” ইং ১৮৯৬ চনত, আৰু “কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য” ইং ১৮৯৯ চনত।

 অসমীয়া সাহিত্যত এনেকুৱা পুথিৰ কিবা বিশেষ আৱশ্যক আছেনে নাই, সেইটো লিখোঁতাই এতিয়ালৈকে থিৰাং কৰিব পৰা নাই। সেই বুলি তেও ইমান দিনে তেওঁৰ "তলসৰা ফুল' প্ৰকাশ কৰিবলৈ আগবঢ়া নাছিল। সম্প্ৰতি তেওঁৰ কেইজনমান পঢ়াশলীয়া বন্ধুৰ বিশেষ আগ্ৰহ দেখি “তলসৰা ফুলৰ দুটী" প্ৰকাশ কৰিলে। এই সম্পৰ্কে আমাৰ পঢ়াশলীয়া বন্ধু সৰুচৰাই বাগিছাৰ ম্যানেজাৰ জীযুত শিবপ্ৰসাদ বৰুৱাৰ নাম বিশেষকৈ উল্লেখ যোগ্য। মৰমীয়াল পাঠক পাঠিকা সকলৰ পৰা এইদুটীয়ে মৰম চেনেহ পালে, ‘তলসৰা ফুলৰ” বাকি কেইটীও লাহে লাহে প্ৰকাশ কৰা যাব।

 বৰ্ত্তমান সময়ত লিখোঁতা পৰাধীন, সময়ৰ বৰ নাটনি; পুথি [ ১২ ] খনি ঘূৰাই আকৌ এবাৰ চাবলৈ নাপালে এই বিষয়ে তেওঁ শেষ দুখিত।

লিখোঁতা সাহিত্য সমাজত একেবাৰেই নতুন আৰু এই --ণৰ কাব্যও সম্ভবতঃ বৰ্ত্তমান যুগৰ অসমীয়া সাহিত্যত এয়ে ------তে বিদেশত ছাপা হওঁতে, তেওঁ নিজে আহি কাকত চাব নোৱাৰাত, ও ছাপা হই থকা অৱস্থাতে লেখকৰ পত্নী বিয়োগ ঘটি মনোশান্তিৰ ব্যাঘাত জন্মি বিশেষ মনোযোগ দিব নোৱাৰাত, পুথি --ত অনেক খুঁত থাকি গল। সেই বিষয়ে মৰমীয়াল পাঠক পাঠিকা সকলে যেন দাই দোষ ক্ষমা কৰে, ইয়াকেহে খাটিলো।

শেহত কওঁ যে, কলিকতাত ছাপা হওঁতে “তলসৰা ফুল দুটী”ৰ লগত শ্ৰীযুত বোধনাথ পটঙ্গীয়া বি, এ, ডাঙ্গৰীয়াই অনেক পৰিশ্ৰম কৰিছিল। তেখেতৰ যত্ন নথকা হলে “তলসৰা ফুল দুটী”য়ে এনেকুৱা অৱস্থা বোধ হয় কেতিয়াও নাপালে হেতেন। সেই নিমিত্তে লিখোঁতা তেওঁৰ ওচৰত চিৰঋণী থাকিল। ইতি।

চকলাটিঙ্গা ----।১২

$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right\}\,}$

ইতি শ্ৰীহিতেশ্বৰ

[ ১৩ ]

 

To The Muse.
—<<<<<>>>>>—
“I sing

“Tho with faltering voice aid great Muse,

In this unequal task; but one kind word

O saddess, from thy lips, hath power to lead—

  * * * * *

Inspire my song, thy blessing I invoke.

O strengthen where I fail.”

     ⸻⸻R. V. R.

—<<<<<>>>>>—

[ ১৫ ] কমতাপুৰ ধ্বংশ কাব্য।

প্ৰথম সৰ্গ।

⸺

"Poesie, thou sweet’st content,
That are Heaven to mortals lent:
*  *  *  *
Though, thou be to them a scorn
That to nought but earth are born
Let my life no longer be
Than 1 am in love with thee."
                             —Dryden.

 দুখময় সংসাৰৰ দাৰুণ দুখত
জ্বলা কলা প্ৰাণ মোৰ,—আই বীণাপানি।
কি ৰাতি কি দিন হায়! সৰে দুচকুত
শোকৰ চকুলো ঘনে তিয়াই পৃথিবী।
জ্বলিছে নিতউ জুই হিয়াৰ মাজত
দপ্ দপ্ কৰি, মাতৃ নাপাওঁ তৰণী!
তোমাৰ কাষত মই ললোঁহি আশ্ৰয়
সিকাৰণে, দয়াময়ি! চোৱাঁ চকুমেলি।

[ ১৬ ]

তেনে, সেই ঠাই কৰিছে বিৰাজ মাথোঁ
তোমাৰ কাষতে —তযু পদৰ ইয়াত।
কবিৰ ঈশ্বৰী তুমি,—কবিৰ জননী,-
শোকাকুল হিয়া যেৱে অভগা কবিৰ
কান্দে বিয়াকুল হই,—তুমি সি কালত
ঢালি দিয়া শাস্তিপানী,—শোকভৰা হিয়া
হয় পুন শান্তি ভৰা,—শান্তিৰ নিজৰা।
 শান্তিৰ ঝৰণা দেবি। তোমাৰ কৰুণা
কুল্ কুল্ কুল্ কৰি বয় চিৰকাল;
অনন্ত অক্ষয় তাৰ শান্তি ৰূপী পানী
তাপিত নৰক কৰে শাত মন প্ৰাণ।
চেপিছে সঘনে টেটু দাসত্বৰ দোলে,
সতিনীৰ পুত্ৰ বুলি নাচায় কমলা
চকুমেলি মোক, মাতৃ!—জ্বলিছে হিয়াত
“দৰিদ্ৰ-দুখৰ জুই,"—বিৰহ-অগনি।
ভাই ভনী বান্ধৱৰ,—চেনেহী মাতৰ;
কি ৰাতি, কি দিন, হায়! নাপাওঁ তৰণী।
কৰুণা চকুৰে মাতৃ! চোৱাঁ চকুমেলি
দীনহীন প্ৰবাসীক, অযোগ্য পুত্ৰক।
দিয়াঁ ঢালি কৃপা কৰি শান্তি ৰূপী পানী
তাপিত হিয়াত মোৰ,--জ্বলে যি ঠাইত
দুখ শোক ধিকাৰৰ দাৰুণ অগনি।
 বিতৰাঁ কৰুণা, আই! লওঁ নুমুৱাই
অন্তৰৰ জ্বলা জুই- ভুলি দুখ শোক

[ ১৭ ]

শান্তিৰে ভৰাও মোৰ বিয়াকুল হিমা।
কৰাঁ মাতৃ! কৃপা মোকো, মুছো দুচকুৰ
দুধাৰি চকুলো আজি,—হৰিষ মনত
দেশীয় বনৰ পৰা তুলি বন ফুল,
কাব্যৰূপী সুতে গাথোঁ মালা আলসুৱা।
 নহওঁ মালীয়া আই! নাজানোঁ গাঁথিব
ভালকই মালা মই,—নাজানোঁ গাঁথনী
মন প্ৰাণ-মুগ্ধকৰ। তুমি দয়া কৰি
শিকাই দিয়াঁহে, আই! মই যাও গাঁথি।
গাথিম নতুন মালা, যদি কৃপা কৰা
তুমি আজি অধমক। কওঁ সকাতৰে,—
কঁৰা মাতৃ! কৃপা মোকো,—মোকো সি চকুৰে
চোৱা, চালা যি চকুৰে কবিকুল-গুৰু
বাল্মীকিক, আৰু মাতৃ! চাদি, হাফেজক।
 দিয়াঁ আই। সেই সুধা,-যি সুধা ঢালিলা
কালিদাস চেক্ষপীৰ কবিৰ মুখত
অতি চেনেহৰে সতে,-মাকে যেনেকই
স্তন দিয়ে সন্তানক সন্তোষ মনত।
যদিও অযোগ্য মই,—যদিওবা মোৰ
নাই তেনে গুণ আই। কিন্তু যে তোমাৰ
মাতৃ স্নেহে ভৰা হিয়া, সকলো পুত্ৰতে
সম স্নেহ জননীৰ,—জ্ঞানী ব অজ্ঞানী।
 নানা জাতি গজে গছ নইৰ পাৰত
কোনো দিয়ে সুধাফল,—কোনো বিষময়,—

[ ১৮ ]

কোনো সুগন্ধৰে ভৰা,—কিন্তু চোৱাঁ,—নই
ৰস দিবলই কাকো হয় কি বিমুখ?
 হীন ভাবি যদি দেবি! দয়া নকৰিবা
আজি মোক,- হায়! তুমি ৰাখিব কি কৰি
"সন্তান-বৎসলা” নাম? দিবা কি প্ৰমাণ
মহত গুণৰ তযু? মহতৰ হিয়া
নোহে ভৰা পক্ষপাতে,—-সকলো সমান।
চোৱা মাতৃ! চন্দ্ৰ সূৰ্য্য জলিছে নিতউ
আকাশ-মাৰ্গত, অহা! ঢালিছে কিৰণ
সমভাবে সকলোতে (ৰাজ-মন্দিৰত,
দৰিদ্ৰৰ চোতালত,—সুন্দৰ ফুলনী,
কিম্বা হায়! মৰিশালী অগাধ বননী,
সকলোতে একে ভাবে)। মলয়া বতাহ
ৰিব্ ৰিব্ ৰিব্ কৰি বলে যেনেকই
ফুলনী মাজত দেবি! সেই একেদৰে
ধীৰে ধীৰে থাকে বলি গহীন শ্মশানে।
 সিকাৰণে কওঁ মাতৃ! কৃপা কৰাঁ তুমি,
পুৰণী কলীয়া কথা আজি মই গাওঁ
নানা ছন্দময় সুৰে কমতাপুৰৰ।
নোগোৱালে তুমি আই! গাম কেনেকই?
মই যে নাজানো একো, -কবিৰ ঈশ্বৰি!
অধমক কৃপা কৰা চাই চকুমেলি।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 18 crop)

[ ১৯ ] দ্বিতীয় সৰ্গ।
⸺

“Nor hath love's mind of any judgment taste,
Wings, and no eyes, figure unheedy haste;
And therefore is love said to be a child,
Because in choice he is so oft begull'd.
                                       —shakespeare.

 ৰিব্ ৰিব্ ৰিব্ কৰি বলিছে মলয়া
 কমতাপুৰৰ সেই ৰাজ-উদ্যানত।
 গোলাপী সখীয়ে স’তে সাদৰী কুঁৱৰী
 লইছে সন্ধীয়া-বায়ু আনন্দ মনত।
 ফুলৰ গোন্ধেৰে আজি ভৰিছে ফুলণী,—
 কুঁৱৰীয়ে চিঙ্গে ফুল এপাহি দুপাহী,—
 গোলাপ, মালতি, জাতি, বকুল বন্দুলী,
 গাঁথে মনোৰম মালা অন্তৰ উলাহি।
 মিচিকীয়া হাঁহি মাৰি সুৱলা মাতেৰে
 গোলাপী সখীৰে স’তে কৰিছে ধেমালী;—
 আনন্দেৰে ভৰা ৰাণী,-বয়স কোমল,—
 বিষাদৰ ৰেখা তাত নেদেখি সমূলী।
  ৰাণীত আজিও আহা! কৰিছে বিৰাজ
 ছোৱালী কালৰ সেই সৰল হৃদয়;—

[ ২০ ]

সৰলতা ভৰা মুখ আজিও শোভিছে,—
কালৰ চক্ৰতো একো হোৱা নাই লয়।
ছোৱালী কালৰ ৰঙ্গ এতিয়াও আছ,—
ফুল চিঙ্গি, মালা গাঁথি পিন্ধালে গছক
ঠালে মূৰে, গোট গাই ধাৰ ধাৰ কৰি,—
অপূব সাজেৰে গছ ৰমক-জমক।
সজালে-পৰালে গছ,—বহিল তলতে
সথীয়ে সইতে দুয়ো হৰিষ মনত,—
উলিয়ালে "দৰা-কন্যা” (ওমোলা পুতলি!)
বিয়া দিলে দুয়োটীৰ কত আনন্দত।
কুঁৱৰী “কন্যাৰ” মাক,—গোলাপী “দৰা"ৰ,—
সখী হৈও, দুয়ে আজি “বিয়ণী" পাতিলে;
বহু হাবিয়াস কৰি, অতি যতনেৰে
“কণীয়া দানৰ ভোজ” বালিৰে ৰান্ধিলে।
ৰান্ধি বাঢ়ি বালি-ভাত” সাদৰী কুঁৱৰী
জী-জোঁৱাই দুয়োটাকে খুৱালে-মেলিলে,—
জীয়ৰী দিবৰ হলে, মাকে যেনেকই
কান্দে,—সেই দৰে ৰাণী বহুত কান্দিলে।
 এৰি দিলে “মায়া-কন্দা” হাঁহিলে মিচিকি,—
হাঁহি এৰি পুত্ৰ, তেওঁ ক'লে গোলাপীক,—
“আজলী ছোৱালী মোৰ, জনিব বিয়ণি!
শিকাই-বুজাই তুমি ল’বা বোৱাৰীক।
একোকে নেজানে মোৰ কোমল ছোৱালী,—
পুতেৰাক ক’বা, যেন নামাৰে নাকটে,—

[ ২১ ]

যদিহে মাৰিব, মই পাম বিৰগতি,
তোমাকো পাৰিম গালি, য’তে পাওঁ তাতে৷
আনিম ছোৱালী কাঢ়ি,—নাক কান কাটি
পুতেৰাক সাৰ মেলি থ’ম দলনীত;
তেতিয়া জানিবা মই কেনুৱা বিয়নী;
নকৰিবা অভিমান মোৰ ছোৱালীত৷”
 এই বুলি—হাঁহি পুনু কলে কণীযাক
(পুতলী জীয়াৰীটীক)—“নাকান্দিবি,—আই৷
জী হ’লে যে দিব লাগে শাস্ত্ৰৰে যুগুত,
নোৱাৰে মাৰিব তোক ভেকোলা জোঁৱাই’৷
এই বুলি খিল্‌ খিল্‌ হাঁহিলে কুঁৱৰী,
খিল্‌ খিল্‌ শবদত ভৰিলে ফুলনী;
উলাহেৰে ভৰা ৰাণী,—“কিন্তু গোলাপীৰ
নোলাল মুখত হাঁহি অলপো একনি৷
নহঁহা নমতা দেখি চেনেহী সখীক
ওবিলে ৰাণীয়ে,—”সখি! কোৱাঁ কিনো হ’ল?
হাঁহা দেখোঁ আনকাল, কিয় আজি নাই
সেই হাঁহি? চকু দুটা কিয় ছল-ছল?
কান্দো-কান্দো কি মুখ? কোৱাঁ সখি! কোৱাঁ,—
কি দুখত হ’ল আজি বেজাৰ মনত?
নেভাবিবা, বধ লাগে! কোৱাঁ সঁচাকই
কি শোকৰ ছবি আজি খেলে অন্তৰত?
 “কিনো ক’ম, সখি?” দুখে ক’লে গোলাপিয়ে,
“জানা সকলোটী তুমি, —কি ক’ম দুনাই?

[ ২২ ]

ক’বলই লাগে লাজ, হৃদয়ৰ পৰা
নন্দৰ ছবিটী মোৰ আঁতৰি নাযায়।
কিনো যে মোহণী মাৰ মোহিলে নন্দই,—
নোৱাৰোঁ বণিব, সখি! কতনো যতন
কৰিছোঁ ৰাতিয়ে দিনে তেওঁক ভূলিব,
নোৱাৰি ভূলিব,—ভূলি, নাথাকে জীৱন"।
এই বুলি টোপাটোপে টুকিলে চকুলো
দুখেশোকে গোলাপীয়ে হুমুনীয়া কাঢ়ি।
ৰাণীৰ কোমল হিয়া,—সখীৰ দুখত
বিষযাদে পৰিল ভৰি, শুনি কথা সাৰি।
 বিষাদ মনেৰে তেও ক'লে গোলাপীক,—
"কিয় কান্দা সখি? তুমি দুখ নকৰিবা
নকলোঁ তোমাক মই সেই দিনা খনে,—
পাহৰাঁ তেওঁক তুমি আৰু নাভাবিবা।
নন্দ যে বামুণ, সখি! মন্ত্ৰীৰ পুতেক,
অতুল ঐশ্বৰ্য্যে-ভৰা, তুমি শুদিৰনী,—
বিশেষত ধনহীনা; পাবা কেনে কই
তাক তুমি? কিয় সখি! এনুৱা ভাবনী?
তুমি যে বাওনা সখি! কিয় আশা কৰা
ধৰিব’ আকাশী জোন? লেঙ্গেৰা যে ভৰি,
পৰ্ব্বত লঙ্ঘিব তুমি খোজা কেনেকই?
মিছাতে দুৰাশা এনে কিয় থাকা কৰি?
প্ৰণয় পৰমধন, স্বজাতীয়ে স’তে
যদি হয়,—নতু সখি! বিহ হলাহল!

[ ২৩ ]

নন্দৰে সইতে প্ৰেম পবিত্ৰ নহয়,
তাকে ভাবি কিয় তুমি এনুৱা চঞ্চল?
নন্দ যে বামুণ সখি! তুমি শুদিৰণী,
তোমা-দুয়োটীৰ প্ৰেম পানীৰ লিখন
নাথাকে সদাই ইটো,—শেষ হব সখি!—
নাকান্দিবা অকথাত,—নহবা বিমন।”
গালি পাৰা, পাৰা সখি! মাৰা যদি মাৰাঁ,"
দুখে হুমুনীয়া কাঢ়ি গোলাপীয়ে কয়,—
“নকবা কিন্তু হে সখি! ভূলিব তেওঁক
(প্ৰাণৰ নন্দক মোৰ) হৃদয়ে নসয়।
তেওঁক তুলিম সখি? কিৰূপে বুলিলা?
শেল মাৰি কিয় মোৰ হৃদয় বিন্ধিলা?
দেখুৱাব পৰা হ'লে হিয়া খনি ফালি
কৰিলোঁ হেতেন আজি হৃদয় ৰাঙ্গলী।
দেখালোঁ হেতেন, তুমি পালা হয় দেখা,
তেওঁৰ ছবিটী মোৰ হাৰে হাৰে লেখা।
নলিনীয়ে ভূলে যদি দেৱ দিবাকৰ,
যদি ভূলে কুমুদিনী জোন মনোহৰ,
ভূলিব তথাপি সখি! নোৱাৰো নিশ্চয়,
প্ৰাণৰ নন্দক ভুলি পৰাণ নৰয়।
কি ঘটিব মোৰ সখি! নন্দকেই যদি
ভূলিব নোৱাৰোঁ? হায়! কিবা হব গতি?”
“নোৱাৰিবা যদি সখি! ভুলিব নন্দক
সখীলই চাই ধীৰে কুঁৱৰীয়ে কয়,—

[ ২৪ ]

"কান্দিব লাগিব তুমি চিৰ জীবনত,
নোপোৱা তেওঁক কিন্তু, জানিব নিশ্চয়।
শুদিৰনী তুমি সখি! বামুনক পতি
নোপোৱা; তোমাৰ হব তপোবনে গতি,—
কিম্বা মৃত্যু (আত্মহত্যা); জ্বলিব হিয়াৰ
বিৰহৰ জুই, হব অৰণ্যে তোমাৰ
গতি, তপসিনী বেশে আশ্ৰম-তলত
কটাব লাগিব কাল শোক সঙ্গীতত।
সাধ্বী যি উপেক্ষা কৰি সুখ তোশ-ধ্বনী
সিদৰে সাজিব পাৰে যৌৱনে যোগিনী।
জগতত ধন্য সেই, ঘি পুষ্প ৰতন
নিৰ্জ্জনে বনত বহি
নিজে ফুলি, নিজে জহি
গোন্ধত মোহিত কৰে মানুহৰ মন।
কিন্তু সখি! কথা শুনা, পাহৰাঁ নন্দক,
নেলাগে পিন্ধিব তুমি বেশ যোগিনীৰ;
কেচুৱা নোহোৱা তুমি, বঢ়া-বুজা সখি!
কিয় হোৱা বিয়াকুল, এনুৱা অধীৰ।
কিয় অত চিন্তা কৰা? আপোনা-আপুনি
চিন্তা পিশাচীৰ তুমি কিয় হোৱা বলি?
চিন্তা অগণিত কিয় পেলোৱা লেৰেলা
অকালত হায় সখি! ফুল ঢোপাকলি?”
"হায় সথি! কোনে বাৰু”— কয় গোলাপীয়ে,—
"নিজে ইচ্ছা কৰি দিয়ে আপোনাক বলি

[ ২৫ ]

চিন্তাৰূপী পিশাচীৰ ভয়ঙ্কৰ মুখে?
কোনে পৰে অগণিত নিজে নিজে হলি?
কিন্তু সখি! মন মোৰ নহয় অধীন,
মনৰ অধীনী মই; নােৱাৰোঁ ভুলিব
একোতে নন্দক হায়! পাওঁবা নাপাওঁ,
তেওঁৰ ছবিটী মোৰ নিতউ থাকিব।
যি যি ক'লা তুমি সখি! মিছাও নহয়,
নেমানে মাথোন মােৰ অবোধ হৃদয়
শুনিছিলোঁ কিন্তু হায়! তাহানি কালত
কইছিলে তেওঁ মােক ফুলনী মাজত
প্ৰণয়ে মনেৰে চাব চকুৰে নাচায়,
কামদেৱ জানে অন্ধ চকু তাৰ নাই।
নাই প্ৰণয়ৰ ৰুচি, নাই সুবিচাৰ,
পাখী আছে, চকুনাই আকৃতিটী ত’ৰ,
কেচুৱা লৰাৰ দৰে প্ৰণয় সৰল,
বাচি লােৱা শক্তি তাৰ নিচেই দুৰ্বল।
বিধতাৰ বিধি সখি! বুজিব নোৱাৰোঁ,
ইতিহাস, উপন্যাস, যেতিয়া যি পঢ়াঁ,
যতে চাওঁ ততে পাওঁ নিতউ প্ৰমাণ
প্ৰকৃত প্ৰেমৰ সোঁত নবলে সমান।
নপৰে সমান বংশ কিম্বা জাতিকুল,
প্ৰকৃত প্ৰেমত সখি! চিৰকালে ভুল।
তুমিও যে পঢ়িছিলা তাহানি কালত,
প্ৰকৃত প্ৰেমত নাই ৰূপহ কুচ্চিত,

[ ২৬ ]

নাই জাতি, নাই কুল, নাই ভালবেয়া
নাই তাত সৰু বৰ জ্ঞান হিতাহিত।
যদি সেয়ে হয় সখি! কিয় নাকান্দিম?
নন্দক সুঁৱৰি কিয় নহম অধীৰ?
কিয়নো এৰিম আশা? কিয় অকালত
ভাঙ্গিম স্নেহৰ মােৰ সুখৰ মন্দিৰ?
কাব্য কবিতাৰ কথা যদি সঁছা হয়,
কিয়নো নাপাম মই স্বোৱামী নন্দক?
কি কৰিব জাতি কুলে? পাৰিবনে সখি!
বাধা দিব কিবাৰূপে প্ৰকৃত প্ৰেমক”?
“নকৰাঁ বিশ্বাস সখি! কাব্য কবিতাক”
সুৱলা মধুৰ সুৰে কুঁৱৰীয়ে কয়,
“কবি যে বলিয়া হায়, বলিয়ালি ভৰা
হিয়া তাৰ, তাৰ কথা কোনেনো বা লয়?
মিছাৰ ভঁড়াল কবি, মিছা মিছি কই
আকে কত ছবি সখি! কৰি মনােহৰ,
এনুৱা সৌন্দৰ্য্য দিয়ে, নােপােৱা বিচাৰি
যেনেকুৱা শোভা হায়! ক'তাে জগতৰ।
যেনুৱা প্ৰকৃত ৰূপ, তেনে শত গুণ
বঢ়াই যে আঁকে কবি মােহকৰী ছবি।
তেনুৱা ছবিত তুমি কিয় ভুলা সখি?
কবি যে বলিয়া হায়! মিছলীয়া কবি—
বৰ্ণাব এনুৱা সুখ, অমৰা পুৰতো
নাই যিটো ক'তো; সখি! কবি মিছলীয়া!—

[ ২৭ ]

তেনুৱা সুখত তুমি কিয় যোৱা মোহ?
জনা-বুজা তুমি সখি! থিৰ কৰা হিয়া।”
কুঁৱৰীৰ কথা শুনি কলে গোলাপীয়ে
"যি যি ক'লা তুমি সখি, সকলো বুজিলোঁ,
কিন্তু যে কিৰূপে মই ভূলিম নন্দক,
তাৰে মাথোঁ একো হায়! বুদ্ধি নেদেখিলোঁ।
যিমানে বুজোৱা সখি, যিমানে শিকোৱা,
নুবুজে, নিশিকে একো অথিৰ হৃদয়ে।
পাওঁ বা নাপাওঁ হায়! স্বোৱামী তেঁওক,
পৰাণ ত্যজিম মই সেই নাম লৈয়ে।
নিৰ্জ্জন বনত ফুলি নীৰলে জহিম,
কঙ্গালিনী বেশে কান্দি বনত ফুৰিম।
তথাপি ভুলিব মই নোৱাৰোঁ তেঁওক,
যিমানেই হক সখি! মোব দুখ ভোগ।
একো হানী নাই সথি! নেদেখিব বিয়া
জগতে তেঁওৰে মোৰে, অন্তৰে অন্তৰে
বিয়া যে গইছে হই আমাদুয়োটীৰ!
ভাবিলে সি কথা হায় চকু পানী পৰে।
তেঁওকে স্বোৱামী ভাবি দেবী-মন্দিৰত;
চিৰ তপসিনী বেশে ভ্ৰমিম বনত।
বিৰহৰ গাম গীত শোক-তাপ হৰা;
প্ৰকৃত প্ৰণয় সখি! বিপদেৰে ভৰা।
প্ৰেমত কাঁইট আছে, লিখা বিধতাৰ;
মিছাতে ব্যাকুল হয় হৃদয় আমাৰ।

[ ২৮ ]

জানিলোঁ বিপদহীন সুখ নাইকিয়া,
প্ৰেমত কাঁঁইট সখি! চিৰ লগৰীয়া।
যেতিয়া তেঁওৰে স'তে দেখা দেখি নাই,
আছিলে নগৰ মোৰ অমৰাৰ ঠাই।
নাজানো প্ৰেমত কিনো আছে বিদ্যমান,
কৰিলে সি স্বৰ্গ মোৰ নৰক সমান।
কিনো যে সোমাল সখি! অন্তৰত মোৰ,
নাই শান্তি, নাই সুখ, চিন্তা দোৰ-ঘোৰ।
ইয়াত নবহে মন তোমাৰ লগত,
উৰোঁ উৰোঁ কৰে প্ৰাণে তেঁঁওৰ কাষত।
বসন্ত কালত সখি! বলিলে মলয়,
কৰিলে কুলিয়ে 'কুউ' কেনে সুধাময়।
তাতো কৰি সুমধুৰ সখি হে। তেওঁৰ,
সুৱলা সুৱলা কথা অমিয়া মধুৰ।
এতিয়াও আছে বাজি দুখনি কানত
তেনুৱা মধুৰ কথা। হৃদয়-ফলিত
আছে সেই ছবি অঁকা,—কিৰূপে ভুলিম?
ভাবিলে “ভূলাৰ কথা” কান্দে মন চিত।
কিবা বাজ ভিতৰত, অৰণ্য, পঠাৰ,
শীতল ছঁয়াৰ তলে, কিম্বা নই পাৰ,
সকলোতে নিতে সখি! তেঁও মোৰ ধ্যান,
তেঁও ইষ্টদেৱ ধন, তেওঁ মোৰ প্ৰাণ।
পৰিছে মনত সখি! তাহানি এদিন
শুনিছিলোঁ সুখে মই সুৱলা সঙ্গীত

[ ২৯ ]

তেওঁৰ মুখত, বহি নইৰ পাৰত
সন্ধিয়া বেলিকা দুয়ো আনন্দ মনত।
ঠউকী-বাঠুকী ঢউ সি সুৱলা গানে
ধৰিলে প্ৰশান্ত ভাব, আকাশৰ তৰা
পৰিছিল যেন খহি উন্মত্তৰ দৰে
তেঁওৰ মুখৰ শুনি মধুৰ সঙ্গীত।
আৰু কত কথা সথি! পৰিছে মনত,—
ভাবিলে পৰাণ মোৰ বিয়াকুল হয়!
জনমে এনুৱা ভাব, লই দুটী পাখী
তেঁওৰ কাষত যেন উৰি পৰোঁ গই।
নহ'লোঁ চৰাই সখি! হলো যে মানুহ,
নাইকিয়া পাথী হায়! নোৱাৰো উৰিব।
তীৰ্থলই গই তেঁও আছে বিদেশত,—
কেনে কই পাম সখি! তেঁওক দেখিব?
গইছিলে কই তেও যাবৰ কালত
ফুৰাই লাহৰী হাত দুখানি গালত,
চিঠি দি থাকিবা প্ৰিয়ে! যদি কাকো পোৱা
(তীৰ্থ-যাত্ৰী কমতাৰ) গঙ্গালই যোৱা।
পমিলী বুঢ়ীয়ে কলে—কাইলই হেনো
কোনোবা কোনোবা বোলে যায় গঙ্গালই।
সিহঁতৰ হাতে সখি! দিওঁছো এখন,—
চিঠি লিখি মোৰ হই দিবা ভালকই।”
"একো কথা নাই সখি!” কলে কুঁৱৰীয়ে,
দিম মই চিঠি লিখি, তুমি কই যোৱা

[ ৩০ ]

কি লিখিব লাগে মাথোঁ এটী দুটী কই;―
অথিৰ নহবা সখি! থিৰ হই কোৱাঁ।"
দুধাৰী চকুলো মুছি ধীৰ ধীৰ কই
গোলাপীয়ে কুৱঁৰীক কবলৈ ধৰিলে
এটী দুটী কৰি কথা, একান্ত মনেৰে
কানপাতি ৰাণীয়েও সকলো শুনিলে।
শুনি বুজি ল'লে কথা ক’লে কুঁৱৰীয়ে
“বাৰু সখি! আজি ৰাতি মই লিখি থ’ম
চিঠি খনি,―ৰাতি পুৱা লই যাবা তুমি,―
যোৱা ঘৰলই আজি নহবা বিমন।
এই বুলি দিহাদিহি গ’ল দুয়ো সখী
নিজা নিজা ঘৰলই তিয়াগি ফুলনি।
যেন দুটী দেৱকন্যা আপোন ৰূপত
কৰিছিলে ফুলবাৰী ৰূপহ-শুৱনী।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 30 crop)

[ ৩১ ] তৃতীয় সৰ্গ।
⸺>><<⸺

"Oh I had the wings of a dove
How soon would I taste you again."
                                       —Cowper
  নীৰৱ দুপৰ নিশা, কমতা নগৰ
 নীৰৱতা ভৰা, নাই কাৰো ক'তো মাত,—
 সকলো নীৰল, মাথোঁ নিশাৰ বতাহ,
 এটী দুটী মাজে মাজে লৰাইছে পাত।
 গোটেই নগৰবাসী, কি ৰজা কি প্ৰজা,
 সকলোটী টোপনীৰ কোলাত মগন,
 ৰজাৰ চ’ৰাত মাথো আছে "নিশা-চোৱা”
 ইফাল সিফাল কৰি সাৰেৰে দুজন।
 শোৱনী কোঠাত আজি ৰজাৰে সইতে
 শুই আছে কুঁৱৰীয়ে কোমল শয্যাত।
 কিবা মনোহৰ শোভা, কিবা অপৰূপ,—
 দেবেন্দ্ৰে সইতে শচী যেন অমৰাত।
 অপূৰ্ব্ব সৌন্দৰ্য্য যদি চাব খোজা আজি,
 আমাৰে সইতে তুমি আহাঁ, হে পাঠক।

[ ৩২ ]

চোৱাঁহি সোমাই কোঠা, লাৱণ্য মধুৰ,
চাই কৰাঁ আপোনাৰ নয়ন সাৰ্থক।
"ৰজাঘৰ" বুলি তুমি নকৰিবা ভয়,
লেখক, পাঠক পাৰে আহিব ইয়াত।
কি স্বৰগ, কি নৰক, কি পাতাল পুৰি,
যাওঁ আমি সকলোতে, পৰ্ব্বত-গুহাত।
নাই ক’তো এনেকুৱা গোপনীয় ঠাই,
নোৱাৰে যলই যাব লেখক পাঠক।
নিৰ্ভয় মনেৰে তুমি চোৱাঁহি সোমাই
মনোহৰ ৰূপ, কৰা জীৱন সাৰ্থক।
ৰাতি হ’ক দিন হ’ক, যেতিয়াই হয়,
আমি দুয়ো পাৰোঁ যাব সকলো ঠাইতে।
কাৰো সাধ্য নাই ক’তো বাধিব আমাক,
কিয় কৰা ভয় তুমি, পাঠক! মিছাতে?
এনেকুৱা ভয়াতুৰ নহ’বা পাঠক!
সাহসে ভৰোঁৱা হিয়া পুৰুষৰ দৰে।
লেখক, পাঠক পাৰে আহিব ইয়াত
“নিশা-চোৱা” ৰখিয়াই একোকে নকৰে।
আাহাঁছো। পাঠক! তুমি সৌৱা চোৱাঁহিছো,
ধীৰে ধীৰে ভয় মনে উঠিল কুৱৰী
ৰজাৰ কাষৰ পৰা, লেখনী চিয়াঁহি,
এডোখৰ সাঁচি পাত আনিলে বিচাৰি।
জানো, ৰজা সাৰ পাই, এই ভয় মনে,
শঙ্কাৰে ভৰাই হিয়া কৰি লৰালৰি,

[ ৩৩ ]

(গইছিলে যি যি কই গোলাপী সখীয়ে)
লিখিব ধৰিলে চিঠি তেনেকুৱা কৰি:—
“পৰাণৰ নন্দ মোৰ! হৃদয় দেৱতা।
কিয় হলা প্ৰাণনাথ এনুৱা নিৰ্দ্দয়?
নেদেখি তোমাক মোৰ কান্দিছ পৰাণ,
বিৰহৰ জুযে হায়। দহিছে হৃদয়॥
যি দিনাই গলা নাথ। তুমি তীৰ্থলই
সি দিনা অবধি সুখ নাই অভাগীৰ!
মৰিশালী যেন লাগে এই ৰাজপুৰি,
নবহে একোতে মন হৃদয় অথিৰ!!
চৰাইৰ দৰে হায়। যদি দিলে হয়
আমাকো ঈশ্বৰে পাখী, তোমাৰ কাষত
উৰা মাৰি গই মই পৰিলো হেতেন
আকাশত কৰি ভৰ, উলাহ মনত।
নহলোঁ চৰাই নাথ, অৱলা তিৰুতা
কেনেকই পাম হায়! তোমাৰ কোষৰ,
অমিয়া শান্তিৰে ভৰা সুখময় ঠাই?
সি শোকে কান্দিছে ঘনে অথিৰ অন্তৰ।
কিন্তু যে নাজানো নাথ! মই যেনেকই
কান্দিছোঁ ইয়াত আজি তোমাক সুৱৰি,
কান্দিছা কি সেই দৰে ভাবি অভাগীক
তুমিও সি বিদেশত বিৰহত পৰি?
নহয়, নহয় নাথ। মই ভবা ভূল,
পুৰুষৰ হিয়া হায়! শিলেৰে বন্ধোৱা

[ ৩৪ ]

বিৰহৰ জুয়ে তাক নোৱাৰে দহিব,
সি কাৰণে তুমি একা সঁতাপ নেপােৱা।
ভাবা বা ভাবা মােক, পােৱা বা নোপােৱা
বিৰহৰ তাপ তুমি শিল হৃদয়ত,
সি কথা নালাগে মােক। কিন্তু মই নাথ!
তােমাকে নিতউ পূজা কৰিছোঁ মনত।
তুমি আকশৰ জোন মই যে চাকই,
চাকইক জোনে ভাল প'ক বা নপক,
চিৰকাল চায়েতো অন্তৰে সইতে
ভাল পাব তেওকেই (আকাশী জোনক)।
কোনাে কোনাে লােকে, সছা, কওঁতেও কয়,
চকুৰ আঁতৰ হ'লে মনৰাে আঁতৰ,
কিন্তু প্ৰাণ নাথ! তুমি জানিবা নিশ্চয়,
সি কথা যি কয়, তাৰ নিৰ্ব্বোধ অন্তৰ।
যদি সেয়ে হয় নাথ! আছাতাে আঁতৰি
দাসীৰ চকুৰ পৰা আজি অত দিনে
নাই হােৱা কিয় তেনে মনৰো আঁতৰ?
কিয় আনে সোঁৱৰণী সঘনে সঘনে?
মানস ফলিৰ পৰা কি কাৰণে নাথ!
নুগুছে তােমাৰ ছবি পট মনোহৰ?
কিয় কান্দে মন প্ৰাণ সুৱৰি তােমাক,
জ্বলে কিয় দিন নিশা জুই বিৰহৰ
যতে থাকা ত'তে থাকা যিমানে আঁতৰি,
নােৱাৰোঁ একোতে মই তােমাক ভূলিব;—

[ ৩৫ ]

যেতিয়াইকে প্ৰাণ থাকিব দেহাত,
তােমাৰেই ছবি অঁকা হিয়াত থাকিব।
আকাশত থাকে সূৰ্য্য,—চন্দ্ৰ মনােহৰ,
পদুম ভেঁটৰ ফুল থাকে মৰতত,
কিন্তু নাথ সেই বুলি, কমিছে কি কাৰো
ভাল পোৱা কিহবাত, কাৰৰ অন্তৰত?
যত দিন ই দেহাত থাকিব জীৱন,
যত দিন মই নাথ! থাকিম মৰ্ত্ত্যত,
শিৰৰ মাজে দি’ ব’ব যত দিন মােৰ
বিন্দুমাত্ৰ তেজ,—তুমি থাকিবা মনত।
আহাহা! জানিলো নাথ! বুজিলো এতিয়া,
লােৰ শিকলিত কই প্ৰেমৰ বন্ধন
শত গুণে গুৰুতৰ, যাক অনায়াসে
প্ৰেমিকে দিঙ্গিত পিন্ধি আনন্দ মগন।
লাহৰী গোলাপ ভাবি বহু হাবিয়াসে,
আজলী তিৰিয়ে তাকে পিন্ধে যে দিঙ্গিত;
মনে মনে ভাবে সুস্থ থাকিব নিতউ,
কিন্তু পাছে বিৰহত দহে মন চিত।
নেৰিম তােমাৰ সঙ্গ, আছিলে মনত
নিতে নিতে চাম মুখ ভােমাৰ বিৰলে।
এতিয়া সি আশা মােৰ গল চিগি-ভাগি,
নেদেখি তোমাক নাথ! হিয়া নিতে জ্বলে!
তোমাৰ বিৰহ ৰূপী জ্বলা অগণিত
হিয়া পুৰি ছাই কৰি নিয়াইছোঁ কাল।

[ ৩৬ ]

তিল মাত্ৰো নাই সুখ খাওঁতে-শােওেঁত,
অমৃততো নাই ৰুচি,—নালাগে যে ভাল।
কিন্তু নাথ! এটী কথা,—যেই দিনা তুমি
এৰি গলা দুৰ্ভাগীক অকলে অকলে;
সি দিনা অৱধি হায়। গোটেই জগতে
শতৰুৰ দৰে মােক হিংসিছে বিৰলে॥
চন্দ্ৰ বােলে সুধাকৰ, চন্দ্ৰৰ কিৰণ
সুশীতল বুলি দেখাে জগতেই কয়—
কিন্তু সেই জোনে আজি দিছে নানা দুখ
ছল পাই, প্ৰাণনাথ! দহিছে হৃদয়!
জগতৰ চকু সূৰ্য্য,—গােটেই জগত
সূৰুযে পােহৰ কৰে; কিন্তু মােৰ হিয়া
ঘোৰ এন্ধাৰেৰে ভৰা; সিদিনা অৱধি
অলপো পােহৰ হায়! দেখা নাইবিয়া।
বসন্ত কালত নাথ! দুৰন্ত ঋতুত
কুউ কুউ কৰি কুলি কৰে উপহাস
হাঁহি মনে চাই মােক,—জ্বলিছে পৰাণ।
নেদেখোঁ উপায়! হলো আশাত নিৰাশ।
দক্ষিন ফালৰ পৰা বলিছে মলয়া
ৰিব্‌, ৰিব্‌ কৰে, লই সুগন্ধ ফুলৰ।
দিছে শান্তি সুধা ঢালি কাৰৰ অন্তৰত,
কিন্তু হলাহলে মোৰ দহিছে অন্তৰ।
মুঠতেই কওঁ নাথ! আপদ কালত
ঔৱে খজুৱায় মােৰ অভাগীৰ গলা।

[ ৩৭ ]

নিউ জ্বলিছে মোৰ বিৰহ অগনি,
অথিৰ-অবিৰ মন, হিয়া জ্বলা-কলা।
বলিয়ানী মই আজি, মনো যে অথিৰ,
যিহকে আহিছে তাকে লিখিছোঁ চিঠিত,
নধৰিবা দোষ যেন এয়েই গােহাৰী
কৰিলোঁ তােমাৰ নাথ! চৰণ দুটীত।
অন্ত হল চিঠি মােৰ, আৰু কি লিখিম?
আশা কৰোঁ যেন নাথ! শীঘ্ৰে ঘৰলই
আহাঁ তুমি ভালে কালে, মোৰ অন্তৰৰ
বিৰহ এন্ধাৰ ঘােৰ আঁতৰাই থই।
নাপাহৰাঁ যেন নাথ! অভাগী দাসীক,
এয়েই প্ৰাৰ্থনা মােৰ, ইয়াকেই সাধোঁ।
জীৱনত আৰু মোৰ একো আশা নাই,
প্ৰাণৰ দেৱতা বুলি চাব খােজো মাথোঁ।”
 চিঠি লিখা অন্ত হল,—ভাবিলে কুঁৱৰী
লিখোঁনে নিলিখোঁ নাম সখীৰ তলত?
দিওঁ যদি নাম লিখি জানো বেয়া হয়,
(ৰজাই শুনিলে পাছে) সখীৰ শেহত।
নালাগে নিলিখোঁ নাম, জানিব এনেই
সখীয়ে লিখিছে বুলি মন্ত্ৰীৰ পুতেকে।
এই ভাবি কুঁৱৰীয়ে সামৰিলে চিঠি
ভয়-ভয়-ভয় কৰি, জানাে ৰজা দেখে।
যদিও ৰজাৰ ৰাণী, আজলি তিৰুতা,
এফালে মাথোন দেখে, নাচায় সিফালে।

[ ৩৮ ]

নাভাবিলে আগ পাছ, ইয়ে যে কৰিব
অনিষ্ট তেওৰ হায়! নিজৰ একালে।
সাৱধান হবা ৰাণী! ভবিষ্যত ভাগ্য
তােমাৰ দাৱৰে ঢকা। জানােবা সখীৰ
বেয়া হয়, এই ভাবি আজলী তিৰুতা।
লিখি যে নিদিলা নাম তলত চিঠি,
এয়ে যে তােমাক হায়! কন্দাব এদিন,
এদিন ইয়াকে ভাবি চকুলো টুকিবা,
লােকৰ লগত পাবা বেজাৰ কেলেশ,
কোমল হিয়াত তাপ মিছাতে সহিবা।
সামৰি-সুতৰি চিঠি, ৰিহাৰ আগত
থলে বান্ধি কুৱৰীয়ে, শুলে ধীৰে ধীৰে
আকউ কাষতে গই নিজা সােৱামীৰ,
ধৰিলে টোপনী পুনু আহি জুৰে জুৰে।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 38 crop)

[ ৩৯ ] চতুৰ্থ সৰ্গ।
⸺>><<⸺

"My wife my wife! what wife? I have no wife;
0, insupportable। 0, heavy hour!
Methinks it should be now a huge eceipse
of sun and Moon, and that the affrighted globe
Did Tawn at alteration.”
                         ⸺Shakespeare.

 বসন্ত কালৰ ধীৰ পুঁৱতী বতাহ
 ৰিব্‌ ৰিব্‌ কৰি বলে প্ৰাণ শীতলাই।
 দেখা দিলে পুবফালে ৰঙ্গচুৱা বেলি,
 সাৰ পালে জীৱ জন্তু ন পৰাণ পাই।
 নিজৰ জগত হল আকউ সজীব,
 আকউ পােহৰ পৃথিবী এন্ধাৰ।
 জৰিলে চৰায়ে গান সুললীত সুৰে,
 শুনি সি সঙ্গীত ভাগে টোপনী ৰজাৰ॥
 সাৰ পাই চকুমেলি দেখিলে ৰজাই,
 এতিয়াও আছে ৰাণী ঘােৰ টোপনীত।
 (নাই সাৰ নাই সুৰ, নাই কাটি কুটা)
 নিমাত অচল হই কোমল তুলিত।

[ ৪০ ]

আহা! কি মধুৰ ৰূপ! লাৱন্য অতুল!
মৰ্ত্তৰ সৌন্দৰ্য্য যেন একে ঠাই হই
পৰি আছে সুকোমল সুন্দৰ শয্যাত,
লাৱন্যে ভৰাই কোঠ মনােহৰ কই!
ফুলৰ সুন্দৰী যেন তিয়াগি ফুলনী
শুইছে বিভােৰ হই নীৰৱ নিমাত।
আহা! কি মাধুৰী আহা মধুৰ অতুল!
কৰিছে বিৰাজ এই শােৱনী কোঠাত।
জোন যেন মুখ খনি, ৰঙ্গচুৱা গাল,
পৰিছে মুকলি হই খোপা মনােহৰ,
মুদা-মুদা চকু দুটা; যদিও টোপনি
তথাপি হাহিছে যেন আনন্দ অন্তৰ॥
কোমল গাৰুত মুৰ বাঁও ফালে হলা
চন্দ্ৰহাৰ বাঁও ফালে ওলমি পৰিছে।
সোঁ কানত জিলিকিছে মিনাকৰা কেৰু,
বাও কানে পিন্ধা কেৰু গাৰুত লাগিছে।
আছিলে খোপাত বহু ফুল ঢোপা কলি,
পুৱাৰ বতাহ পাই ফলিছে উলাহি।
কিব অনুপম ৰূপ! আজি কুঁৱৰীৰ,
চাৰু কাষে বিৰাজিছে মিচিকীয়া হাঁহি।
ৰমক জমক কৰি জিলিকি উঠিছে
মুগাৰ দোলেৰে গঁথা বাখৰুৱা মনি
ধাৰে ধাৰে কুঁৱৰীৰ সুন্দৰ দিঙ্গিত।
আহা! কি মধুৰ ৰূপ! কেনুৱা লৱনী!

[ ৪১ ]

“মনিমৰা” খাৰু জ্বলে পােহৰাই কোঠা
মৃণাল সদৃশ, আহা! হাতত ধুনীয়া।
আঙ্গুলীত জিলিকিছে লাহৰ আঙ্গঠী
জেঠি-পটা গৰু-চকু বাবৰি ফুলীয়া।
বদলাৰে বনকৰা পিন্ধি আছে ৰিহা
ন মেখেলা শিংখাপৰ (ভমকা ফুলীয়া);
জিলিকিছে সেন্দুৰৰ ফোঁট কপালত,
কেনে মনােহৰ শোভা, মধুৰ, অমিয়া।
জোলাৰ-হাতৰে-বােৱা গুনাৰ-ফুলায়
পাৰি দিয়া কাপােৰত বুটা জিলিকিছে।
এনয়ে ধুণীয়া, তাতে কুঁৱৰীক পাই,
সােনােৱালী বুটা আৰু দুগুনে জ্বলিছে।
মিহলি হইছে যেন সুৱগা সােনত,
কিম্বা পদুমৰ গাত অগুৰু চন্দন,
কিম্বা শােভদেৱী নিজে আহিছে ইয়াত
(ৰাণীৰ কাষত) লই শােভা অতুলন।
দেখিছোঁ অনেক ৰূপ এই দুচকুত
বহু সুন্দৰীৰ বহু ফটোগ্ৰাফ ছবি,
পঢ়িছোঁ কাব্যত বহু নায়িকাৰ ৰূপ,
মনােহৰ কৰি যাক আঁকিছিলে কবি।
দেখিছোঁ বিয়াত কত ৰূপহী ছােৱালী
লানি লানি পিন্ধে ফুল খোঁপা ভৰি ভৰি,
ৰঙ্গাচন্দনৰ ৰেখা লয় কপালত,
সেন্দুৰ নীলৰ ফোঁট সাৰি সাৰি কৰি।।

[ ৪২ ]

দিঙ্গি ওপছাই কত পিন্ধে মনি বিৰি,
কানলতি-চিঙ্গা কেৰু দুখনী কাণত।
মুগা, পাট, শিংখাপৰ নতুন মেখেলা
উলহ-মালহ কৰি পিন্ধে আনন্দত।
এই বয়সতে হায়! দেখিলো বহুত,
বহু ৰূপহীয়ে মুখ চাই দপােনত
তিনি ভেঙ্গুৰিয়া কৰি ভাঙ্গে পেঁছ টাৰি,
আটক-ধুণীয়া কৰি উলাহ মনত।
(নোহে কিন্তু কুভাবেৰে। ই ঘৰে সিঘৰে
দেখিলাে গাভৰু বহু—মুখ সুন্দৰীৰ।
সিলােকো ৰূপহী সঁছা, লাৱণ্যেৰ ভৰা,
তুলনা একোতে কিন্তু নহয় ৰাণীৰ।
ৰাণীৰ অতুল ৰূপ স্বৰ্গীয় সৌন্দৰ্য্য,
ৰজাই আছিল বহু বেলিলকে চাই,
ৰিহাৰ আগত পাছে দেখিলে গাঁথিটী,
কিনো আছে বুলি তেওঁ চালে মােকোলাই
মােকোলালে ৰিহা-গাঁথি পৰিলে ওলাই
চিঠি খনি (কুঁৱৰীয়ে কালি ৰাতি লিখা);
পঢ়ি চালে আদি অন্ত, ক’লে মনে মনে,
“শেষ হল আজি মােৰ হৃদয়ৰ আশা।
উস!—
পৰাণতো বেছি বুলি যাক ভাবিছিলোঁ”
দুখে হুমণীয়া কাঢ়ি ভাবিলে ৰজাই,
“তাৰে কি এনুৱা ভাব? এনুৱা স্বভাৱ?

[ ৪৩ ]

তিৰু তাত নে-কি হায়! বিশ্বাসেই নাই?
ভােগাইছে ৰাজ-ভােগ ৰাণীয়ে এতিয়া,
আছে কত সুখে হায় ই ৰাজ পুৰত।
পৰাণে সইতে মই কত ভাল পাওঁ,—
তথাপিও আশা উস্‌! পৰ পুৰুষত।
ধিক্‌ ধিক্! শতধিক্‌। তিৰীৰ প্ৰেমত!
আৰু ধিক, শত ধিক! প্ৰেম শবদত!!
ধিক্ ধিক্ 'লক্ষ ধিক্' প্ৰণয় সলনী
আত্ম বিসৰ্জ্জন কৰা নাভাবি নুগুনি।
একমনে ৰাতি দিন যাক পুজিছিলোঁ
হৃদয়ৰ দেবী ভাবি হিয়া মন্দিৰত,
য ৰ মুখ খনি দেখি, লাৱণ্য সুন্দৰ,
অপাৰ আনন্দ পাওঁ জগত মাজত।
দুৰ্ভাগ্য ফেৰত হায়! হৃদয়ৰ দেবী
পিশাচিনী! হৃদয়ত জ্বলালে অগনি!
মৰু সমনীয়া আজি শান্তি সৰােবৰ!
বুৰিলে শোকৰ মণ, নাপাওঁ তৰণী॥
উস্‌!
প্ৰকৃতি দেবীৰ, হায়! কোমল কোলাত
কেচুৱা লৰাৰ দৰে আছিলোঁ যে শুই!
কোনেনাে জগাই মােক কিয় কন্দুৱালে
জ্বলালে কোনেনা এনে হৃদয়ত জুই?
দিম বুলি প্ৰতিমাক সাদৰে পিন্ধাই,
জীৱনৰ তুলি ফুল গাঁথিছিলাে মালা!

[ ৪৪ ]

অকালতে হই গল, হায়! অকস্মাত
দশমী দিনাৰ, উস,! সন্ধীয়াৰ বেলা!!
মৰহি যে গল ফুল, শুকালে যে পাহি!
ফুল গুছি হল, হায়! চকুলো চকুৰ!
উঘলিলে আশালতা কাল বতাহত,—
ভাগিলে লাহৰী বীনা সুৱলা মধুৰ॥
সুখৰ সুন্দৰ ছবি দেখােতে দেখােতে
লুকালে মিহলি হই ঘােৰ অশান্তিৰ
কলা দাৱৰত হায়! কান্দিছে পৰাণ
কিযে বিষাদত অজি! হৃদয় অথিৰ
প্ৰাণেশ্বৰি! প্ৰিয়তমা! হৃদয়ৰ দেবি!
কিয়নাে জ্বলালা মােৰ জুই হৃদয়ত?
অতভাল পাওঁ মই, কিন্তু নে কি তুমি
কৰোঁ অত আশা, হায়! পৰপুৰুষত?
পতিব্ৰতা ধৰ্ম্ম প্ৰিয়ে! এয়ে কি তােমাৰ?
এয়েকি তােমাৰ হায়! সতীত্বৰ ছিন?
এয়েকি তোমাৰ, হায়। পবিত্ৰ প্ৰণয়?
সৰলতা-সানি-থােৱা স্বাভাব গহীন?
বামুণ নন্দক তুমি অত ভাল পােৱা?
পৰপুৰুষত, হায়! এনেকুৱা আশা?
নিৰ্ম্মল হিয়াত এনে অপবিত্ৰ ভাব?
ভাঙ্গিলা হঠাত কিয় সুখময় "বাসা"?
কিনে কুক্ষণত, প্ৰিয়ে। লিখিছিলা চিঠি?
জ্বলালা হিয়াত মােৰ দাৰুণ অগনি!

[ ৪৫ ]

শোক সাগৰত মোৰ বুৰিলে হৃদয়,
অনন্ত, অপাৰ, হায়! নাপাওঁ তৰণী!
এই দৰে নীলাম্বৰে (কমতা ৰজাই)
দুখে শােকে কত ভাবি অপােন মনত,
শােৱনী-কোঠাৰ পৰা আহিলে ওলাই
অথিৰ-অবিৰ হই মনৰ দুখত।
এনেতে আহিল সখী (গােলাপী আইতী)
জগালেহি কুৱাৰীক ধীৰে ধীৰে কই,
সাৰ পাই কুৱৰীয়ে চালে চকু মেলি,
উঠিলে সখীক দেখি হৰষিত হই।
“অত বেলি লই শুলা” কয় গােলাপীয়ে,
“কিয়, সখি! আজি তুমি? শুলে বেলিকই
নালাগেনে গাটী বেয়া? মােৰ হলে, সছা,
“লাগে দেখোঁ বৰ বেয়া গা বেয়া হয়।”
“এৰা সখি! আন দিন উথোঁ সােনকালে,
মধুৰ মিচিকি হাঁহি কুৱৰীয়ে কয়,
“লাগে মােৰৰ গাটো বেয়া, বেলি কৰি শুলে
ৰাই জাই লাগে দেখো, জ্বৰ-জ্বৰ হয়!
কিন্তু, সধি! যােৱা ৰাতি বহু পৰলকে
সাৰেৰে আছিলোঁ মই টোপনী গলত
মহাৰাজ, চিঠিখনি লিখিলো তােমাৰ।”
এই বুলি চালে ৰাণী ৰিহাৰ আগত।
ৰিহাৰ আগত চাই হল আচৰিত,
নাই তাত চিঠি খনি, ৰাণীয়ে মনত

[ ৪৬ ]

কোনে নিলে, থলে কত? এই দৰে ভাবি
বিচাৰিলে, গাৰু আৰু তুলিৰ তলত।
নাপালে, নােলালে চিঠি,—কলে কুঁৱৰীয়ে,
“চিঠি খনি চুৰকৰি নিলে কোনােবাই।
নতু থলোঁ কৰবাত,—কিন্তু পাহৰিলোঁ,
বিচাৰি নাপাওঁ দেখোঁ! কতো সখি! নাই।
যদি কোনােবাই পালে, বৰ বেয়া হল।
গােপনীয় কথা, সখি! তেনেই ওলাল!
থলে যদি কৰবাত, পাহৰিহে আছোঁ,
তেনে একো কথা নাই—সেয়ে হলে ভাল।
“থলা, সখি! কৰবাত, পাহৰিলা তুমি,
পাছে বিচাৰিলে পাবা গােলাপীয়ে কয়,
নাই পােৱা কোনোবাই আছে চিঠি খনি
ইয়াতেই কেনিবাদি, নকৰিবা ভয়।
কিন্তু সখি! পুনু মােক চিঠি লিখি দিয়াঁ
মানুহ নাপাম পাছে, আজি দিন গলে
চিঠি দিবলই আৰু; আজি যাব গই
সকলোটী খাই বই, পৰেকীয়া হলে।
সখীৰ কথাটী শুনি, পুনু কুৱৰীয়ে
লিখিলে এখনি চিঠি সেই একে কথা
লৰালৰি কৰি, সেই একেই দৰেই,
একে ভাব, একেদৰে পদ্য সুতে গঁথা।
চিঠি লিখা অন্তহল, শুধিলে কুঁৱৰী
নামটী তােমাৰ সখি! দিমনে নিদিম

[ ৪৭ ]

চিঠিৰ তলত কোৱা, যদি দিব লাগে,
নহলে নিদিওঁ নাম এনেয়ে ৰাখিম৷
নালাগে নিদিবা, সখি! এনেয়েই থোৱাঁ
চিঠিৰ তলত নাম লাগিছে কেলেই?
পোৱা মাত্ৰে চিঠি খনি পাৰিব বুজিব,
মই দিছোঁ বুলি তেঁও জানিব এনেই।”
সখীৰ কথাতে ৰাণী নিলিখিলে নাম,
সামৰি-সূতৰি, দিলে সখীৰ হাতত
লৰালৰি কই চিঠি; চিঠি খনি লই
ওলই আহিলে সখী আনন্দ মনত।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 47 crop)

[ ৪৮ ] পঞ্চম সৰ্গ।
⸻⸻

"⸺What committed?
Heaven's stops the nose at it, and the moon wink
The bawdy wind, that kisses all it meets,
Is hush'd within the hollow mine of earth.
And not hear it, what committed."
                           ⸻Shakespeare.

 ধোঁৱা বৰণীয়া সাজ পিন্ধি দেবী
 আহি উপস্থিত হল ধীৰে মৰতত।
 এটী ছুটী কৰি চাকি উঠিহে উজ্জ্বলি,
 উঠিলে জগত মাতি “সন্ধ্যা প্ৰসঙ্গত।”
 ৰিব্‌ ৰিব্‌ কৰি বলে মলয়া বতাহ
 নইৰ বুকত ধীৰে চউ নচুৱাই,
 নাচিছে গছৰ পাত ওলমি দালত
 ঘনে ঘনে তললই মূৰটী দোঁৱাই।
 আধাফুলা ঢোপাকলি মালতী জুতীৰ
 গাভৰু বিলাকে মালা গাঁথে অনন্দত
 হাবিয়াস কৰি কোনে অঁৰিছে দিঙ্গিত,
 থোপা বান্ধি কোনোৱেবা পিন্ধিছে মূৰত।

[ ৪৯ ]

কাউৰী শালিকা পখী বাঁহে বাঁহে গল,
হইছে মাথােন ফেঁছা ধোন্দৰ বাহিৰ।
কুউ কুউ গীত আৰু নাগায় কুলীয়ে
বজায় জিলিয়ে বীনা মাথোঁ জিৰ জিৰ।
তিয়াগি পদুমবণ অবােধ ভােমােৰা,
মধুৰ লােভ পৰে কেতেকী ফুলত।
কিন্তু মধু পাব কত? পায় মথোঁ দুখ,
চিগিছে মাথােন পাখী পৰি কাইটত।
হৰিষত ভেঁট ফুলে চকুদুটা মেলি
আকাশৰ ফালে চায় জোন মনােহৰ,
জিকি-মিকি জ্বলে তৰা উলাহ মনত,
জোনাকী পৰুৱা দুখে তাপিত অন্তৰ।
কাজ-কৰমৰ পৰা আহিলে সকলে,
পঢ়ি শুনি আহিঘৰ পালেহি ছাতৰ।
বিমল আনন্দে তাৰ ভৰিলে হৃদয়,-
পােৱা মাত্ৰে ঘৰ, হল হৰি অন্তৰ॥
“দাইতা! দাইতা!” বুলি হাত দুটী মেলি
মউ-সনা কথা কই উঠিলে কোলাত
আনন্দ মনেৰে সােন (প্ৰানৰ ভতিজা)!
দাইতাৰ যত দুখ লুকালে হিয়াত।
 লাহে লাহে হল নিশা, পৃথিবী নীৰব,
অথিৰ-অবিৰ হিয়া হইছে সুথিৰ।
ধীৰে ধীৰে সোৱৱনী আনে তাৰ ছবি,-
যি জ্বলালে অকালত হিয়া দাইতিৰ॥"

[ ৫০ ]

চুবুৰীয়া, পেহী, মাহী, চিনাকী ৰঘুৱে
(হল আজি বহু দিন!) তাক পাহৰিলে।
হিয়াৰ মাজত কিন্তু, আছে দাইতিৰ
তাৰ সেই ছবি অঁকা, নাযায় ঘহিলে॥
সুঁৱৰি লাহৰী মুখ পোৰ নাতিনীৰ
বুৰী মাকে কান্দে হায়! এনুৱা কালত!
পুতেকৰ শোকে কান্দে অভাগিনী মাকে,
চকুত চকুলো টুকি শোক-বিষাদত॥
এনে সময়তে বহি চৰাৰ মাজত
শোকে দুখে খঙ্গে ৰজা জৰ্জৰিত হই,
দাৰুণ ক্ৰোধত আৰু শোক সন্তাপত
বুলিব ধৰিলে চাই কোটোৱাললই
মন্ত্ৰীৰ পুতেক নন্দ, বিশ্বাস ঘাতক,
“নৰাধম, পাপ মতি গইছে তীৰ্থত।
উলটিছে জানো, যাছোঁ বিচাৰি তহঁতে,
যতে পাৱ কাটি তাক পেলাবি বাটত॥
দেখিবি নোৱাৰে যাতে সোমাব ৰাজ্যত
জীয়াই থাকোতে ইষ্ট! পাপ মুখ তাৰ
নেদেখোঁ চকুৰে ফেন; যেনে তেনে কৰি
বধিবই লাগে তাক, কুলৰ এঙ্গাৰ॥"
এই বুলি আৰু কিবা কলে মনে মনে,
কোটোৱাল সব হল ৰজাত বিদায়।
ৰজাও সোমাই গল শোৱনী কোঠাত,
বুলিব ধৰিলে ক্ৰোধে কুৱৰীক চাই॥

[ ৫১ ]

“বিশ্বাস ঘাতিনী তই, কলঙ্কিনী তিৰী,
আনিলি কলঙ্ক তই পবিত্র কুলত।
পিশাচিনী তই দুষ্টা! তিৰুতা জাতিৰ,—
নোৱাৰ থাকিব আৰু ইৰাজ পুৰত॥
ডাকিনী সাপিনী তই মিছাতেই, হায়
গাখীৰ খুৱাই তোক পালিলোঁ যত্নত।—
এৰিব নোৱাৰি কিন্তু জাতীয় স্বভাৱ,
বিৰলে দংশিলি মোক হিয়াৰ মাজত॥
কলঙ্কিনী তই হায়! নকৰিবি আৰু
কলঙ্কিত ৰাজ-পুৰি পবিত্র নিৰ্ম্মল।
আৰু নাসানিবি মলি ইৰাজ বংশত
(চিৰ গৌৰবেৰে ভৰা, উজ্জ্বল, বিমল)॥
এইবুলি, মাতি ৰজা কলে পমিলীক,
(ৰাণীৰ লগৰ বেটী)“যদি লাগে ভয়,
“লইয়া মানুহ আৰু এই পাপিনীক
ৰাজ্যৰ বাহিৰ কৰি থই আহগই॥
মাটীয়ে মাটীয়ে নিবি খোজ কাঢ়ি যাব,
পাপিণীৰ মুখ আৰু নাচাওঁ চকুত।
এই মুহুৰ্ত্ততে যক, এই ৰাতিয়েই।
দাৰুণ ক্ৰোধৰ জুই জ্বলিছে বুকুত॥”
অকস্মাতে স্বোৱামীৰ এনে কথা শুনি
অজিলী কুঁৱৰী, হায়! হল বিমূৰ্চ্ছিত॥
জ্ঞান পাই পুনু, পাছে বুলিব ধৰিলে
কাতৰে ৰজাৰ ধৰি চৰণ দুটীত;

[ ৫২ ]

“এনেকুৱা ভাবান্তৰ কিয় হল, নাথ?
কি দোষত দোষী মই! কিয় অকস্মাত
পিশাচী, সাপিনী বুলি গালি পাৰা মোক?
কলঙ্কিনী বুলি শেল মাৰিলা হিয়াত।
অত দিন হল হায়! কোনো দিনে মোক
পাই কোৱা এনে কথা তুমি, প্ৰাণনাথ॥
কেনে কলঙ্কত মই আজি কলঙ্কিণী?
কেনুৱা দোষত মোক ত্যজিছা হঠাত।
জ্ঞান বিশ্বাসত, নাথ, নাই কৰা দোষ,
নাই কৰা কোনো পাপ, কলঙ্কিত কাম।
এনুৱা নিৰ্দ্দয় তুমি কিয় হলা আজি?
কোৱা প্ৰাণনাথ! “মোৰ জ্বলিছে পৰাণ॥”
“কোন তোৰ প্ৰাণনাথ, কুল কলঙ্কিনি?”
কঠোৰ মাতেৰে চাই বুলিলে ৰজাই,
“যি দহিলি, সেয়ে হল আৰু নুুপুৰিবি
হৃদয়ৰ বন মোৰ অগনি জ্বলাই॥
যি কৰিলি, সেয়ে হল, আৰু কলঙ্কিত
নকৰিবি দেহা মোৰ বুলি প্ৰাণনাথ, ।
পিশাচীৰ মুখে শুনি তেনুৱা শবদ,
ক্রোধ অগ্নি জ্বলে মোৰ তাপিত হিয়াত॥”
“কি কৰিলোঁ প্ৰাণ নাথ?” শোধে কান্দি কান্দি
সৰলতা ভৰা হায়। আজলী কুঁৱৰী।
“তুমি মোৰ প্ৰাণ পতি, হৃদয়—দেৱতা,
নুবুলি তোমাক নাথ’ থাকো কেনে কৰি?

[ ৫৩ ]

তিয়াগিলে মোক নাথ! পোৱা যদি সুখ!
একো কথা নাই, মই এই গুছি যাম,
ৰাজ্যৰ বাহিৰ হই, কিন্তু কোৱা শুনো
কি দোষ কৰিলোঁ? উস্‌! জ্বলিছে পৰাণ॥
শুনি যাওঁ, কোৱাঁ, নাথ! কি দোষত আজি
কৰিছা তিয়াগ মোক ভাবি কলঙ্কিনী!
মনৰ মুকুৰি ভাঙ্গি , দিয়াঁ যাবলই,—
অাছে মনে খু-দুৱাই, নাপাওঁ তৰনী॥”
অতকথা আৰু তোৰ শুনিব নোখোজোঁ,
জ্বলিছে অগনি মোৰ হিয়াৰ মাজত!
চাবলই মুখ তোৰ আৰু। নাই ইচ্ছা
এই জনমত, আৰু এই নগৰত॥
যি কৰিলি, কলঙ্কিনি দেখিছে ঈশ্বৰে
নকওঁ সি কথা মই, নোলায় মুখত।
আকাশৰ চন্দ্ৰ সূৰ্য্যে দেখিছে চকুত
কবলৈ জ্বলে জুই অথিৰ বুকুত॥”
এই বুলি ক্ৰোধে ৰজা কলে পমিলীক
লইযা ই পাপিনীক এই খন্তেকত
ৰাজ্যৰ বাহিৰ কৰি-কাইলই পুৱা
নেদেখো ই মুখ যেন এই নগৰত॥”
এই বুলি খঙ্গে ৰজা আহিলে ওলাই
কোঠাৰ বাহিৰ হই বুলনীৰ ফালে।
কান্দি কাটি বহু ৰানী ইনাই বীনাই
পমিলীক লই পাছে যাবলৈ ওলালে॥

[ ৫৪ ]

শোলোকালে মনি-বিৰি বাখৰুৱা খাৰু
বালী-চৰি, শিংখাপৰ সাজ বন কৰা;
এলেধুৱা সাজ পিন্ধি, তপসিনী বেশে
সাজু হল যাবলই ৰানী শোক-ভৰা॥
“লাহৰী দেহৰ পৰা” কলে পমিলীয়ে
“কিয়নো হৰিছা, অাই! এনুৱা সুন্দৰ
অলঙ্কাৰ, সাজ পাৰ? এই বয়সত
যোগিনীৰ বেশ কিয়? কান্দিছে অন্তৰ॥
খঙ্গত কইছে ৰজা কিবা দোষ পাই;
মাৰ গলে খঙ্গ তেওঁ পুনু হব ভাল।
সি কথাত খঙ্গ খাই নালাগে ওলাব
যাবলই,–আই। পিছে ঘটিব জঞ্জাল॥
স্বোৱামীয়ে গুৰু আই! গুৰুৱে তোমাক
খঙ্গত কইছে কিবা, নালাগিবা তাত।
এদিনত খঙ্গ কৰি, যদি কাটা পেট
ছমাহ শুকনী দিব লাগিব মিছাত॥
মোৰ কথা শুনা আই! নালাগে ওলাব
যাবলই কলইকো,-থাকাঁছোঁ ঘৰত
আজি ৰাতি,-চোৱাঁ আৰু, কাইলই পুঁৱা
কয়নে নকয় কথা তেওঁ মৰমত॥
“স্বামী মোৰ গুৰু বাই! স্বোৱামী দেৱতা,
তিৰুতাৰ স্বামী ধন স্বামী অলঙ্কাৰ,
জানো মই সকলোটি, স্বামীৰে কাৰণে
তিয়াগিম আজি মই স্বার্থ আপোনাৰ

[ ৫৫ ]

যদি মই থাকোঁ হায়! তেও পাব দুখ
দুখদি তেওঁক মই নাথাকো স্বৰ্গত
আতৰিলে মই যদি তেওঁ সুখ পায়
থাকি কি কৰিম আৰু ইৰাজ পুৰত?
তিয়াগিলো সাজ পাৰ, মণি অলঙ্কাৰ,
ইটো তুচ্ছ কথা, —বাই! পাৰোঁ তিয়াগিৰ
পৰাণকো আপোনাৰ, যদি পায় সুখ
স্বোৱামীয়ে মোৰ,— পাৰোঁ আত্মবলি দিব॥
সংসাৰৰ সুখ ভোগ নিচেই অসাৰ!
তেনুৱা সুখত লাগি দিম স্বোৱামীৰ
মনত কেলেশ, বাই! নোহোঁ তেনে মই,—
নোহে ধৰ্ম্ম তেনেকুৱা আদর্শ তিৰীৰ॥
তপসিনী বেশে যাম তিয়াগি নগৰ,
সেই বুলি মোৰ একো দুখ নাই বাই!
কিন্তু কি দোষত আজি মোৰ এনে দশা?
তাক যে নাপালোঁ মই শুনি যাব হায়!
এই দুখে মাথো মোৰ দহিছে অন্তৰ!
এই এটী কথা মাথোঁ থাকিলে মনত!
বেলি নকৰিবা আৰু বলাঁ যাওঁ বাই—
ৰাজ্যৰ বাহিৰ হও ঘোৰ এন্ধাৰত॥
নহয় কইছোঁ কিনো! লাগিছে কেলেই
তোমাক লগত বাই? তুমিতো সদাই
নাথাকিবা ৰাখি মোক? অকলে অকলে
যাম মই,—আছে মোৰ ঈশ্বৰ সহায়

[ ৫৬ ]

ৰাখিলে ৰাখিব তেওঁ মাৰিলে মাৰিব
ৰখা মৰা সকলোটী তেঁওৰ হাতত!
কেলেই লাগিছে বাই! মিছা-মিছি কই
যাব তুমি মোৰে সতে নিশা দুপৰত?
মোত লাগি কিয় খাবা এনুৱা কেলেশ?
চকুৰে নমনা তুমি, বুৰী হলা বাই।
অকলে অকলে যাম নালাগে তোমাক
নাই ভয় বাই! মোৰ ঈশ্বৰ সহায়।৷”
এই বুলি শোকে ৰাণী ওলালে বাহিৰ
শোৱণী কোঠাৰ পৰা অকলে অকলে
সাজু হল যাবলই বেজাৰ মনত
চকুৰ চকুলো টুকি নীৰলে নীৰলে।৷
“অকলে নালাগে যাব, ময়ো যাওঁ আই।”
কান্দি কান্দি অতি অতি শোকে পমিলীয়ে কয়,
এই মহা নিশা হায়! অকলে তোমাক
কিরূপে পঠাওঁ? মোৰ পৰাণে নসয়।।
আজলী ছোৱালী তুমি ৰজাৰ কুঁৱৰী
সজাৰ মইনা ষেন থাকা ভিতৰত’
দেখা নাই বাট পথ, যাবা কেনেকই
অকলে অকলে তুমি এই এন্ধাৰত?
ময়ো যাম, আই মোৰ! তোমাৰ লগত,
কাৰ মুখ চাই আৰু ইয়াত থাকিম?
কোনেনো কৰিব আৰু বুৰীক মৰম
তোমাদৰে? এই শোক কিরূপে সহিম?

[ ৫৭ ]

তোমাৰ যেনুৱা দশা মোৰো হ’ব তেনে,
তুমি যোৱা বনলই, ময়ো তাতে যাম!
কি কৰিম থাকি মই ইৰাজ-পুৰত?
কি সুখত? আৰু আই! কাৰ মুখ চাম?
নাগিনী ৰাখিবলই লাগে শৰ জাঠি
নগাক,-নাগিনী যদি নাই কিয়া তাৰ
কি কৰিব শৰ জাঠি? লাগিছে কেলেই
শৰ-জাঠি অকথাত, মিছা মিছি ভাৰ?
তোমাক ৰাখিবলই দিছিলে লিগিৰী
তোমাৰ লগত মোক, যদি তুমি যোৱাঁ
ইৰাজ পুৰত আৰু লাগিছে কেলেই
দখুনী বুৰীক? আই। ভাবি তুমি চোৱাঁ।
দুখ হক সুখ হক, তোমাৰ লগতে
যাম মই, আহা! মোক নেৰিবা বুৰীক।
অপুত্ৰকা মই, মোৰ কোনোৱেই নাই
যোৱা লগতেই লই বুৰী লিগিৰীক।
এই বুলি শোকে বুৰী কান্দিব . ধৰিলে
ইনাই-বনাই, হায়! মনৰ বেগত!
বুৰীলই চাই পুনু কলে কুঁৱৰীয়ে
ঠোকা-ঠোকি ধীৰে ধীৰে, বেজাৰ মনত,—
মাইকীৰো এনে স্নেহে, এনুৱা মৰম
জীয়েকত আছে নাই নাপালো বুজিব!
সৰুতে মৰিলে আই! মাউৰী ছোৱালী।

[ ৫৮ ]

তোমাৰ এনুৱা স্নেহ পৰজীয়ৰীত?
চেনেহৰে ভৰা জানো তোমাৰ অন্তৰ।
চেনেহে ভৰাই জানো গঢ়িলে বিধিয়ে
তোমাক, জানোবা তুমি মুৰ্ত্তি চেনেহৰ।
উপৰি জন্মত তুমি জানোবা আছিলা
মোৰ আই। সেই বুলি স্নেহ এনেকুৱা
তোমাৰ মোলই বাই! সেই বুলি জানো
অন্তৰে সইতে মোক এনে ভাল পোৱা।
বলা বাই! যদি তুমি থাকিবা লগত
স্বৰ্গ সুখ ভোগ মোৰ ঘটিব বনত।
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে পমিলীক লই
ঘৰৰ বাহিৰ হল ধীৰ ধীৰ কই ।

[ ৫৯ ]

ষষ্ঠ সৰ্গ।

⸺<>⸺

“We Hermia, like two artificial Gods,
Have with our needles created both one flower,
Both on one sample, sitting on one cushion,
Both warbling on one song, both in one key;
As if or hands, or sides, voices, and minds
Had been incorporate, so we grew together
Like to a double cherry, seeming parted,
But yet a union in partition.
Two lovely berries moulded on one stem:
So with two seeming bodies but one heart.”
      ⸻Shakespeare.

গহীন দুপৰ নিশা। ঘোৰ অন্ধকাৰ,
নাই কাৰো কতো মাত নিজম, নিতাল।
নিশাৰ বতাহ মাথোঁ বলে ধীৰে ধীৰে
লৰাই গছৰ পাত, সৰু সৰু ঠাল।
আহা কি গহীন ভাব ধৰিছে পৃথিবী
নাই কাৰো কাতো খঙ্গ নাই দ্বন্দহাই।
নাই কতো শোক তাপ বিষাদৰ জুই
নাকান্দে শোকত কেৱে ইনাই বীনাই।

[ ৬০ ]

পাহৰিছে বিৰহিনী বিৰহৰ জুই,
পুত্র শোকাতুৰা মাকে শােক পুতেকৰ!
দুৰ্ভগীয়া পাহৰিছে বিষয়ৰ জ্বালা,
দাসত্ব দোলৰ চেপা, তাপ সংসাৰৰ।
আহা! কি মধুৰ ভাব! সকলো সমান,
সকলােটী একাকাৰ, নাই একো ভিন
কি অৰণ্য কি নগৰ ওখৰা ওখৰি
অনন্ত এন্ধাৰে ভৰা, সকলাে অচিন
অনন্ত ব্ৰহ্মাণ্ড, আহা! নীৰৱতা ভৰা!
জগতৰ প্রাণী অজি ঘােৰ টোপনীত!
নাই কতো কোনাে কাৰো সবে অচেতন।
এনুৱা কালত হায়! এনে মহা নিশা
পমিলীয়ে সতে যায় দুখুনী কুঁৱৰী
বাজ হই নগৰৰ, বিষাদ মনত
হৃদয়ৰ শােক, তাপ সুঁৱৰি সুঁৱৰি।
আগে আগে যায় ৰাণী পাছত পমিলী
পকিমুৰী কুঁজী বুৰী কুঁজা কুজ কই
লাখুটীত দিদি ভেজা, ককালত বিষে
মাজে মাজে ধৰে, পুনু ৰয় পােন হই।
কাঢ়িব নােৱাৰে খােজ, বল নাইকিয়া
হাবাথুৰি খালে বুৰী ফোঁপাই জোঁপাই!
“বহোঁছোঁ অলপ তেনে” কলে কুঁৱৰীয়ে,
ভাগৰ লাগিছে যদি বুৰাগাত, বাই।”
“নবহো ইয়াত আই! বহোঁগই বলাঁ

[ ৬১ ]

গোলাপহঁতৰ * তাত, পমিলীয়ে কয়
সখীক নোযোৱাঁ জানো চাই আজি তুমি?
বলা যাওঁ গোলাপক চাই লওঁ গই।”
‘এৰা বাই ! আহাঁ যাওঁ তাতে বহোঁগই
সখীক আাজিয়ে দুয়ো দেখিশুনি লওঁ।
অাৰুতো নাপাম? আৰু নেদেখোঁ সখীক
হেপাহ গুছাই আজি কথাবাত্রা হওঁ ।
এই বুলি কই ৰাণী পমিলীয়ে সতে
আকউ ধৰিলে যাব’ লাহেলাহেকই;—
অলপ দূৰই হই, অলপ পাছতে
গোলাপী সখীৰ দুয়ো ঘৰ পালে গই।
ঘোৰ টোপনীত সখী গোলাপী আইতী,
মাকো ঘোৰ টোপনীত সাৰ সুৰ নাই ”
“সখি! সখি! উঠাছোন!” চিয়ঁৰি চিয়ঁৰি
ৰাণীয়ে সখীক পাছে তুলিলে জগাই।
সাৰ পালে গোলাপীয়ে চালে চকুমেলি
কুঁৱৰীৰ বেশ দেথি হল আচৰিত!
শুধিলে, কি কথা সখি ! কিয় দেখো আজি
এনুৱা তোমাৰ হায়! বেশ বিপৰিত?
হাঁহিমুৱা মুখ খনি কান্দো-কান্দো হল
কিনো বিষাদত সখি? কোৱাঁ সখি মোক;
কিয়নো আনন্দ, হায় ! নাই অন্তৰত?

——————————————————— *গোলাপীক পমিলী বুৰীয়ে গোলাপ বুলি মাতে [ ৬২ ]

বিষাদেৰে ভৰা কিয়? পোৱাঁ কেনে শোক?
তোমাক এনুৱা দেখি, এনেকুৱা বেশ,—
কঁপিছে পৰাণ মোৰ, –থিৰেৰে নৰয়!
কোৱাঁ সখি! আজি কিয় যোগিনীৰ দৰে
আহিছাই মহা নিশা অন্ধকাৰ ময়?”
গোলাপীৰ কথা শুনিটুকি চকু পানী
কুঁৱৰীয়ে কলে কথা এটা দুটী কৰি;
(আদি অন্ত সকলোৰে) বিষাদ মনত
হৃদয়ৰ শোক তাপ সুঁৱৰি সুঁৱৰি॥
শুনি কুঁৱৰীৰ কথা(সখীৰ স্নেহত)
গোলাপীয়ে দুখে শোকে কান্দিব ধৰিলে!
“এয়ে কি আছিলে, সখি, তোমাৰ ভাগ্যত”
এই বুলি টোপা টোপে চকুলো টুকিলে॥
নাকান্দিবা আৰু তুমি” কলে কুঁৱৰীয়ে,--
আছিলে ভাগ্যত যেনে, ঘটিছে তেনুৱা!
বিধতাৰ ইচ্ছা, সখি! নোৱাৰি খণ্ডাব,
নকৰা মিছাতে আৰু শোক এনে কুৱা॥
এৰি দিয়া শোক সখি! মাগিছোঁ বিদায়।
এয়ে শেষ দেখা দেখি, আৰু নেদেখিম।
শোক দুখ বেজাৰত অৰণ্য মাজত
সুঁৱৰি তোমাক মাথোঁ বিৰলে কান্দিম।
দুর্ভাগ্যৰ ফেৰ্‌ সখি ! আজি শেষ হল
হৃদয়ৰ আশা মোৰ! সখীৰ প্ৰেমত
বান্ধিছিলোঁ কত কথা মিলি দুয়োজনে

[ ৬৩ ]

কত ৰঙ্গে কতদিন বছি গোপনত।
কত সময়ত সখি কত যে ধেমালী
কৰিছিলোঁ দুয়ো মিলি আনন্দ মনত
একে লগে পঢ়ি পঢ়ি কত হাঁহিছিলোঁ
ছোৱালী কালৰ হায়! সখীৰ প্ৰেমত।
গন্ধৰ্ব্ব লোকৰ দুটী ছোৱালীৰ দৰে
বাচিছিলোঁ একে ফুল একে কাপোৰত!
কত সুখে একে লগে বহি দুয়োটীয়ে
গাইছিলোঁ কত গীত শুৱলা সুৰত।
হায় সখি! যেন একে হাত একে সুৰ
একে প্ৰাণ, একে দেহ একেই সকলো
সেই দৰে, একে লগে ধৰা ধৰি কই
আমি দুয়ো সখী সখি! একেই বাঢ়িলোঁ!
যেন দুটি কলাপুলি সৰল কোমল,
স্বতন্ত্ৰ, অথচ, দুয়ো গঁথা মূলে মূলে!
একোটী ঠাৰিতে যেন দুটী ফুলা ফুল,
একে প্ৰাণ, তথাপিও ভিনে ভিনে ফুলে!
বাঢ়িলো ইদৰে, সখি! আমা দুয়োটীয়ে
কিন্তু সি সপোন মোৰ আজি হল শেষ!
মোত লাগি সখি! আৰু নকৰাঁ বেজাৰ!
শেষ দেখা আজি! মোক নিদিবা কেলেশ!”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে ৰল মনে মনে
তপত চকুলো টুকি নীৰলে চকুত।
দুখ বেজাৰৰ তাপ সহিব নোৱাৰি

[ ৬৪ ]

কান্দিব ধৰিলে মূৰ সুমাই বুকুত।
“হায়! সথি ৰজানেকি এনুৱা নিৰ্ম্মম”
ৰানীলই চাই কান্দি গোলাপীয়ে কয়,
“নাই কি তেওঁৰ, হায়! একো বিবেচনা!
ত্যজিলে তোমাক! তেওঁ এনুৱা নিৰ্দ্দয়?
“কিয় সখি! দিছা দোষ মিছাতে ৰজাক?
আপোনাৰ ভাগ্য বেয়া কিহব দোষিলে
মিছাতে লোকক সখি! আছিলে ভাগ্যত
সেই বুলি মোৰ আজি এনুৱা ঘটিলে।”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে ধৰিলে সাবতি
চেনেহেৰে গোলাপীক কান্দি কান্দি কলে
"যাওঁ, সখি। দিয়াঁ মোক সাদৰে বিদায়,
আৰু বেয়া হব মোৰ ৰাতি পুৱা হলে।"
"কিয় যাবা সখি। তুমি অকলে অকলে?
তোমাৰ লগতে যাম ময়ো বনলই।
একে লগে হলোঁ বৰ, বাঢ়িলোঁ দুজনে,
এতিযাকি যোৱা তুমি মোক এৰিহাই?
তুমি এৰি গলে সখি! আজি পৰা আৰু
হৃদয়ৰ কথা কাক কম উলিয়াই?
কেনেনো কৰিব মোক মৰম সাদৰ
এই নগৰত? মোৰ আৰু সখী নাই।”
"অকলে অকলে থই দুখুনী মাৰাক
কি যাবা মোৰে সতে তুমি বন লই?
কিৰূপে থাকিব মাৰা অকলে ঘৰত?

[ ৬৫ ]

তোমাক নেদেখি তেওঁ ৰব কেনেকই?
তোমাক নেদেখি, সখি। কান্দিব মাৰাই
আউলি বাউলি হই দাৰুন শোকত
নালাগে, নোৱাৰা তুমি যাব বনলই
মোৰে সতে আজি সখি! মনৰ বেগত।
আকউ আহিম, সখি।” কয় গোলাপিয়ে
"উলটি আহিম থই তোমাক বনত।
এই বুলি, তুলি আনি টোপনীৰ পৰা
সকলোটী কলে কথা, মাকৰ আগত।
দিলে মাকে অনুমতি। চেনেহী গোলাপী
গল পমিলীয়ে সতে ৰানীৰ লগত
এখুজি দুখুজি কৰি অৰণ্যৰ ফালে
শোক দুখ তাপ লাই হিয়াৰ মাজত,।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 65 crop)

[ ৬৬ ] সপ্তম সৰ্গ।
⸻

"Remote, unfriended, melancholy, slow
Or by the lazy, Scheld or wondering Po,
 *  *  *
Wherever I roam, whatever realms to see,
My heart untravell'd fondly turns to thee."
       Goldsmith
 পুঁৱতী স্থাহিছে পূবে, পলাইছে নিশা
 লুকুৱাই আপোনাৰ মুখ বিষাদিত;
 দাৱৰেৰে স'তে মিলি ৰশ্মি সুৰুযৰ
 জিলিকিছে আকাশৰ চাৰিও দাতিত।
 জুই বৰণীয়া ৰথ চলে পুৰুষৰ
 ধীৰে ধীৰে একে ৰাহে অকশ পথত!
 আঁতৰি আঁতৰি যায় বাট এৰি এৰি
 মহাঘোৰ অন্ধকাৰ বিষাদ মনত
 ধীৰে ধীৰে আহে যায় পুৱাৰ বতাহ
 কুউ কুউ কৰি কুলি গায় মিঠা গীত!
 কোনো হাঁহে কোনো কান্দে, কাৰো জ্বলে প্ৰাণ,
 শুনি সি অমিয়া গীত কোনো বিষাদিত।
 এনে সময়তে এটী পুখুৰী পাৰত

[ ৬৭ ]

(কমতা পুৰৰ পৰা আঁতৰি বহুত)
বহি আছে এটা দেকা বিষাদ মনত
শোকেৰে চকুলো টুকি ছয়টী চকুত।
ভাবি ভাবি মাজে মাজে হুমুনীয়া কাঢ়ে,
তললই কৰে মূৰ বিষাদ মনত।
কৰ দেকা? কিয় এনে ভাবি বিয়াকুল?
চকু পানী টোকে কিয়? কিহৰ দুখত
প্ৰবাসী কি এওঁ হায়? নিজৰ ঘৰত
মৰমৰ বাই ভনী তিয়াগি আহিছে?
হল আজি বহুদিন, দেখা শুনা নাই,
সি দুখতেনেকি এই চকুলো টুকিছে?
হাত ধৰা ধৰি কৰি কত চেনেহত
ভাই ককায়েৰে সতে জানো উঠিছিলে।
কিন্তু আজি বহু দিন, আছেহি আঁতৰি,
সেই বুলিনে কি আজি বিষাদে খৰিলে?
কান্দিছে হৃদয় নেকি আজি দুৰ্ভগাৰ
অতি চেনেহৰ, হায়! মাকক সুঁৱৰি,—
হিয়া ঢাকুৰাই যাক গইছে তিয়াগি
অকলে ঘৰত, প্ৰাণ শোকাকুলা কৰি?
কিম্বা দুৰ্ভগীয়া আজি টুকিছে চকুলো,
ভাবি এৰি-থই-যোৱা প্ৰতিমা প্ৰাণৰ?
পৰাণৰ প্ৰাণ বুলি যাক ভাবিছিলে
তেওঁকেই ভাবি নেকি কান্দিছে অন্তৰ?
কৰ দেকা?-কিয় আজি এনে বিয়াকুল?—

[ ৬৮ ]

পাঠক! পােৱা বা চিনি? ছোৱাছোঁ খন্তেক।
যদি নাই পােৱা চিনি,-কওঁ শুনা মই,—
এওঁৰেই নন্দ নাম ,-মন্ত্ৰীৰ পুতেক॥
গােলাপী সখীৰ এওঁ প্ৰাণৰ প্ৰণয়ী ,
গইছিলে এওঁৱেই গঙ্গাতীৰ লই ,
বিৰহৰ সাগৰৰ উৰ মাজত
প্ৰনয়ণী গোপীক উটুৱাই থই।
আহিছে গঙ্গাৰ পৰা উলটি এতিয়া,
কত ভাবি কত চিন্তি পুখুৰী পাৰত
বহিছে দুখে ভাগৰে, কান্দিছে নীৰলে
ভাবি আপােনাৰ দশা বিষাদ মনত।
এটী হুমুনীয়া কাঢ়ি, দুখিত মনেৰে
তলই কৰি মুৰ ভাবিলে মনত
“ক'তা? দেখোঁ নােৱাৰিলোঁ ভূলিব একোতে?
মিছাতে ভ্ৰমিলোঁ মাথোঁ দেশ বিদেশত?
কত আশা কৰি পিতা দিছিলে পঠাই
গঙ্গাতীৰলই মোক, তেঁও ভাবিছিলে,
ভূলিব পাৰিম মই সেই মুখখনি
আতৰি বহুত দিন দূৰত থাকিলে।
ফুৰিলো ইমান দিন! আজি এবছৰ!
ক’তা? দেখোঁ নােৱাৰিলোঁ ভূলিব সিমুখ?
হৃদয়ত অঁকা দেখো, সেই একে ছবি?
ভাবিলে ‘ভূলাৰ কথা' বাঢ়ে মাথোঁ দুখ!
যতে ফুৰোঁ, যতে গলো দেশ বিদেশত

[ ৬৯ ]

সেই একে ছবি দেখোঁ হিয়াৰ মাজত?
সেই মূৰ্তি, দেখোঁ, মােৰ চিৰ লগৰীয়া?
অলপপ আঁতৰ ক'তো হােৱা নাই কিয়া।
হায়! পিতা, মই অতি পাপী নৰাধম!
একোতেই নােৱাৰিলো তোমাৰ আদেশ
পালন কৰিব মই! কি ৰূপে দেখাম
তোমাক ইমুখ মােৰ? জন্মিছে কেলেশ।
কত ক'লা, পিতা! তুমি (ভালৰ কাৰণে)
পাহৰিব' সেই মুখ, হৃদয়ৰ পৰা
আঁতৰাব সেই ছবি, একোনোৱাৰিলো!
সেই মুখ, পিতা! মােৰ শােক-তাপ-হৰা।
মিছা তীৰ্থ লই গ'লোঁ, মিছা অতদিন
বিদেশ ফুৰিলোঁ, পিতা! একোকে ন'হল!
পাহৰা থাওক পৰি নিতে সোঁৱৰণী
আনি সেই মুৰ্ত্তি মোক কৰিলে বিকল।
উস!–
জলিছে হিয়াত বিষম যাতনা
পৰি প্ৰনয়ৰ ঘােৰ প্ৰমাদত।—
জ্ঞান বুদ্ধি আজি গ’ল সকলােটী ,
জ্বলে মাথোঁ হিয়া নিতে বিষাদত।
ভূলিছোঁ জগত, ভূলিছোঁ সংসাৰ
ভূলিছে আকাশ, অমৰা নগৰ!
ভূলিছোঁ অদৃষ্ট ভাগ্য আপােনাৰ,
জীবন মৰণ নৰ জীৱনৰ,

[ ৭০ ]

ভূলছোঁ ধৰম, ভূলিছোঁ কম,
ভূলিছো যে আজি আজি আপােনাৰ পৰ,।
ভূলিছোঁ প্ৰতিজ্ঞা ভূলিছোঁ চেনেহ,
আপোন পিতাৰ কথা মৰমৰ।
পাহৰিছোঁ বিয়া, ভূলিছোঁ সমাজ
ভূলছোঁ নিজৰ হৃদয় পৰাণ!
ভূলিছোঁ ভাইতি, ভূলিছোঁ ভনিতী,
ভূলিছোঁ সকলো জাতীয় সম্মান!!
কলঙ্কৰ থালি বােজা বান্ধি লম,
কলঙ্কৰ ভয় নকৰো মনত!
কলঙ্কিত বুলি জগতে নিন্দিব,
নিন্দোক জগতে কি হানী নিন্দাত?
বিৰহ ৰক্ষস নিজে বলি দিম,
সুখেৰে পুৰাম হেপাহ মনৰ।
গুছি যাম গই দূৰ দেশলই,
(জনম ভূমিৰ বহুত আঁতৰ!)
নিৰ্জন বনত কটাম জীৱন
হিয়াৰ মাজত ভৰাই পৰাণ!
কোনেও নাজানে, কোনেও নুশুনে
আমাদুয়োটীৰ প্ৰেম ভৰা গান।”
এই দৰে কত ভাবি আপােন মনত,
আছিলে অকলে দেকা পুখুৰী পাৰত;
এনে সময়তে, হায়! বহু কোটোৱালে
তেঁওক ধৰিলে গই বেৰি চাৰু ফালে।

[ ৭১ ]

বেঢ়ি ললে কোটোৱালে, ধৰিলে হাতত,
বিয়াকুল হ’ল ডেকা প্ৰাণৰ ভয়ত।
শুধিলে কাতৰ মুখে, "কিয় ধৰা মোক?
নাই কৰা একো মই, নাই কোনো দোষ!
হাতে হাতে তৰোৱাল দেখি লাগে ভয়!
কি দোষত আজি মোক কাটিব খুজিছাঁ?
মন্ত্ৰীৰ পুতেক মই, নাই অপৰাধ,
আহিছোঁ তীৰ্থৰপৰা, কিয়নো ধৰিছ?”
এই বুলি কই নন্দ চকু পানী টুকি
কান্দিব ধৰিলে, হায়! প্ৰাণৰ ভয়ত!
নন্দলই চাই ক্ৰোধে ক'লে কোটোৱালে,
"ৰজাৰ আদেশ তোক কাটিব বাটত।
পাপী নৰাধম তই! ব্ৰাহ্মণ কুলত
জন্ম লই, কৰ তই পৰস্ত্ৰীত আশা?
সেই দোষ নে কি তোৰ দোষেই নহয়?—
সি পাপতে আজি তোৰ এনেকুৱা দশা।
খন্তেকৰ পাচে আৰু নাথাকে পৰাণ,—
অধম দেহাত তোৰ!—ইষ্ট-দেৱ-নাম
সুঁৱৰিব খোজ যদি, সুঁৱৰি ল তই,—
নহলে, নাপাবি আৰু এনুৱা সময়।"
"বিশ্বাস নহয় মোৰ," বুলিলে নন্দই,—
নকৰে কদাপি ৰজা ব্ৰহ্ম-বধ-পাপ।
খঙ্গত যদিও তেও কইছে সিদৰে
এতিয়া,—পাচত পাব ঘোৰ মনস্তাপ।"

[ ৭২ ]

“ব্ৰহ্মবধ-পাপ? দুষ্ট!” কয় কোটোৱালে,—
“শুদিৰিণী-সংসৰ্গত তেজ ব্ৰাহ্মণৰ
নষ্ট পালে তােৰ গাৰ! পতিত ব্ৰাহ্মণ!
কলঙ্ক এতিয়া তই ব্ৰাহ্মণকুলৰ।
তােক কাটি থলে, আৰু ব্ৰহ্ম-প পাপ
নালাগে ৰজাৰ গাত, কিম্বা কাটোঁতাৰ।
পতিত ব্ৰাক্ষণ তই! শুদিৰণী-লােভী।
ব্ৰাহ্মণকুলৰ তই কুলৰ এঙ্গাৰ।”
“যদি সেয়ে হয়," ধীৰে বুলিলে নন্দই,—
“একো কথা নাই, যদি আদেশ ৰজাৰ,—
কাটি থ'বা মােক; আৰু নাই আশা মােৰ
এই পাপ-পৰাণত, অনিত্য, অসাৰ!
মিনতি কৰিছো, কিন্তু নাকাটি এতিয়া,—
লই ব’লাঁ মােক মােৰ আপােন ঘৰত,—
শেষ দেখা দেখি লওঁ পিতাদেৱে স’তে,—
আৰু পৰাণৰ দেবী, যাৰ সংসৰ্গত
কলঙ্কিত বুলি সবে নিন্দিছাঁ নন্দক।
হেপাহ পূৰাই লওঁ সেই মুখ চাই!—
আৰু যে নহব দেখা এই জনমত!—
দেখুৱাঁ এবাৰ মাথোঁ, আৰু আশা নাই!
মাৰা, কাটা, যেই কৰা কৰিব পাচত,—
এবাৰ দেখুৱাঁ মাথোঁ সেই মুখ খনি
প্ৰেমময়ী প্ৰতিমাৰ, যাৰ বিৰহত
জ্বলিছে হিয়াত মােৰ দাৰুণ অগনি।

[ ৭৩ ]

যদি দেখোঁ সেই মুখ এবাৰ মাথােন
যমো যদি নিজে আহে, নকৰোঁ যে ভয়!
নৰকতাে পৰোঁ যদি, তাতাে পাম সুখ
সেই মুখ খনি ভাবি,-ব'লা মােক লই।”
কত ক'লে এই দৰে, কিন্তু কোটোৱালে
একো নুশুনিলে, হায়! শিলাময় মন!
দাঙ্গি ল'লে তৰােৱাল! “অষ্টমীৰ দিনা”
কাটে যেনেকই ছাগ, কাটিলে ব্ৰাহ্মণ!
ইকি ভয়ঙ্কৰ দৃশ্য! পুখুৰীৰ পাৰ
তেজেৰে ৰাঙ্গলী হ’ল। নিষ্ঠুৰ কোটাল!—
ব্ৰহ্মবধ কৰি হায়! নালাগেনে বেয়া?
মানুহক কাটি নে কি পাৱ বৰ ভাল?
শিলেৰে বন্ধাই নে কি পঠালে ঈশ্বৰে,
নিৰ্দ্দয় নিষ্ঠুৰ হায়! হিয়া তহঁতৰ?
নালাগে পাপৰ ভয়, কৰুণা মনত
অকালত প্ৰাণ বধ কৰোঁতে নৰৰ?
আহা নন্দ! কান্দে প্ৰাণ! ভাবিলে তােমাৰ
এনেকুৱা দশা আজি পুখুৰী পাৰত!
বিদেশৰপৰা তুমি কত আশা কৰি
আহিছিলাঁ দেশলই কত হেপাহত!
আছিলে হেপাহ কত পাম বুলি সুখ
আকউ দেশত দেখি প্ৰণয়িনী মুখ;
কিন্তু সেই আশা হায়! নউ পুৰুতেই
ৰাক্ষসৰ হাতে প্ৰাণ এৰিলা নিজেই!

[ ৭৪ ]

এনুৱাই ঘটে যদি প্ৰকৃত প্ৰেমত
প্ৰেমক বিচাৰি কিয় ফুৰে জগতত
নিৰ্ব্বোধ মানুহে হায়! নাভাবি দুগুণি।
এয়েনে কি প্ৰতিফল প্ৰেমৰ সলনী?
ই কি কাণ্ড ভয়ানক! নিষ্ঠুৰ কোটালে
কুটি বাচি ল'লে হায় মাংস ব্ৰাহ্মণৰ!
মুৰটীও ল’লে বান্ধি! নৰমাংস খোৱা
আছে কি মানুহ হায়! ক’তো জগতৰ?
এতিয়াও আছেনে কি লঙ্কাৰ ৰাক্ষস?
বকাসুৰ, বঘাসুৰ ঘোৰ অৰণ্যত?
সিহঁতৰে পো-নাতিনী নে কি কোটোৱাল?—
কাটিলি বামুন আজি মাংসৰ লোভত?
পঢ়িছোঁ পুথিত বহু আগৰ কালৰ,
(ইতিহাস পুৰাণত প্ৰাচীন যুগৰ)
বহু আচৰিত কথ,—সত্য-দ্বাপৰত
পশুৰ সন্তান হয় নাৰীৰ গৰ্ভত!
তহঁতেও নে কি হায় নিৰ্দ্দয় কোটাল!—
পশুৰ সন্তান? (মাথোঁ সাজ মানৱৰ?
পশুৰো যে আছে দয়া মায়া অন্তৰত;
নাই মাথোঁ কনামাত্ৰো দয়া তহঁতৰ!
মূৰটীয়ে স’তে লই মাংস ব্ৰাহ্মণৰ
নগৰৰ ফালে গ'ল বেগে কোটোৱাল।
পৰেকীয়া সময়ত পালেগই গই
ৰজাৰ নগৰ, আৰু ৰজাক কোটাল

[ ৭৫ ]

দেখুৱালে উলিয়াই মুৰটী নন্দৰ,
মাংসৰ টোপোলা থলে ৰজাৰ আগত!
মাংস দিলে খাবলই মন্ত্ৰীৰ ঘৰত
হৰিণাৰ মাংস বুলি!
মূৰটী সুমাই থ’লে লুকাই ৰজাই,
আহাহা! আাকাশ!!
বজ্ৰহীন আজি তই!—নতুবা বজ্ৰত
নাই সেই তেজ আজি, যি তেজেৰে স’তে
ত্ৰিলোক কঁপাইছিলে তাহানি কালত ।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 38 crop)

[ ৭৬ ] অষ্টম সৰ্গ।
⸻⸺

“There Is no union here of hearts
That finds not here an end :
*   *   *
Beyond the flight of time.
Beyond this vale of death,
There surely is some blessed clime
Where life is not a breath,
There is a world above
where parting is shown :
A whole eternity of love,
Form'd for the good alone.
                ⸻Montgomery.

“ক’ত! সখি। এতিয়াও নাহিলে পমিলী?
পুৱাতেই গ’ল বুঢ়ী, কিয় অত বেলি?”
কমতাপুৰৰ পৰা বহুত দূৰই
এখন বনত ধীৰে গোলাপীয়ে কয়।
"এৰা সথি। অত বেলি পাব লাগিছিল,—"
ধীৰে ধীৰে কুঁৱৰীয়ে গোলাপীক কয়,—

[ ৭৭ ]

“জানোঁ সখি! আহি নন্দ নাই পােৱাহি বা?
সি কাৰণে, জানো বুঢ়ী আছে তাতে ৰই?”
“কিয় সখি! নাপাবহি তেওঁ আহি ঘৰ?
কে’বা দিনো হ’ল আজি, দেখিছিলে হেনো
তেওঁক বহুতে সখি! বাটত এদিন;—
কিয় বুঢ়ী অহা নাই? তাকে মাতোঁ গুণো।
নে, সখি! খুজিছে তেওঁ আহি সন্ধীয়া
পমিলীৰে স’তে দুয়ো এই বনলই?
দেখা নাই বাট-পথ ক’ত আছোঁ আমি,—
সি বুলি বা বুঢ়ী সখি! আছে তাতে ৰই।”
“জানো সখি! ৰ'বাছােন” কলে কুঁৱৰীয়ে,—
“গধূলি হ'লেতো বুঢ়ী আহিব উলটি?
উতলা নহ'বা সখি! থিৰভাৱে ৰােৱা,—
নহবা মিছাতে তুমি বিয়াকুল অতি।”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে ৰ'ল মনে মনে;—
সৰুক চাই খুঙ্গে গােলাপীয়ে কয়;—
“যােৱাঁ দেৱ! যোৱাঁ তুমি, লুকুৱাঁ আঁৰত
আকাশ পথৰপৰা বেগা বেগি কই।
তোমাৰ ৰথৰ ঘােৰা খেদোৱাঁ বেগাই—
জুই বৰনীয়া ছঁয়া পৰােক মেম্বত;
যোৱাঁ দেৱ। যােৱা তুমি, নাথাকিবা আৰু
আকাশ মাৰ্গত; যোৱাঁ অস্ত-অচলত।
ৰথৰ সাৰথী তুমি নিজেই, অৰুণ!—
কোবাই কোবাই ঘােৰা কিয় নেখেদোৱাঁ?

[ ৭৮ ]

পলম কিয়নো কৰা? বেগা-বেগি কই
সুৰুযক লই তুমি কিয়নো নোযোৱা?
নিতে নিতে তুমি পখি! চলাইছা ৰথ,—
বিষালে বা হাত ঘোৰা খেদোতে-খেদোতে?
অৰুণ! তোমাৰ নে কি লাগিছে ভাগৰ
সুৰুযে সইতে নিতে ফুৰোতে-ফুৰোতে?
এদিনো আজৰি নাই,—নিতে পুঁৱা হ'লে,
এহাতেৰে দোল ধৰা,—এহাতে আচাৰি;—
‘এক চক্ৰ ৰথ’ খনি নিতউ চলোৱাঁ
আকাশে দি,-পশ্চিমৰ ফালে মুখ কৰি ।
সি বুলি অৰুণ! যদি লাগিছে ভাগৰ,—
সোনকালে যোৱাঁ আজি অস্ত গিৰিলই,—
জুড়োৱা খন্তেক তাতে, পলোৱাঁ ভাগৰ,
আকউ আনিবা ৰথ ৰাতিপুৱা কই!
আহাঁ হে সন্ধিয়া সখি! দিয়া ঢালি তুমি
ধোৱা বৰণীয়া আহা! শীতল কিৰণ!
দেশ-এৰা প্রবাসীয়ে ভূলক খন্তেক
হৃদয়ৰ শোক, তাপ, বিৰহ দহন!”
এনে সময়তে আহি পালেহি পমিলা
শোকত চকুলো টুকি কান্দো কান্দোঁ হই—
পমিলীক এনে লেখি শুধিলে গোলাপী,—
“কিয়, বাই! চকু-পাণী টোকা এনেকই?
সৰ্ব্বনাশ নে কি, বাই ঘটিছে তেওঁৰ?
আহি তেও নেকি হায়! পোৱাহিয়ে নাই?

[ ৭৯ ]

অথিৰ-অবিৰ মোৰ হইছে হৃদয়,—
কি ঘটিছে? কিয় কান্দা? কোৱা মোক বাই!
“অদৃষ্ট তোমাৰ আই!" ক’লে পমিলীয়ে,—
“মুখত নোলায় কথা, তেওঁ আৰু নাই!
সাৰিলে সংসাৰ-হাত! তেওৰ শোকত
নাকান্দিবা মিছামিছি আৰু তুমি আাই!
ফাটি বা হৃদয় কান্ধি গোলাপীয়ে কয়,
ঈশ্বৰো কি হায় বাই! এনুৱা নিৰ্দ্দয়?
আধাফুলা ঢোপাকলি চিঙ্গে বতাহত,
দয়া মায়া, বাই! তাৰ নাইনে মনত?
“নহয় ঈশ্বৰ আই! মানুহে কৰিলে!"
চকু পাণী টুকি টুকি পমিলীয়ে কয়,
“অকাল মৃত্যুত তেও এৰিলে সংসাৰ!
কিৰূপেনো কওঁ আই! পৰানে নসয়।"
পমিলীৰ কথা শুনি কয় গোলাপীয়ে
হৰিনীৰ চকু তেন দুচকু পকাই;
“পিশাচিনি! দিছ কিয় দুখ নৰকৰ!
দয়া, মায়া, সেই তোৰ একোৱে কি নাই!
নন্দনে কি আত্মাঘাতী হল তেনে বুৰি?
কছোঁ মোক মাথোঁ হায়! হয়নে নহয়?
যদি কৱ হয় বুলি, তেনেহলে তোৰ
বিন্দু মাত্ৰো নাই দয়া, নিৰ্দ্দয় হৃদয়॥
হয় কথা বিষময়, তক্ষকৰো বিষ
অতি তুচ্ছ তাৰ ঠাই নানিবি মুখত।

[ ৮০ ]

যদি কৱ হয় বুলি, পিশাচিনী তই।
জিবা জ্বলি যাব তােৰ দাৰুন বিষত॥”
“কিয় কৰা খঙ্গ মােক, কয় পমিলীয়ে
“কিবা দোষ মােৰ আই? যদি খঙ্গ কৰা
নকঁও একোকে আৰু মনে মনে থাকা;
মিছাতে ফুৰিলে মাথোঁ ৰাতি-পুৱা পৰা॥
“বেজাৰত কও কিবা, নালাগিবা তাত”
ইনাই বীনাই কান্দি গােলাপীয়ে কয়,
কোৱাঁ তেওনে কি, বাই হল আত্মঘাতী?
নকৰিবা বেলি, মােৰ দহিছে হৃদয়।
“আত্মঘাতী নাই হােৱা” কয় পমিলীয়ে,
“কিবা দোষ পাই হায়! কটালে ৰজাই,
কিন্তু কি দোষত হায়! নাপালাে শুনিব!
শুনা হলে, ক'লো হয় তাকো মই আই।”
এই বুলি পমিলীয়ে টুকিলে চকুলাে!
হিয়ামূৰ ভূকুৱাই গোলাপী কান্দিলে!
বাৰিষা কালত যেন বৰষুন পাণী,
চকু পাণী দুচকুত সিদৰে সৰিলে!
“ফাটি যা হৃদয়!” কান্দি কয় গােলাপীয়ে
“ফাটি যা দুচিটা হই! হতভাগ্য প্ৰাণ
সৰ্বস্ব ধুকালি তই কালৰ চক্ৰত!
যা বাহিৰ হই! তোৰ নলওঁ যে নাম!
অসাৰ অনিত্য দেহা! যা মিহলি হই
মাটীৰে সইতে! আৰু কি থাক তই

[ ৮১ ]

বল শক্তি শৰীৰৰ? শ্মশান মাজত
যা অ দেহা! তেৰে স’তে অনন্দ-মনত!
বিষাদত কান্দি কান্দি ক’লে কুঁৱৰীয়ে
সখীলই চাই ধীৰে, নাকান্দিবা সখি!
কান্দিলে নোপোৱা আৰু দেখি সি মুখ;
এই জগতত আৰু তেওঁক নেদেখি!
নেদেখা ৰাজত সখি তেওঁ আছে গই
কান্দিলে নুশুনে তেওঁ নোপোৱা তেওঁক!
যেনুৱা তাগাত, সখি! তেনেকুৱা হ’ল!
নাকান্দা মিছাতে, আৰু নকৰিবা শোক!
সখীক ইদৰে বুলি সাদৰী কুঁৱৰী
পমিলীৰ ফালে চাই শোধে ধীৰে ধীৰে,
“টুকি কথা বাই! হায়! হিল ৰজাৰ?
হিতাহিত নিবিচাৰি ব্ৰহ্মা বধ কৰে?
উস! কোনে জানে কালসৰ্প থাকিব ফুলত?
ৰাক্ষসে কৰিব বাস দেব মন্দিৰ ত!
মুখনি নুন্দৰ যাৰ-হিয়া এনেকুৱা?
কোনে জানে জুই-দ হব ৰাতি-পুৱা?
“কেৱলে কি ব্ৰহ্মবধ?” কয় পমিলীয়
তাভো কেছি পাপ আই কৰিলে ৰজাই,
হৰিনাৰ মাংস বুলি মাংস পূতেকৰ
মন্ত্ৰীক খুৱালে উস! ছখ কৰি আই!
খাই-বই উঠিলত অমোৱালে মান্তি
ৰজাই মন্ত্ৰীক হেনো ৰাজ সভাই

[ ৮২ ]

পুতেকৰ মুৰ আনি দেখালে মন্ত্ৰীক
মাংসৰো যে কথা হেনাে দিলে ভাঙ্গি কই!
কান্দিলে মন্ত্ৰীয়ে হেনো বহুত বীনাই;
বহু ধনভাঙ্গি বােলে হল পৰাচিত!
এতিয়া ৰাজ্যত নাই, গ'ল তীৰ্থলই;
নাহিব উলটি; হেনো থাকিব কাশীত!”
পমিলীৰ কথা শুনি, শুধিলে গােলাপী
কান্দি কান্দি,-“কছো বাই। সছাঁ-সঁছি কই
আছেনে তেঁওৰ মুৰ ৰজাৰ হাতত?
এতিয়া তালই গ'লে দেখিমনে মই?”
“এতিয়াও আছে আই। ৰজাৰ হাততে”
চকুপানী টুকি টুকি পমিলীয়ে কয়,
“যদি যোৱা, পাবা দেখা, যদি চাব খােজা,
সােনকালে যােৱাঁ আই! ৰজাৰ তালই।”
কথা শুনি পমিলী, ইনাই-বীণাই
গােলাপীয়ে কলে কান্দি ৰাণীলই চাই
“দশা বেয়া মােৰ সখি! যিহ'বৰ হ’ল!
দুপৰ নউ হওতে বেলি মাৰ গ'ল!
যি আছিলে সেয়ে হ’ল! কান্দিছো মিছাতে!
পমিলীয়ে স'তে আজি থাকাছোঁ বনত।
আহোঁছোঁ মই এবাৰ নগৰৰ পৰা,
আকউ আহিম; চিন্তা নানিবা মনত।”
“এনে বেজাৰত সখি! মনৰ বেগত
নালাগে তালই যাব, যদি যােৱাঁ সখি!

[ ৮৩ ]

হৃদয়ৰ জ্বলাজুই উজ্বলি উঠিব
(ভাবিলে পৰণ কালে!) সেই দৃশ্য দেখি!
যােৱা যদি, পাছে যাবা আন দিনলই;
এতিয়া নালাগে যাব, কথা শুনা, সখি!
কটাঘাত চেঙ্গা তেল দিলে কি লাভ?
জ্বলিব পৰাণ মাথো, হ’বা মাথোঁ দুখী।”
“আতােকই আৰু সখি কি জ্বলিব জুই
কান্দি কান্দি গােলাপীয়ে কুঁৱৰীক কয়,
“জ্বলিবৰ আছে যদি, চাওঁ জ্বলায়েই;
নাবাধিবা সখি! মােৰ জ্বলিছে হৃদয়।”
এই বুলি গােলাপীয়ে নগৰৰ ফালে
বেগেৰে ধৰিলে খােজ, সন্ধীয়া লগাত
পালেহি নগৰ আহি, দেখিলে ৰজাক
বহি থকা দুখ মনে অকলে চৰাত!
“মহাৰাজ। পতি ঘাতী তুমি অভাগীৰ?”
কান্দি কান্দি গােলাপীয়ে বুলিহে ৰজাক,
“ফুলতে কৰি মােক অনাথ বিধৱা;
শিলেৰে গঢ়িলে নেকি ঈশ্বৰে তােমাক?
এপাত পাণৰ বহ নউ পাওতেই
স্বোৱামীক বধি মােক বিধবা কৰিলা।
এমে কি ৰজাৰ ধৰ্ম্ম? ব্ৰহ্মবধ কৰি
পবিত্ৰ বংশত কিয় কলঙ্ক আনিলা?
সেই যেই হক ৰাজা! কৰিছোঁ মিনতি,
দিয়া অভাগীক মােক মুৰটী স্বামীৰ

[ ৮৪ ]

হেপাহ পূৰাই লই হিয়াৰ মাজত,
জুড়াও হৃদয় মোৰ অথিৰ-অবিৰ।
বেলি নকৰিবা, ৰাজা! মাতিছোঁ তোমাক
মুৰটী তেওঁৰ মোক দিয়া উলিয়াই।
শেষ চোৱা লওঁ চাই এই জনমত
লও দেখি আজি মই হেপাহ পূৰাই।”
“কি কইছা সখি! তুমি একো বুজা নাই।”
গোলাপীক ধীৰেধীৰে বুলিলে ৰজাই,
বিয়া নউ দিওতেই, বাৰী হলা তুমি।
মানে কি ইয়াৰ, সখি ? নাপালো যে গুণি!”
নাই দিয়া বিয়া সছা! বিয়া দেশাচাৰ
নিদিলেও বিয়া; তেওঁ স্বামী অভাগীৰ
বৰিছিলো মনে মনে মিলিছিলে মন
অন্তৰে অন্তৰে ৰাজা! আমি দুয়োটীৰ!
দেশাচাৰ মতে হায়! দেখনিয়া বিয়া
যদিও নহল ৰাজা আমা দুয়োটীৰ,
ইটে সিটে দুয়োটীকে ভাল পাইছিলো,
নহলেও বিয়া, তেঁবে স্বামী অভাগীৰ!
তেওঁকেই ভাবি ভাবি নিয়াম জীৱন,
বেলি নকৰিবা, দিয়াঁ মূৰ উলিয়াই;
হিয়াৰ মাজত লই শাঁত কৰো প্ৰাণ,
হেপাহ পুৰাই হায়! লওঁ আজি চাই ।
‘ইকি আচৰিত সখি?” বুলিলে ৰজাই
“তোমা দুয়ো সখী নেকি একেই বিধীয়া?

[ ৮৫ ]

গুপ্ত প্ৰেম তাৰে সতে দুয়ােৰে আছিলে?
আছিলে কি নন্দ হায়! এনুৱা পপীয়া।
একে কলঙ্কৰে নেকি দুয়াে কলঙ্কিনী?
দুয়ো সখী একে দৰে পাপত মজিলা?
চিৰ পবিত্ৰতা ভৰা কমতা পুৰত ,
কলঙ্কৰ পানী দুয়াে সখীয়ে ঢালিলা?”
“কি কইছা তুমি ৰাজা! দুয়াে সখী বুলি?
একো নুবুজিলোঁ হায়।” গোলাপীয়ে কয়,
মই বাৰু কলঙ্কিনী আৰু কোন সখী
আছে এই নগৰত কলঙ্কিনী হই?
মােৰ সতে ভাল পোৱা আছিলে তেওঁৰ,
গুপ্ত প্ৰেম তেঁৱে সতে আৰু কাৰো নাই!
তােমা দুয়ো সখী বুলি কোৱাঁ কি ভাবত
একো বুজা নাই মই দিয়াঁছোঁ বুজাই।
“কিয় কোৱা মিছা কথা”? বুলিলে ৰজাই
"জানা তুমি সকলোটী নন্দৰ লগত
কুৱৰীৰো গুপ্ত প্ৰেম আছিলে নিশ্চয়
কিয় মিছা কোৱা তুমি মােৰ সন্মুখত?”
“এনুৱা মিছা সন্দেহ কিয় কৰা ৰাজা?”
আচৰিত হই শােকে গোলাপীয়ে কয়:—
“কিহত জানিলা তুমি? কিয় অবিশ্বাস?
সতী পতিব্ৰতা ৰানী, অসতী নহয়॥”
“অসতী নহয়? সখি! অসতী কুঁৱৰী,
প্ৰমাণ দেখালে তুমি পাৰিবা বুজিব,”

[ ৮৬ ]

এই বুলি চিঠি খনি(মোকলাই লোৱা
ৰিহাৰ গাঁথিৰ পৰা) ধৰিলে পঢ়িব।
চিঠি পঢ়া অন্তহল—কলে গোলাপীক
“ইমানতো নেকি তুমি বিশ্বাস নকৰা
ৰানীকো তোমাৰ দৰে বামুণ নন্দৰ
গুপ্ত প্ৰণয়িনী বুলি কলঙ্কেৰে ভৰা?”
“কি কাম কৰিলা ৰাজা?” কয় গোলাপীয়ে
দুখে হুমুনীয়া কাঢ়ি ৰজালই চাই;
এই চিঠিয়েই নেকি দুৰ্দ্দশা ৰানীৰ?
ইয়াতেই নেকি তেওঁ বনলই যায়
এয়েই প্রমাণ নেকি আৰু অাছে ৰাজা?
ইয়াতে ৰানীক নেকি ভাবিছা অসতী?
আৰু যদি পোৱা নাই একোতে প্রমাণ,
তেনে কুৱৰীৰ হল মিছাতে দুৰ্গতি।
“প্রমাণ চিঠিত বাজে আৰু মোৰ নাই।”
বিয়াকুল মনে ৰজা গোলাপীক কয়,
“কিবা যদি জানা সখি, কোৱাঁ শীঘ্ৰে মোক
কুৱৰীক ভাবি মোৰ কান্দিছে হৃদয়।”
“বহুদিনাৱধি মোৰ আছিলে প্রণয়
মন্ত্ৰীৰ পুতেকে সতে” গোলাপীয়ে কয়,
“পাছে হায়! সেই কথা গম পালে গই
নন্দৰ বাপেক মাকে লাহে লাহে কই।
কত চেষ্টা কৰিছিলে কত যত্ন কৰি
নোৱাৰিলে এৰুৱাব কিন্তু পুতেকক,

[ ৮৭ ]

সেই বুলি, ছল কৰি দিলে পঠিয়াই
গঙ্গাতীৰলই হায় পাইত নন্দক।
তীৰ্থলই গ'ল তেওঁ থাকিলোঁ ইয়াতে
বিৰহৰ জ্বলাজুই ফুঁৱাই ফুঁৱাই।
তেওঁল’কে দিবলই এই চিঠিখনি
লেখােৱাইছিলোঁ। মই সখী-হতুৱাই।
তুমি দেখা বুলি ৰাণী ভয় ভয় কৰি,
লিখিছিলে চিঠি তুমি টোপনী গ'লত;
লিখি এতালত, পাছে থইছিলে বান্ধি
সামৰি-সুতৰি হায়! ৰিহাৰ আগত।
পাছ দিনা ৰাতিপুৱা চিঠি খুজিছিলোঁ,
বিচাৰি নেপালে তেওঁ ৰিহাৰ আগত!
এতিয়া জানিলোঁ ৰজা। তুমি চিঠি-চোৰ;
মােকোলাই নিলা তেওঁ টোপনী গ'লত!
এতিয়া জানিলোঁ তুমি মিছা সন্দেহত
ব্ৰহ্মবধ মহাপাপ কৰিলা বংশত।
মিছাতে ৰাণীক দিল দুখ দুৰগতি,
নিশ্চয় জানিবা ৰাণী নহয় অসতী।”
“সত্য কৰি কোৱাঁ সখি!” বুলিলে ৰজাই,
“কান্দিছে হৃদয় মােৰ দাৰুণ শােকত!
নােহে কি অসতী ৰাণী? চিঠি কি তোমাৰ?
ত্যজিছোঁ তেওঁক নেকি মিছা সন্দেহত?
ইচ্ছাময়! জগদীশ! গুছুৱাঁ সন্দেহ
হৃদয়ৰ পৰা মােৰ! কৰা দৈৱবাণী,

[ ৮৮ ]

অসতী নহয় ৰাণী, নাই চোৱা পাপে
কুৱৰীৰ দেহা, সতী পতিব্ৰতা ৰাণী।
গুছুৱাঁ সন্দেহ মােৰ পুনু আজি যাওঁ
আনােগই মাতি-বুলি দেবী হৃদয়ৰ,—
কমতাৰ ৰাজলক্ষ্মী, যাৰ সদ্‌গুণত
মােহিত আছিলে হায়! কমতা নগৰ।
মই অতি নৰাধম! ভাবি নাচাই,
সতী তিৰুতাক দিলোঁ দুখ হৃদয়ত।
হৃদয়ৰ ৰত্ন হায়! দিলোঁ দলিয়াই;
ঠাই আৰু নাই মােৰ কতাে নৰকত।”
“সত্য কৰি কও ৰজা।” গােলাপীয়ে কয়
“সতী পতিব্ৰতা ৰাণী অসতী নহয়।
সাক্ষী আছে মহাৰাজ! সৌৱা জোন তৰা!
সেই চিঠি মােৰ, ৰাণী সতীত্বৰে-ভৰা।
সেই যেই হ’ক হয়! যিহকে কৰিলা,
উলিয়াই দি মােক মুৰ স্বোৱামীৰ!
হেপাই পূৰাই লই হিয়াৰ মাজত
শাত কৰো মন প্ৰাণ, হৃদয় অথিৰ।”
 এই বুলি গােলাপীয়ে কান্দিব ধৰিলে,
ৰজাই নন্দৰ মুৰ দিলে উলিয়াই।
ইনাই-বিনাই কান্দি অতি হেপাহত
হিয়াৰ মাজত ল'লে অভাগী সুমাই।
“প্ৰাণেশ্বৰ! প্ৰাণনাথ! অভাগীত লাগি
অকালতে হায়। তুমি ত্যজিলা পৰাণ।

[ ৮৯ ]

নাকান্দো সি বুলি আৰু। সুখী তাত দাসী
ত্যজিম পৰাণ আজি সইতে তােমাৰ।
বলাঁ নাথ! বলা যাওঁ দুয়াে একে লগে,
নুমাও দুয়োৰে আজি হৃদয়ৰ জুই।
বিষময় ই সংসাৰ এৰি বলা নাথ,
নিত্য ধামলই যাওঁ, সেই স্বৰ্গপুৰ।
পৃথিবীৰ ভাল পােৱা দুদিনীয়া মাথোঁ
নহয় চিৰকলিয়া প্ৰেম সংসাৰৰ।
কিন্তু নাথ! আছে তাত সিপাৰে মেঘৰ
স্বৰ্গ নামে দেশ এক অনন্ত সুখৰ।
নাই ভিন সি দেশত বামুণ শুদিৰ,
নাই তাত জাতী কুল ধনী ধনহীন।
বিৰহ বিচ্ছেদ তাত নাই শােক তাপ,
কি ৰজা কি প্ৰজা তাত নাই একো ভিন।
বলা নাথ! দুয়ো আজি যাও সি দেশত,
—ভিন-পৰ ঘিনা-ঘিনি থকা ঠাই এৰি,
তিয়াগি সংসাৰ ঘােৰ শােক-তাপ ভৰা-
যত নাই শােক-তাপ সন্তাপ এফেৰি।
সি ঠাইত দুয়াে আমি নােহোঁ এৰা-এৰি,—
বিৰহৰ গে ন্ধো নাই;—নিতউ মিলন।
'কলঙ্কিত’ বুলি নাথ নােৱাৰে নিন্দিব,—
প্ৰকৃত প্ৰেমত তাত সবেই মগন।
মহাৰাজ!
অকলে আইতা আছে ঘৰত দুখুনী।

[ ৯০ ]

দেখা যদি পোৱা হায়! কেতিয়াবা তুমি,-
কবা (মোৰ হই) হেনে,—তিয়াগি সংসাৰ,
নন্দই সইতে গ’ল গোলাপী তোমাৰ!
যদি শোধে কুঁৱৰীয়ে—প্ৰাণৰ সখীয়ে-
ক’বা মহাৰাজ হেনে আজি শেষ হ'ল।
তোমাৰ সখীটী সেই ছোৱালী কালৰ
নন্দে স’তে দুৰ্ভাগিনী, স্বগলৈ গ'ল
অনুৰাগ সুখে হায়! মাধই লতাই
ভুজ-ফাহে তমালক যিৰূপে মেৰাই,
বিৰহ-প্যাকুলা হায়! দুখুনী গেলাপী
নন্দকেই মেৰিয়াই সি দৰে পলায়।”
এইবুলি গোলাপীয়ে ল'লে উলিয়াই
হাতৰ কটাৰী খনি ফুলাম দাবৰ।
আপোনাৰ দিঙ্গিতেই দিলে তিনিৰেপ!
লুটি খাই পৰি হায়; কৰে থৰ ফৰ।
ইকি কান্দ হায়! দেথি কান্দে ষে পৰাণ,
তেজেৰে ৰাঙ্গলী হল দুখুনী গোলাপী।
নাই মাত নাই বোল নিমাত অচল।
ভুলিছে দুখুনী আজি বিহুৰ তাপ।
প্ৰণয়ীৰ মৃত্যু শোক ভুলিছে দুখুনী
ভুলিছে দুখুনী ছৰি শোক বিষাদৰ।
প্ৰণয়ীত লাগি কৰি আত্ম-বিসৰ্জন,
দেখুৱালে আজি ছিন প্ৰকৃত প্ৰেমৰ।
যোৱাঁ তুমি সুখে যোৱাঁ গোলাপী সুন্দৰী।

[ ৯১ ]

প্রণয়ীৰে স’তে আজি যোৱা স্বৰ্গলই,
গুছাই মনৰ দুখ বেজাৰ সন্তাপ,
বিৰহৰ জ্বলা জুই নুমুৱাই থই।
প্রকৃত প্ৰেমৰ তুমি দেখুৱালা ছিন
প্রণয়ত লাগি দিলা আত্ম-বিসর্জন।
সুন্দৰি! তোমাৰ দৰে প্ৰেমৰ নিমিত্তে
জগতত প্রাণ দিব পাৰে কেইজন?
বলিয়ানী, উন্মাদিনী বুলিব জগতে
তোমাক সুন্দৰি! কিন্তু যদি প্রণয়ত
আপোনাকে পাহৰিব নোৱাৰে প্ৰেমিকা,
কিবা সুখ ভাল পোৱা তেনুৱা প্ৰেমত?
নিজৰ অস্তিত্ব যদি নোৱাৰে ভুলিব,
প্রেমিক-প্রেমিকা যদি পগলা নহয়,
সেই প্রেম ভাল পোৱা নিতান্ত অসাৰ
তেনুৱা প্রেমক কোনে প্রেম বুলি কয়?
আহাহা জানিলে হায়! যেতিয়া জুলীয়া(১)
ৰোমিওৱে স’তে হব নোৱাৰে বিবাহ।
—মণ্টাগো কেপুলেটৰ শক্র চিৰকাল
উভয় বংশৰে কাৰো নাই আহ-যাহ;–
হৃদয়ৰ বেগ হায় সহিব নোৱাৰি
জুলীয়া ধৰিলে ক’ব নিজকে পাহৰি,—
“ৰোমিও! ৰোমিও! কোৱাঁ ৰোমিও!নোহোৱা
বিপক্ষৰ পুত্ৰ তুমি; অন্য নাম লোৱাঁ

---

(১) Juliet

[ ৯২ ]

শলাব ‘ৰোমিও’ নাম যদিহে নোখোজা,
কোৱাঁ মাথোঁ তুমি মোক বুলি ভাল পাওঁ,
তেন্তে এই খন্তেকতে পিতৃ-মাতৃ এৰি
নিজৰে ‘জুলীয়া’ নাম আপুনি গুছাওঁ।”
প্রেম-বলিয়ানী হায় জুলীয়া সুন্দৰী
নোৱাৰিলে পাহৰিব ৰোমিও ধনক।
শেহত দুয়োটী গই দিলে বিসৰ্জ্জন
প্রণয়ত লাগি হায় আপোন প্ৰাণক।
আহাহা পৰাণ কান্দে! আজলী ওফিলী(২)
শুনিলে দুখুনী যৱে প্ৰাণ পৰাণৰ
হেমলেটে আৰু বোলে নকৰে বিবাহ,—
কান্দিব ধৰিলে কত দুখিত অন্তৰ।
উন্মাদিনী হ’ল হায় শুনিলে দুখিনী
হেমলেট আৰু বোলে নাই সংসাৰত
কত কান্দি কত নাচি উন্মদিনী দৰে
ত্যজিলে পৰাণ গই লাগি প্ৰণয়ত!
প্রণয়ত লাগি কৰে আত্ম বিসৰ্জ্জন।
সি দৰে তুমিও আজি গোলাপী সুন্দৰি।
পাহৰিলা আপোনাক অস্তিত্ব নিজৰ,
ত্যজিলা পৰাণ নিজে প্রণয় সুঁৱৰি!
আত্মঘাতী হ’লে বোলে কাৰো মুক্তি নাই,
কোনে কয় এনে কথা? কেনুৱা শাস্ত্ৰত?
যদি সেৱে হয় হায়! প্রকৃত প্রণয়
———————————————————
(২) Ophelia

[ ৯৩ ]

নেদেখিব কোনোৱে যে আৰু জগতত।
মিছা কথা! যোৱাঁ তুমি গোলাপী সুন্দৰি!
মন সুখে যোৱাঁ তুমি বৈকুণ্ঠ পুৰত,
কবিৰ ঈশ্বৰী আৰু লক্ষ্মীয়ে সইতে
বিৰাজিছে যত প্ৰভূ সন্তোষ মনত।
আয়ে বজাইছে বীণা, গাইছে সঙ্গীত
মনি মৰকত আদি পিন্ধি অলঙ্কাৰ;
মাহী আয়ে শুৱাইছে সোণালী দুৱাৰ।
সুন্দৰি! তালই তুমি গুছি যোৱাগই
বিৰহৰ জ্বলাজুই নুমুৱাই থই,
নন্দৰে সইতে তাত কৰা স্বৰ্গ ভোগ
আতৰাই দুখ তাপ, সংসাৰৰ শোক।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 93 crop)

[ ৯৪ ] নৱম সৰ্গ।
⸺>><<⸺

“Ah what a life were this! how sweet! how lovely।
Gives not the hawthorn bush a sweeter shade,
To shepherds looking on their silly sheep,
Titan doth a rich embroidered canopy
To kings that fear their subjects treachery?’’
                                   ⸻Shakespeare

  ওলাইছে ৰঙ্গা বেলি পূব আকাশত
 নিশাৰ এন্ধাৰ ঘোৰ দূৰতে খেদাই।
 জুৰিলে চৰায়ে গান মধুৰ সুৰত,
 সাৰ পালে সকলোটী ন পৰাণ পাই।
 শোৱা ধাৰি পাটী এৰি উঠিল সকলো;
 গঁয়ালী তিৰুতা উঠি কৰে বাহিবন,
 ঠাই সাৰে পানী আনে, বিচাৰিছে শাক,
 ৰঙ্গা বেলি দেখি লৰা আনন্দিত মন।
 কাষত কলহ লই ধলে ধলে যায়
 গঁয়ালী গাভৰ হঁত নই ঘাটলই;
 কোনোৱেবা গা ধুইছে, কোনো ভৰাইছে
 কলহত পানী, কোনো আছে তাতে ৰই।
 খিল্‌ খিল্‌ খিল্‌ কৰি হাঁহে কোনোজনী
 অন্তৰৰ গোপনীয় ভাব উলিয়াই;
 কোনো নাচে কোনো বায় দুহাতে চাপৰি,

[ ৯৫ ]

কোনোৱেবা ৰঙ্গমনে প্রেমগীত গায়।
কি ৰজা, কি প্রজা, হায়! কি ধনী দুখীয়া,
কমতাপুৰৰ আাজি সবে সাৰ পায়;
বনৰ মাজত কিন্তু ৰাণী স’তে থকা
পমিলী বুৰীৰ সাৰ এতিয়াও নাই।
অচেতন ভাবে বুৰী আছে টোপনীত,
উঠিলে বহুত বেলি সাৰকে নাপায় ।
পাছে কাষলই গই সাদৰী ৰাণীয়ে
ধীৰে ধীৰে পমিলীক তুলিলে জগাই
কুঁৱৰীয়ে জগালত সাৰ পালে বুৰী
চকুমেলি চাই ধীৰে কলে কুঁৱৰীক;
“লৰালৰি কৰি মোক কিয়নো জগালা?
দেথিছিলোঁ মই আই! এটী সমাজিক।”
“কিনো দেখিছিলা বাই কেনুৱা সপোন?”
বুৰীলই চাই ধীৰে কুঁৱৰীয়ে কয়,
“কিনো হল জগালত? কিয় পালা বেয়া?
কোৱা বাই! কি দেখিলা, শুনোঁছোন মই।”
“ৰাতি পুৱাইছে যেন” পমিলীয়ে কয়,
“আহিছে ৰজাই হেনো এই বনলই,
আনিছে দোলা, দুলীয়া, ঢুলীয়া, গায়ন,
মানুহে পৰিলে ভৰি যেন এই বন।
সুঁৱৰি সুঁৱৰি যেন অকাৰ্য্য নিজৰ
তোমাৰ আগত ৰজা কান্দিলে বহুত,
সাদৰে তোমাৰ ধৰি দুটী হাত আই।

[ ৯৬ ]

উলিয়াই চকু পানী দুয়োটী চকুত।
তুমিও কান্দিলা হেনো চকুপানী টুকি,
সাদৰে ৰজাৰ ধৰি দুটী চৰণত,
তাৰ পাছে যেন তুমি উঠিলা দোলাত
ৰজাই সইতে হেনো আনন্দ মনত।
আক নেদেখিলোঁ একো জগাই তুলিলা
টোপনীৰ পৰা মোক তুমি আহি আই!
ইয়াকে প্রভূক খাটো, সমাজিক মোৰ
আজি যেন তালেতিলে শীঘ্ৰে ফলিয়ায়।”
সপোনৰ কথা শুনি বুৰীৰ মুখত,
হুমুনীয়া কাঢ়ি কলে ৰাণীয়ে শোকতঃ—
“সি সুখৰ দিন নেকি আৰু বাই হব?
মৰুৰ মাজত মোৰ নই নেকি কব?
ভেকুলী পিঠিত হায়! গজিব কি নোম?
বেলি কি ওলাব মোৰ ভাগ্য আকাশৰ?
দুখৰ কলীয়া মেঘ থই আঁতৰাই,
ৰাঙ্গলী ৰ’দেকি আৰু কৰিব পোহৰ?
ভাগ্য-ফুল আৰু বাই! ফুলিব কি মোৰ?
সেই সুখ আৰু নেকি পাম জীৱনত?
ফুটা কপালৰ মোৰ গুছিব কি দুখ?
পাম কি বহিব আৰু স্বামীৰ কাষত?”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে কান্দিব ধৰিলে,
বুকুৰ মাজত হায়! মুৰটী সুমাই।
ৰাণীৰ কান্দন দেখি বিয়াকুল হই,

[ ৯৭ ]

বুলিব ধৰিলে বুৰী দুহাত ফুৰাই;—
“নকৰিবা শোক আই! নাভাবিবা তুমি
সমাজিক মিছা বুলি, ফলিয়াব পাৰে।
আহিলেও পাৰে ৰজা আহিব ইয়াত,
কেতিয়া কি ঘটে, কব কোনেও নোৱাৰে।
অকস্মাতে খঙ্গ কৰি, নাভাবি নাচাই
ত্যজিলে তোমাক হায়! মহাৰাজে আই!
অনুতাপ বেজাৰত আাকউ এতিয়া
কান্দিব ৰজাৰ পাৰে মন প্ৰাণ হিয়া।
আকউ তোমাক তেওঁ নিব পাৰে আই!
নিব যে নোৱাৰে এনে অসম্ভব নাই।
তোমাৰ ভাগ্যৰ ফুল ফুলিবও পাৰে,
ফুলিলে কোনেও আই! জপাব নোৱাৰে।
পুৱাৰ সপোন দেখোঁ, সছা বুলি কয়,
ঘটিব তোমাৰ ভাল সেয়ে যদি হয়।
সমাজিক মিছা বুলি নাভাবিবা আই!
কেতিয়াবা সমাজিক ঠিক ফলিয়ায়।”
“সপোন মনৰ ভ্ৰান্তি,” কয় কুঁৱৰীয়ে
“সছা হোৱা হলে, কত অভাগীয়ে বাই!
পালে হয় ওলোটাই প্ৰাণৰ পুতেক
গইছে যি অকালত হিয়া–ঢাকুৰাই ।
কত বিধৱাই হায় পালে হয় পতি
(গইছে যি অভাগীক থই কন্দুৱাই)
কত বিৰহীয়ে, পালে হেতেন প্রণয়ী

[ ৯৮ ]

সমাজিক যদি সচা হল হয় বাই ।
কত দীন দুখী হায়! হল হয় ৰজা
সপোনত পোৱা সেই ৰাজ্য ভাৰ লই;
কত ৰজা হল হয় দৰিদ্ৰ-কঙ্গাল
সপোনত ৰাজ ভোগ হেৰুৱাই থই।
হায় বাইঃ—
সপোনত পোৱা সুখ খন্তেকীয়া মাথোঁ,
যি পায় তেনুৱা সুখ, কিবা সুখ তাৰ?
টোপনীত যত বেলি, তত বেলি সুখ,
সাৰ পাই কান্দে টুকি চকুলো দুধাৰ।
বিজুলীয়ে যেনে কই খন্তেক পোহৰি
ডকা-ডোমা কৰি পুনু বঢ়ায় এন্ধাৰ;
খন্তেক লগাই ৰঙ্গ, সপোনে সিদৰে
বেছি কৰে মানুহৰ সন্তাপৰ ভাৰ ।
সপোন মনৰ ভ্ৰান্তি; —একেবাৰে মিছা,
সেই মুখ আৰু মোৰ নঘটে ভাগ্যত !
নিতে তাকে ভাবি থাকা সেই বুলি বাই।
তাকেই দেখিলা তুমি ঘুৰি সপোনত।
সাপোন মনৰ ভ্ৰান্তি! অকস্মাতে দেখে,
যদিও বা মাজে মাজে কেতিয়াবা হায়!
ফলিওৱা যেন দেখি ; কিন্তু প্রকৃততে,
ভ্ৰান্তি মাথো একো ঠিক সপোনত নাই।
“হওতেও হয় আই! নিতে তাকে ভাবোঁ,
যোগীৰ নিচিনা কই তাকে কৰো ধ্যান,

[ ৯৯ ]

তাকেই দেখিলো আজি ঘুৰি সপোনত,
ফলেকি নফলে অাজি চাওঁ পৰিমান।”
এই বুলি কই বুৰী ৰল মনে মনে,
কুঁৱৰীয়ে দুখে শোকে বহিলে কাষত
আপোন ভাগ্যৰ আৰু সপোনৰ কথা
ভাবি ভাবি মনে মনে ব্যাকুল মনত।—
ভাগ্যৱতী তুমি অতি; যিহকে ধিঁয়োৱা
যিহকে মনত ভাবা, তাকে দেখা ঘুৰি
সপোনত তুমি, মোৰো ভাগ্য খনি তেনে
হোৱা হলে, কত সুখী হলো হয় বুৰি!
হল আজি বহু দিন! হেৰুৱালো এটী
পৰাণৰ ৰত্ন মোৰ (ভতিজা স্নেহৰ)
কত তাকে ভাবি থাকে কতনো ধিয়াওঁ
দেখিম দেখিম বুলি মুখনি সুন্দৰ!
এদিনো নেদেখো কিন্তু হায়! সপোনতো,
সেই মুখ খনি মোৰ লাহৰী সোণৰ!
দেখোঁ মাথোঁ কিবা কিবি, আৰ তাৰ মুখ,
যাৰ মুখ চাব মোৰ নোখোজে অন্তৰ।
যাক চাবলই কৰোঁ মনত হেপাহ,
সপোনৰ পৰা সিটো থাকে আঁতৰত;
যাক দেখি নাই লাভ (বৰঞ্চ হানী-হে)!
সিটো মাথোঁ দেখা দিয়ে আহি সপোনত!
যাক ভাবোঁ, তাৰ ছবি, মুৰ্ত্তি মনোহৰ
দেখালে হেতেন যদি আনি টোপনীত,

[ ১০০ ]

সকলােকে এৰি আজি পুজিলো হেতেন
স্বপ্নকে দেৱতা ভাবি, হই একচিত।
কিন্তু হায়! সমাজিক নহয় দেৱতা,
কিবা কিবি দেখুৱায় পগলালী কৰি;
সপােন মনৰ ভ্ৰান্তি,—পগলা মগজ
টোপনীত ভাও দিয়ে নানা মুৰ্ত্তি ধৰি।
ইননা কি আকউ! দেখোঁ গােটেই অৰন্য
ঢুলিয়া-গায়েনে আহি পৰিলেহি ভৰি!
আহে দোলা, আহে হাতী, বহুত ছােৱালী
কপালত ফোঁট পিন্ধা সাৰি সাৰি কৰি।
এনে আড়ম্বৰ কৰি কোন আজি আহে
অকস্মাতে এই মহা অৰন্য মাজত?
যেয়েই আহােক,—কিম্বা পাছেও শুনিম,—
এটী কথা শুধি মাথোঁ চাওঁ প্ৰথমত।
গাভৰু সকল! মােক নাপাৰিবা গালি,—
কোৱাঁছোঁ খন্তেক ৰই, লেহেৰী খােপাত
কিয় পিন্ধা অত ফুল খোঁপা ওপছাই?
ভাৰ যেন নালাগেনে লাহৰী দেহাত?
ধৰিছা গাভৰু বল, নালাগিব পাৰে।
ভাৰ যেন,—মুৰ জাননা নাই কৰা ভৰ?
কিন্তু কি কৰিবা যদি চিগি পৰে খােপা
সহিব নােৱাৰি ভৰ ইমান ফুলৰ?
“ইউদিকোলন' আৰু 'লেভেণ্ডাৰ’ তেল
চিচাই চিচাই যদি ঘঁহাহি নিতউ,—

[ ১০১ ]

গজিবনে চুলি আৰু? নগজে, নােপােৱা
লেহেৰী খােপাটী হায়! মুৰত আকউ।
জীয়াৰী কালতে ল'ব লাগিব ওৰণী;
চকু বা ঘােৰা যেন ফুৰিবা বাটত।
পিন্ধিব নোৱাৰি ফুল কান্দিবা তেতিয়া,
উলিয়াব নােৱাৰিবা মুৰটী লাজত।
দিঙ্গি ওপছাই অত মণি বিৰি পিন্ধা
দুধাৰি পিখিলে জানাে গাটীকে নৰয়?
ধুনত পিন্ধোতে মণি যদি ভাগে দিঙ্গি,
তেতিয়ানো কি কৰিবা কি হ’ব বিলয়?
কোৰ নাল যেন কেৰু পিন্ধিছা কাণত,
কাণ লতি চিগে যদি কেৰুৰ ভৰত,
কি কৰিবা তেতিয়ানাে? কিৰূপে পিন্ধিবা
বাখৰুৱা কেৰু আৰু? এনেই থাকিবা।
বিয়ালই নিবলই যি দৰে হাতীক
সেন্দুৰ পিন্ধাই দিয়ে আঁক বাঁক কৰি,
আঁকিলা কপাল খনি সি দৰে দেখােন?
কপাল ভৰাই লােৱা ফোঁট সাৰি সাৰি?
কিয় এনেকই আঁকা লাহৰী কপাল?
পখৰা-পখৰী কৰি পােৱানেকি ভাল?
ভাৱনাত ভাও দিকি আহিছা ওলাই?
যদি সেয়ে হয় ফোঁট পেলােৱা গুছাই।
ইনোকি আকউ! দেখোঁ কমতাৰ ৰজা
নামিলে দোলাৰ পৰা ধীৰ ধীৰ কই,—

[ ১০২ ]

সন্তাপ মনেৰে চাপি ৰাণীৰ কাষৰ,
ধৰিলে চকুলো টুকি কথা ক’বলই:—
প্ৰাণেশ্বৰী! প্ৰিয়তমা! ক্ষমা কৰাঁ দোষ,
নাভাবি নিচিন্তি দিলো তোমাক কেলেশ।
মই অতি নৰাধম! তোমা হেন সতী
তিকতাক দিলো হায়! যাতনা অশেষ!
কমতাৰ ৰাজলক্ষ্মী। তিয়াগি কমতা
আছাহি বনত তুমি,—ব’লা ঘৰলই
ক্ষমা কৰি অপৰাধ মই অধমৰ,
হৃদয়ৰ শোক তাপ আঁতৰাই থই।
এই বুলি শোকে ৰজা কান্দিব' ধৰিলে,
বুলিব ধৰিলে ৰাণী সাদৰে ৰজাক:—
“কিয় কান্দা প্ৰাণনাথ! নকৰিবা শোক;
নোৱাৰে বাধিব কেৱে প্ৰভুৰ ইচ্ছাক।
ঈশ্বৰৰ ইচ্ছা নাথ! দুখ পাব লাগে,
দুখ পালো দুখুনীয়ে,—কি দোষ তোমাৰ?
কিয় কান্দা? কিয় তুমি টুকিছা চকুলো?
পেলোৱাঁ মুছি হে নাথ! চকুলো দুধাৰ।
কিন্তু নাথ!
সকলো আহিছে আজি দেখিছোঁ সবকে,
কিয়নো নাহিল সখী এনুৱা কালত?
শোকবিষাদতো তেওঁ আছিলে লগতে,
কিয়নো নাহিল তেওঁ এনে আনন্দত?
সখীক নেদেখি মোৰ কান্দিছে হৃদয়;

[ ১০৩ ]

কোৱা নাথ! কিয় মোৰ সখীটী নাহিলে?
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে ৰল মনে মনে,
কিবা ভাবি টোপা টোপে চকুলো টুকিলে।
কুঁৱৰীৰ কথা শুনি বুলিলে ৰজাই,
“নাকান্দিবা প্ৰিয়তমা! কালি শেষ হ’ল
তোমাৰ সখীটী সেই ছোৱালী কালৰ।
নন্দ সতে দুৰ্ভাগিনী স্বৰ্গলই গ’ল।
অনুৰাগ সুখে হায়! মাধই লতাই
ভূজ-ফাঁহে তমালক যিৰূপে মেৰাই,
বিৰহ-ব্যাকুলা হায়! দুখুনী গোলাপী
নন্দকেই মেৰিয়াই সিদৰে পলায়!”
এই বুলি ধীৰে ধীৰে কলে সকলোটী,
আদি অন্ত সকলোৰে, —তেও কোনেকই
কটালে নন্দক আৰু কি কৰি সখীয়ে
তিয়াগিলে প্ৰাণ বায়ু আত্মঘাতী হই।
“এয়েই আছিলে সখি! ভাগ্যত তোমাৰ!"
চকুপানী টুকি শোকে কুঁৱৰীয়ে ,
বিৰহ-জুইত নউ ছাই হওতেই,
প্ৰণয়ীৰে সতে তুমি গ’লা স্বৰ্গলই
আত্ম-বিসৰ্জ্জন কৰি প্ৰণয়-শলনী,
আনন্দ মনেৰে সখি! গ’লা স্বৰগত,
জগতত ৰাখি কীৰ্ত্তি অমূল্য অমৰ,
তোমাৰ নিমিত্তে আৰু নাকান্দো মনত।
একে থিৰে চাম নিতে সি দেশৰ ফালে,

[ ১০৪ ]

প্ৰণয়ীয়ে সতে তুমি যত আছা সখি!
জীৱনৰ সাঁজ মােৰো লাগিব যেতিয়া,
তুমিয়ে সইতে পুনু হম দেখা দেখি।”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে টুকিলে চকুলাে,
দুহাত ফুৰাই কলে সাদৰে ৰজাই,
“নাকান্দিবা আৰু প্ৰিয়ে! বলা ঘৰলই,
শোক তাপ হৃদয়ৰ থােৱা আঁতৰাই।”
“তুমি ইষ্টদেৱ নাথ!” বুলিলে ৰানীয়ে ,
“তোমাক যেতিয়া আজি পালো ওলােটাই,
কিবা দুখ আছে আৰু বেজাৰ সন্তাপ?
সকলোটী আজি মই থলো আঁতৰাই।
মায়াৰ অধীন কিন্তু মানৱৰ হিয়া,
দুদিন থাকিলে জন্মে মায়া অন্তৰত;
যতে থাকে সেয়ে ঘৰ তেনে ভাব হয়,
জনমিছে মায়া মােৰ এই অৰন্যত।
শােক বেজাৰত টোকা নাই চকু পানী,
লাগিছে মনত বেয়া এৰি যাবলই
এই বন খনি নাথ;—সুন্দৰ নগৰ
ইয়াৰে সইতে যেন তুলনা নহয়।—
সুৱলা সুৰেৰে পখী কত গান গায়;
অপেশ্বৰী গাব নেকি পাৰে তেনে গীত?
পাৰেনে কি সেই গীতে মােহিব পৰাণ,
পখীৰ গীত কৰে যি দৰে মােহিত?
কু‌উ কু‌উ কৰি কুলি মিঠা গীত গায়,

[ ১০৫ ]

কুউৰ সুৰত সুৰ মিলাই মিলাই;
কত গীত গাই বহোঁ গছৰ ছঁয়াত
বুৰী বামে সতে কৰোঁ মণ প্ৰাণ শাঁত
চিৰ্‌ চিৰ্‌ চিৰ্‌ কৰি বয় সৰু জান,
শীতল বতাহ বলে বিৱ ৰিৱ কৰি;
ৰঙ্গা বগা ভেট ফুলে কত কোৰোকত
মনোহৰ কত ফুল দাল ভৰি ভৰি।
কত গছে কেউ ফালে ফেৰ মেলি মেলি,
ঘৰ যেন ছঁয়া দিছে পেলাই তলত!
তাত বহি যেনে সুখ, পাবনে কি না?
তেনে সুখ নগৰৰ সুন্দৰ ঘৰত?
ঠায়ে ঠায়ে কত গছ খৰিছে মেৰাই
দালপাত নাইকিয়া আকাশী লতাই;
ঘৰৰ চালত যেন উজ্জল আনন্দৰ
মেৰাই থইছে বহু শিকলি সোণৰ।
গছতেই গছ গজি, কত ফুলি ফুল
কৰিছে বনৰ শোভা সুন্দৰ অতুল।
তল ভৰি ভৰি সৰে ৰূপহী মদাৰ
গুছাই বনৰ নাথ। দোৰ্ঘোৰ এন্ধাৰ।
গোন্ধত আমোল-মোল মাধই ফুলিছে;
হিতেশা লতাই কত জোপা মৰাইছে;
নাই পাত, নাই ফুল, মাথোঁ ঠাৰি দালি,
বতাহত কেউ ফালে থাকে হালি-জালি।
কতদিন বহি বহি অউৰ (১) তলত

(১) অউৰ—ঔৰ অৰ্থাৎ ঔ টেঙ্গাগছৰ।

[ ১০৬ ]

 

অউ টেঙ্গা পাৰি পাৰি কত খাইছিলো!
ঠোপাঠোপে পকা জামু, লেতেকু কঠাল,
লেলেঙ্গ টেঙ্গাৰ গুটি কত যে চুপিলো।
কপউ ফুলৰ গছ দাঁড়েৰে খহাই
চাপৰত ৰুলো আনি গছৰ খাঁকিত।
কি সতেৰে ত্যজো আজি এনেকুৱা বন।
তাকে ভাবি মাথোঁ নাথ! হইছো চিন্তিত।
বিলে বনৰ শােতা এনে ভাব হয়,
নাম উলটি যেন ঘৰলই মই;
সংসাৰৰ শােকতাপ নাথাকে মনত,
তালেতো যােগীয়ে নাথ! থাকে অৰণ্যত।
"যিটো কলা প্ৰিয়তমা! সঁচা প্ৰকৃততে,
যদি ক’তে থাকে শােভা,—তেনে অৰণ্যত;
আৰু যদি শান্তি বুলি আছে ক'তাে কিবা,
তেন্তে, সেই শান্তি প্ৰিয়ে! বনৰ মাজত।
কিন্তু যে সংসাৰী আমি; আমাৰ নিমিত্তে
নহয় বনৰ শোভা, শান্তি অৰণ্যৰ;
সি কাৰণে, ব'লা প্ৰিয়ে। বেলি নকৰিবা,
যাও ব'লা ঘৰলই সন্তোষ অন্তৰ।”
ধীৰে ধীৰে কুঁৱৰীও উঠি ঠিয় হ’ল;
তুলিলে দোলাত, ধৰি ৰজাই হাতত।
আহিল পমিণী বুৰী দোলা-কাষলই।
আনন্দ মনেৰে আজি আনন্দ-দিনত।
দুপৰ ভাটী দিয়াত পালেহি নগৰ,

[ ১০৭ ]

(কমতাৰ ৰাজ লক্ষ্মী পালেহি কমতা)।
গােলাপীৰ মাক আহি এনে সময়তে
শুধিলে ৰাণীক,“আই! আই মােৰ ক’তা?
তােমা স’তে গইছিলে বনলই আই,
উলটি আহিলা তুমি, আই কিয় লই?
আই নেদেখি মােৰ বিয়াকুল হিয়া ;
কোৱা আই! আই কিয় অহা নাইকিয়া?"
সখীৰ মাক দেখি এনে বিয়াকুল,
চকুপানী টুকি ৰাণী কান্দিব ধৰিলে;
মাঘৰ মাহত যেনে টোপা নিয়ঁৰৰ,
চকুপানী টোপাটোপে সি দৰে পৰিলে।
ধীৰে ধীৰে ক'লে ৰজা,—'নাকান্দিবা আই।”
তােমাৰ গােলাপী আৰু জগতত নাই।
প্রণয়ত লাগি হায়! তিয়াগি সংসাৰ
নন্দই সইতে গ'ল গােলাপী তােমাৰ।
এই বুলি আদি অন্ত কলে সকলোটী।
বিমুৰ্চ্ছিত হই বুৰী পৰে ধাল খাই।
নাই মাত, নাই বােল, নাই কাটি কুটা;
প্রাণপখী উৰি হায় গলগৈ পলায়!
তিয়াগিলে পুত্রশােকে প্রাণ দশৰথ;
জীয়েকৰ শোকে এৰে বুৰীয়ে পৰাণ।
চেঁছা পানী কুৱৰীয়ে দিলে ঢালি ঢালি,
নামাতিলে আৰু বুঢ়ী হেৰুৱালে প্রাণ।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 107 crop)

[ ১০৮ ] দশম সৰ্গ।
⸻⸺

“⸺O Conspiracy!
Sham'st thou to show thy dangerous brow by night,
When evils are most free? O, then, by day
Where wilt thou find a cavern dark enough
To mask thy monstrous visage?"
                                  ⸺Shakespeare

 গউৰ নগৰ  অতি মনোহৰ
   দেখিলে সন্তোষ মন।
 কিনাে চাবা ঘৰ,   কি চাবা দুৱাৰ
   কি চাবা ফুলনী বন॥
 বাটৰ কাষত   সাৰি সাৰি গছ
   দাল ভৰি ভৰি ফুলে।
 কিনাে চাবা দাল   কিনাে চাবা পাত
   বতাহত হালে জুলে॥
 ৰাজ-সভা খনি   কিনাে চাই যাব,
   দেখিয়ে দুচকু তধা!
 প্ৰতি খুটাটীতে   শোভে ফুল-মালা
   ‘ৰেচেমী' দোলেৰে গঁথা!
 ওপৰে ঢাকিছে   বগা চন্দ্ৰতাপে
   ইন্দ্ৰজালে চাৰু কাষে॥
 তলে দি শােভিছে   দলিছা-বানতে

[ ১০৯ ]

  মিহি পাটী আশে-পাশে॥
এনুৱা সভাত   বহিছে নবাব (১)
  চাৰিওকাষে ‘উজিৰ'।
ৰাজনীতি সবে   কৰে আলােচনা
  কৰি মণ প্ৰাণ থিৰ॥
এনেতে দুৱৰী আহি কৰিলে চেলাম
তাৰ পাছে ধীৰে ধীৰে বুলিব ধৰিলে,—
খোদাবাণ্ডা! কমতাৰ ৰাজমন্ত্ৰী আহি
আছে দুৱাৰতে ৰই, আনো আজ্ঞা দিলে।
হুজুৰে সইতে দেখা হবৰ কাৰণে
অকলে অকলে তেওঁ আহিছে ইয়াত,
আজ্ঞা পালে আনো মাতি ৰাজসভালঁকে;
কৰিবহি পাৰে তেওঁ ইয়াতে সাক্ষাত।”
“মাতি আনা তেনেহলে এই সভালকে
দুৱৰীক ধীৰে ধীৰে নবাবে বুলিলে, :
“ইয়াতেই তেৱে সতে কথা বাত্ৰা হওঁ,
অকস্মাতে গৌৰলই কিয়নো আহিলে।”
এই বুলি মনে মনে থাকিলে নবাব,
দুৱৰী মন্ত্ৰীক আহি নিলে সুমুৱাই,
মন্ত্ৰীও সােমাই গল ধীৰে সভালই,
বিষাদৰ চকুপানী ধাৰি উলিয়াই।
“বিষাদিত কিয় মন্ত্ৰী শুধিছে নবাবে
কিয় চকু পানী অজি টোকা দুচকুত?
আহিলা গৌৰলৈ কিয় অকলে অকলে?

[ ১১০ ]

কি দুখ মনত মন্ত্ৰী? জ্বলিছে বুকুত
কেনুৱা শােকৰ জুই? অৱস্থা ৰাজ্যৰ
কোৱাঁ কেনেকুৱা? ৰজা আছে নে কুশলে?
আছে ভালে সকলােটী ঘৰতাে তােমাৰ?
কিন্তু, কি শােকত আজি চকুপানী বলে?
“নবাব চাহাব!” ধীৰে বুলিলে মন্ত্ৰীয়ে,
“কিনাে কম আৰু হায়! ঘৰৰ কুশল?
তুলিছিলাে এটা ল'ৰা তাকে হেৰুৱালো!
অকালত সিও মােক এৰি গুছি গ'ল!”
এই বুলি শােকে মন্ত্ৰী কান্দিৰ ধৰিলে,
চকুৰ চকুলো টুকি, (বাপেকিৰ মন!)
“কিনো হইছিলে মন্ত্ৰী?” শুধিলে নবাবে,
“কি ৰােগত তিয়াগিলে পুতেৰে জীৱণ?”
নাই হােৱা একো তাৰ, নবাব চাহাব!
পাপীষ্ঠ ৰজাই তাক কটালে মিছাত!
অদোষত; সেই বুলি জ্বলিছে অগণি
পুৰি দেই আজি মােৰ ব্যাকুল হিয়াত।
ঘােৰ অত্যাচাৰী হ'ল নীলাম্বৰ ৰজা,
উপদ্ৰৱ কৰে নিতে মিছাতে প্ৰজাক।
আঁতৰিলে শান্তিদেবী নগৰৰ পৰা;
হৰিলেহি ক'লা মেঘে সুখৰ জোনাক।
মিছা অত্যাচাৰ আৰু সহিব নােৱাৰি,
সকলাে প্ৰজাই মােক দিছে পঠিয়াই,
অশেষ মিনতি সতে জনাব তােমাত,

[ ১১১ ]

ৰাখিব কমতাপুৰ নতু ধ্বংশ পায়।
“তোমাৰ নিজৰ ৰজা কৰে উপদ্ৰৱ,
বুলিলে নবাৰে ধীৰে মন্ত্ৰীলই চাই,
“কি কৰি বাধিম মই? কিৰূপে ৰাখিম
উপদ্ৰৱ পৰা মন্ত্ৰী! হাত সৰুৱাই?”
“নবাব চাহাব।” ধীৰে বুলিলে মন্ত্ৰী,
“কিয় নােৱাৰিব? যদি তুমি ইচ্ছা কৰা
ফউজ পঠাই দিয়াঁ সেনাপতি সতে,
কঢ়ি লােৱাঁ ৰাজ্যৰ নীলামৰ পৰা।
অত্যাচাৰী খেন-ৰজা থোৱাঁ বন্দী কৰি,
ৰাজ্যভাৰ লােৱাঁ তুমি নিজ হাতলই
আপুনি চলােৱা ৰাজ্য, নিজে কৰা ভোগ।
কৰা যদি তাকে, তেন্তে ৰাজ্য ৰক্ষা হয়।”
“কমতাৰ সৈন্য সেনা অতি পাৰগত
মন্ত্ৰীলই চাই পুনু-নবাবে বুলিলে,
“আমাৰ ফউজে জয় নােৱাৰে কৰিব;
হ'ব পাছে অতি লজ্জা, যুদ্ধত হাৰিলে।”
“নবাব চাহাব! যুদ্ধ হবই বা ক’ত?
কোনেনো কৰিব ৰণ নীলামৰ হই?
তলে তলে সৈন্য সেনা, সকলােটী প্ৰজা,
সকলোটী নীলামৰ ঘােৰ বিপক্ষই।
তুমি সৈন্য পঠিয়ালে, কিম্বা তুমি গ'লে,
কমতা নগৰ বাসী সকলোটী প্ৰজা
ল'বহি তোমাৰ পক্ষ, কৰিব সহায়।

[ ১১২ ]

তিয়াগিব আপােনাৰ খেনবংশী ৰজা।”
“কি কৰি বিশ্বাস মন্ত্ৰী! কৰিম তােমাক?
পুত্ৰ শোকে তুমি আজি আছা জৰ্জ্জৰিত?
সেই শােক বেজাৰতে জানােবা আহিছা
নিবলই সৈন্য? জানাে, ঘটে বা অহিত?”
“সত্য কৰি কওঁ মই, নবাব চাহাব।”
ধীৰে ধীৰে নবাকক মন্ত্ৰীয়ে বুলিলে,
“সকলো প্ৰজাই মােক দিছে পঠিয়াই;
নীলামৰ অত্যাচাৰে কমতা তৰিলে।
কমতা নগৰ বাসী বিয়াকুল প্ৰাণ,
সহিব কিমান আৰু? নসহে পৰাণ;
সৈন্য পঠিয়াই যদি নাৰাখা প্ৰজাক,
সকলো পলাই যাব এৰি কমতাক।”
 মন্ত্ৰীৰ কথাতে মাতি অনালে নবাবে,
জামাল সেনাপতিক ফউজেৰে স’তে।
ধীৰে ধীৰে ক'লে, "তুমি যােৱাঁহে, জামাল।
কমতাপুৰলৈ এই মন্ত্ৰীৰ লগতে।
নীলাম ৰজাই বােলে ঘােৰ উপদ্ৰৱ
কৰিছে ৰাজ্যত নিজা আপােন প্ৰজাক।
যােৱা তুমি সেনা লই, ৰাজ্য কৰি জয়
গৌৰলই ধৰি বান্ধি আনিবা ৰজাক।
কমতাৰ প্ৰজা আৰু সৈন্য সেনাদিয়ে
কৰিব তােমাক বহু সহায় জামাল!
নকৰি একো শঙ্কা, যােৱাঁ সেনা লই,

[ ১১৩ ]

বেলি নকৰিবা আৰু কৰা সােনকাল।"
নবাবৰ কথা মতে পিন্ধি যুক্ত সাজ
ফউজে সইতে শীঘ্ৰে ওলাল জামাল!
বান্ধি বান্ধি ল’লে জাঠি, পছা, ধেনুকাঁৰ
চক্ মক্ কৰি জ্বলি থকা তৰােৱাল!
মন্ত্ৰীয়ে সৌতে ল'লে কমতাৰ ফালে
গৌৰীয়া সেনাই খােজ ঘোৰ উৎসাহত।
হয় মন্ত্ৰি! কি কৰিলা? চৰাইয়ে যেনে
মাতি আনে কালসৰ্প অপােন বাঁহত;
গৰুড় পখীক যেনে সাপে মাতি নিয়ে
নিজৰে অনিষ্ট হেতু আপােন গাতত;
কি ভেকুলীয়ে যেনে ৰঙ্গে নিয়ে মাতি,
কাল সৰ্প নিজে থকা গভীৰ নাদত।
কি কাম কৰিলা মন্ত্ৰী! এয়ে কি তোমাৰ
সুমন্ত্ৰণা? দেশই শত্ৰুক মাতিলা? .
লাগিছে ভিতৰি হাই আপােন ঘৰত,
শতৰুক দেখুৱাই কিয় আশ দিলা?
ভায়ে-ভাৱে ঘৰতেই যদি লাগে হাই,
মৰ মৰি যত হয়, কৰিব ঘৰত!
পৰে কিন্তু আহি যদি মাৰে কোনােটীক
আনটীৰ সিটো হায়! সহে কি প্ৰাণত?
ইটে-সিটে ভায়ে-ভায়ে কৰে মৰামৰি
সি বুলি এৰি কি দিব পাৰে পৰলই?
মই যত মাৰোঁ, বাৰু মাৰিম ভাইক,

[ ১১৪ ]

আনে যদি মৰা শুনোঁ, সহে কি হৃদয়?
কিম্বা, তুমিনেকি মন্ত্ৰি! হলা বিভীষণ?
ত্ৰেতাযুগে যি কৰিলে ধ্বংশ জ্ঞাতীবােৰ
সংহৰিলে নিজ বংশ; পুত্ৰ আপােনাৰ,
লঙ্কাৰ অতুল শােভা অমিয়া-মধুৰ।
আহা! প্ৰাণ উঠে জ্বলি ভাবিলে সি কথা,
জাতী-দ্ৰোহী বিভিষণে ছল বুদ্ধি কই
সংহৰিলে জ্ঞাতী, বন্ধু লঙ্কা নগৰৰ;
তুমিও কি দেশদ্ৰোহী হলা তেনেকই?
বিভীষণ ধৰ্ম্মী হেননা, কয় সকলােৱে,
জ্ঞাতী হিংসা কেনে ধৰ্ম্ম বুজোঁ কেনেকই?
যদিও বা ধৰ্ম্ম হায়! কিবা আছে কাম?
নৰ'ল জ্ঞাতীয়ে যদি ধৰ্ম্মনাে কেলেই?
তেনেকুৱা লাখ ধৰ্ম্ম পাৰি তিয়াগিব,
জাতীৰ নিমিত্তে, যদি জ্ঞাতী ভালে ৰয়,—
লাখ ধৰ্ম্ম তেনেকুৱা পাৰি এৰি দিব,
দেশৰ মঙ্গল যদি ঘটে কিবা কই।
নালাগে তেনুৱা ধৰ্ম্ম যি ধৰ্ম্ম কৰিলে
জ্ঞাতী বন্ধু পায় নাশ, দেশ আপােনাৰ?
তেনুৱা ধৰম কৰি কিবা হব লাভ?
জ্বলে মাথোঁ পাছে হায়! অগণি হিয়াৰ।
কোৰােধত ভাহি জ্ঞাতী-দ্ৰোহী বিভীষণে
কৰালে সবংশে নাশ বংশ আপােনাৰ;
কিন্তু, কিবা পালে লাভ? পাছে সন্তাপত,

[ ১১৫ ]

টুকিলে জীবন ব্যাপী চকুলো দুধাৰ।
প্ৰতিহিংসা! প্ৰতিহিংসা! প্ৰতিহিংসা হেতু,
আনিছিলে মাতি ‘মান’ আহোম বংশৰ
কোৰোধত অন্ধ বৰ-ফুকনে তাহানি;
কিবা লাভ কিন্তু হায়? কি হ’ল দেশৰ?
পৰে মাথোঁ বুজি ল’লে ভিতৰুৱা বল;
শতুৰুৱে মাথোঁ আশ পালে আহোমৰ!
বাৰে বাৰে আহি ‘মাণে’ লুটি নিলে দেশ;
নিলে যত ধন ৰত্ন ঐশ্বৰ্য্য দেশৰ!
এয়ে সূত্ৰপাত! শেষে ধ্বংশ আসামৰ!—
গল আহোমৰ ৰাজ্য স্বাধীনতা ধন!
সি দৰে নিশ্চয় মন্ত্ৰী! এই সূত্ৰতেই
কমতাৰ ধ্বংশ পাব ঐশ্বৰ্য্য ৰতন।
কমতাৰ স্বাধীনতা পৰে নিব কাঢ়ি;
পৰৰ ঐশ্বৰ্য্য হ’ব ধন কমতাৰ!
পুৰুষানুক্ৰমে ৰ’ব কলঙ্ক মহত’
ঘোষিব জগতে মন্ত্ৰী! দুৰ্যশ তোমাৰ!
মনে মনে আহি আজি কৰিছাহি তুমি
ষড়যন্ত্ৰ বিনাশিব, নিজ জন্মভূমি?
কিন্তু এই কথা মন্ত্ৰি! হবতো প্ৰচাৰ?
জগতে ঘোষিব হায়! কলঙ্ক তোমাৰ!

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 115 crop)

[ ১১৬ ]

একাদশ সৰ্গ।

⸺<>⸺

“—Being fed by us, you use us so
As ungentle gull, the cuckoo’s bird
Useth the sparrow: did oppress uor nest
Crew by our feeding to so great a bulk.”
     ⸻Shakespeare.

 ৰাণীৰ কাষত বহি আকউ ঘৰত
আছে কমতাৰ ৰজা সন্তোষ মনত
গছৰ দালত যেন শালিকীক লই
শালিকা চৰাই বহে আনন্দিত হই।
যেনুৱা সুখত সুখী আজি দুয়োজন,
কিৰূপে বৰ্ণাব কবি? নাই এনে মুখ্,
বৰ্ণাব যি মুখে পাৰে হৃদয়ৰ ভাব,
আনন্দ নইৰ ঢউ, দুয়োটীৰ সুখ।
এনেতে আহিলে এটী নগৰ ৰখীয়া,
আঠুু কাঢ়ি, সেৱা কৰি কবলই ধৰে
“দোৰ্ঘোৰ বিপদ ৰজা! দুৱাৰত শক্ৰ!
দুৰ্জ্জন গৌৰীয়া সেনা আক্ৰমণ কৰে!
শীঘ্ৰ কৰি সৈন্য সেনা দিয়া পঠিয়াই,
নতুবা, কমতাপুৰ আজি ধ্বংশ পায়!

[ ১১৭ ]

শুনা ৰজা! শুনা কৰে শত্ৰুৰে গৰ্জ্জন
হৰি নিব কমতাৰ স্বাধীনতা ধন!”
এই বুলি কয়ে ৰল নগৰ ৰখীয়া,
ৰাণীলই চাই পাছে বুলিলে ৰজাই
“দুৱাৰত গৰ্জ্জে আহি দাৰুণ শত্ৰুৱে,
যুদ্ধ লই যাওঁ মই, দিয়াঁহে বিদায়।
জনা বুজা তুমি প্ৰিয়ে। ৰজাৰ কুঁৱৰী,
ৰাজধৰ্ম্ম সকলোটী বিদিত তোমাৰ;
ৰখাব নোৱাৰোঁ যদি স্বাধীনতা ধন,
কি বিলই হব হায়! পাছত আমাৰ!”
স্বোৱামীৰ কথা শুনি কলে কুঁৱৰীয়ে
“বুজাব নালাগে মোক, জানোঁ নাথ! মই
যোৱাঁ যুদ্ধলই তুমি, বিপক্ষক জিনি
অতি শীঘ্ৰে জয়ী হই ঘুৰি আহা গই।
যোৱাঁ নাথ! যোৱাঁ তুমি, ৰাখিব ঈশ্বৰে
মঙ্গলে তোক ঘোৰ শত্ৰুৰ মাজত।
ৰক্ষা কৰা কমতাৰ স্বাধীনতা ধন,
নতুবা কলঙ্ক হায়! থাকিব মৰ্ত্তত।”
“যেনুৱা উৎসাহ বল দিলা হৃদয়ত”
ৰাণীলই চাই ধীৰে বুলিলে ৰজাই
“নিশ্চয়ে শক্ৰক জিনি ৰণজয়ী হম,
সন্দেহ ইয়াত প্ৰিয়ে! আৰু একো নাই।”
এই বুলি ৰণ সাজ পিন্ধিলে ৰজাই,
বেগা বেগিকই গ’ল সেণাৰ কাষত।”

[ ১১৮ ]

সাজি পাৰি সৈন্য সেনা সবে সাজু হ'ল
বুলিব ধৰিলে ৰজা উৎসাহ মনত:
“কমতাৰ সৈন্য সেনা! কমতাৰ আশা!
সাজু হোৱা সবে, লাগে যুদ্ধ দিবগই
গৌৰীয়া সেনাৰ স’তে; পাপীষ্ঠ যৱনে
আহিছে ৰাজ্যৰ লক্ষ্মী হৰি নিবলই!
অকালত উঠে আজি কলীয়া দাৱৰ!
বীৰ বেশে কমতাত পাপীষ্ঠ যৱন!—
মনত বাসনা জানো, পৰাজয় কৰি
কমতা সেনাক, হৰে স্বাধীনতা ধন!
সাজু হোৱা, সৈন্য সেনা। নতু, জন্মভূমি
মাতৃ সম কমতাক লুঠিব যৱনে!
পুত্ৰ সম তোমালোকে কি কৰি সহিবা
মাতৃৰ কেলেশ? হায়! হৃদয়ে স’বনে?
হেৰুৱাই স্বাধীনতা, দাস যৱনৰ
হ’বলই নেকি হায়। কাৰো ইচ্ছা যায়?
স্বৰ্গাদপি গৰীয়সী জনম ভূমিক,
মাতৃসম কমতাক শোকত বুৰাই?
সৈন্য সেনা সবে চাই বুলিলে ৰজাক,
বীৰোচিত সুৰে কৰি গভীৰ গৰ্জ্জন:—
স্বাধীনতা মহাৰত্ন, তেনে ৰতনক
পাৰেকি শক্ৰৱে নিব থাকোতে জীবন?
কমতাবাসীৰ নাম থাকে যত বেলি,
যেতিয়ালইকে প্ৰাণ থাকিৰ আমাৰ,

[ ১১৯ ]

পাৰে কি গৌৰীয়া সেনা লুটিব মাতৃক,
বীৰ পুত্ৰ এতিয়াও ভৰি আছে যাৰ?
বলা মহাৰাজ! যাওঁ এই মুহুৰ্ত্ততে
গৌৰীয়া সেনাৰ নাম সমূলে নুমাও!
শিয়াল পোৱালী হই সিংহে স'তে যুজে!
কোন সাহসত মাথো ভাবিয়ে নাপাওঁ!”
“কৃতজ্ঞ সন্তান যদি হোৱা কমতাৰ”
সেনালই চাই পুনু বুলিলে ৰজাই “
ৰাখিব খোজাহে যদি জাতীয় সম্মান,
সাজু হোৱা আজি হিয়া সাহসে ভৰাই!
ৰাখিবৰ মন যদি স্বাধীনতা ধন,
যৱনক কৰা ধ্বংস কৰি প্ৰাণপণ!
ৰাখা মান, জন্ম ভূমি কমতা নগৰ,
নতুবা, কমতা আজি হ’ব যৱনৰ!
“কি বুলি মহাৰাজ! হ’ব যৱনৰ
স্বৰ্গাদপি গৰীয়সী কমতা নগৰ?
যেতিয়ালইকে ব'ব তেজ শৰীৰত,
নোৱাৰে সোমাব শক্ৰ নগৰ মাজত!
ইচ্ছা কৰিনেকি হায়! দিম মহাৰাজ!
কলঙ্কৰ ছাই সানি কুল-গৌৰৱত
স্বাধীনতা মহাধন অমূল্য ৰতন?
দিমনকি তেনে ধন শক্ৰৰ হাতত?
পৰাধীনতাৰ হায়! বিষাক্ত শিকলি
কমতা বাসীয়ে নেকি পিন্ধিৰ দিঙ্গিত!

[ ১২০ ]

নাভাবিবা এনে বুলি তুমি মহাৰাজ!
কমতা সেনাৰ নোহে এনেকুৱা চিত।
সকলো সুখৰ ঠাই জনমৰ ভূমি
ৰাখিব নোৱাৰোঁ যদি ,কিয় হাতে হাতে
লইছোঁ মিছাতে আমি চোকা তৰোৱাল?
দুখনি যে আছে হাত, সিও কি মিছাতে?”
এই বুলি সৈন্য সেনা সবে সাজু হ’ল,
উঠিলে শবদ জয়। কমতাৰ জয়!
গ’ল সবে যুদ্ধলই ৰজাৰে সইতে
ত্যাগ কৰি আপোনাৰ পৰাণৰ ভয়।
নগৰৰ বাজ হই পালে যৱনক
ইদলে সিদলে হ’ল বহু বেলি ৰণ,
মৰা-মৰি, কটাকটি হ’ল দুদলৰে
তিষ্ঠিব নোৱাৰি পাছে পলাল যৱন।
শক্ৰৰ মাজত দেখি আপোন মন্ত্ৰীক,
আচৰিত হই ৰজা ধৰিলে বুলিব,
এতিয়া জানিলো মন্ত্ৰী! কেনে কই পালে
কমতা পুৰত আজি যৱন অহিব!
তীৰ্থলই যাওঁ বুলি গ’লা গৌৰলই,
শক্ৰক দেখালা আনি আপোনাৰ ঘৰ?
এয়ে কি তোমাৰ মন্ত্ৰী! ভাল বিবেচনা?
দেশদ্ৰোহী হ’লা-ল’লা পক্ষ বিপক্ষৰ
জনাবুজা তুমি মন্ত্ৰী! পবিত্ৰ ব্ৰাহ্মণ
কুলত তোমাৰ জন্ম; কিন্তু কি কাৰণ

[ ১২১ ]

দেশদ্ৰোহী হই, কৰা ধবংস জন্ম ভূমি!
এনুৱা ধৰম হায়! ক’ত পালা তুমি?”
ৰজাৰ কথাটী শুনি বুলিলে মন্ত্ৰীয়ে,
নিন্দি যে মোক তুমি দেশদ্ৰোহী বুলি,
তুমি কি নোহোৱা ৰজা! ব্ৰহ্ম-বধী পাপী?
তোমাক সি পাপে নেকি নোচোৱে সমূলি?
বিপদত পৰি আজি বিচাৰিছা ধৰ্ম্ম?
নিবিচাৰি তুমি কিন্তু বামুণ মাৰিলা
নিশ্চয় জানিবা তুমি, সি মহা পাপত
আপোনাৰ সুখ শান্তি আপুনি নাশিলা!”
“নিবিচাৰি সচা মন্ত্ৰী মাৰিলো ব্ৰাহ্মণ,
সি পাপৰ প্ৰতিফল আপুনি ভূগিম
কিন্তু কি কাৰণে তুমি আনিলা বিদেশী”
কমতা পুৰত? হায়! কিৰূপে সহিম?
মই পাপী ব্ৰহ্মবধী, মোক ৰজা ভাঙ্গি
আন এজনক ৰজা কিয় নাপাতিলা?
এটাৰ দোষত লাগি, কিয় জন্মভূমি
শত্ৰুৰ হাতত আজি ধ্বংসিব খুজিলা?
মোৰ পাপতেই কিয় যাব কমতাৰ
স্বাধীনতা মহাধন, অমূল্য ৰতন?
এনে নীতি পালা কত? কেনুৱা শাস্ত্ৰত?
এয়ে কি তোমাৰ হায়! পবিত্ৰ ধৰম?
বিপদত পৰি আজি বিচাৰিছোঁ ধৰ্ম্ম
কিয় এনে ভাব মন্ত্ৰী! ভাবিছা মনত?

[ ১২২ ]

পলাইছে শত্ৰুসেনা তিষ্ঠিব নোৱাৰি;
নাই পৰা আজি মই একো বিপদত।
কিন্তু প্ৰকৃততে তুমি অকাৰ্য্য কৰিলা,
ঘৰুৱা দ্বন্দত মাতি শত্ৰুক আনিলা;
দেশ-দ্ৰোহ মহাপাপ কৰি আচৰণ,
কলঙ্কিত কৰি ল’লা পবিত্ৰ জীৱন।
যাৰ খাই হ’লা তুমি দাঙ্গৰ দীঘল,
কোমল কোলাত যাৰ হ’লা অত বৰ,
তেনুৱা জন্মভূমিৰ চিন্তিলা অহিত?
এয়ে কি তোমাৰ মন্ত্ৰী! চিন ধৰমৰ?
নাভাবিবা মন্ত্ৰী! তুমি মই ভয় পাই
কইছো ইদৰে আজি; মোৰ শঙ্কা নাই;
নাই ভয়, নাই চিন্তা, থাকোতে জীৱন
কমতা কৰিব জয় নোৱাৰে যৱন।
মোৰ দোষতে যে তুমি শক্ৰক মাতিলা;
জনম ভূমিৰ হিয়া শেলেৰে বিন্ধিলা।
সি কাৰণ মাথোঁ মন্ত্ৰী। পাইছোঁ বেজাৰ,
মোৰ দোষতেই কিয় দুখ কমতাৰ?
নোদোষিবা ৰজা! মোক; ৰজাৰ দোষত
ৰাজ্য নাশ, অমঙ্গল ঘটেই ৰাজ্যত।
উলুৰ লগত পোৰে জুটুলা বগৰি;
কি হ’ব এতিয়া আৰু নিয়ায় বিচাৰি?”
“বিধতাৰ ভূল মন্ত্ৰী। যদি সেয়ে হয়,
ধীৰেৰে মন্ত্ৰীক চাই নীলাম্বৰে কয়,

[ ১২৩ ]

“বিধতাৰ অবিচাৰ! লোকৰ লগত
পুৰিদেই চাই হ’ব লোকে অদোষত!”
* * * *
আকউ গৌৰীয়া সেনা আহিল উলটি,
ৰজাক ধৰিলে আহি চাৰুকাষে বেৰি;
কমতা-সেনাৰ কিন্তু জাঠিৰ খোঁচত
তিষ্ঠিব নোৱাৰি তাত, পুনু গ’ল এৰি!
* * * *
আকউ পলাই গ’ল যৱনৰ সেনা;
পাছে পাছে নিয়ে খেদি কমতা-সেনাই!
এই দৰে শক্ৰ সেনা ঘনে ঘনে হাৰে;
প্ৰাণৰ ভয়ত যায় সঘনে পলাই!

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 123 crop)

[ ১২৪ ]

দ্বাদশ সৰ্গ!
⸻<>⸻

 -I will not yield,
To kiss the ground before young Malcolm's feet,
And to be baited with the rabble’s curse,
      ⸻Shakespeare.

 নীৰলে নীৰলে যায় নিতউ সময়
একেৰাহে, নাই যেন আমনি ভাগৰ,
কত দিন, কত পক্ষ, কত মাহ যায়
এমাহ দুমাহ কৰি কতনো বছৰ!
তথাপি খন্তেক ৰই ক’তো নুজুৰায়,
আমনি ভাগৰ জানো অলপকে নাই!
কাকূতি মিনতি কৰি কত মাতে নৰে,
অলপো নৰয়, জনো, কানতো নপৰে!
যেনেকই বলে নই নিতে একেৰাহে,
সময়ৰো গতি, হ!য়! যায় তেনেকই,
নইৰো ভাগৰ নাই, নাই সময়ৰো,
সময়ো নৰয় ক’তো, নইও নৰয়!
সময় নইৰ গতি একেই বিধীয়া, •
কিন্তু ভেটা দিলে পাৰি নইক ৰখাব;
নাই কিয়া মাথোঁ ভেটা বুদ্ধি এনেকুৱা
সময়ক যিটে হায়! পাৰিব ভূলাব!

[ ১২৫ ]

নইও নিতউ যায়, সময়ো নিতউ:,—
নই যায় একেৰাহে ফালে সাগৰৰ;
বুজিব নোৱাৰোঁ মাথোঁ সময়ৰ গতি,
কোন ফালে যায়? চাপে কিহৰ কাষৰ?
কোন আছে সময়ৰ? কোন ফালে? কেনি
নিতে একেৰাহে যায়? অলপো নৰয়?
কাৰ কাষলই যাওঁ? কোনেনো বুজাব
সময় কলই যায়? কোনে দিব কই?
কালৰ গৰ্ভত যায় সময়ৰ গতি,
এই কথা মাথোঁ হায়! ল’ৰাক ভূলোৱা।
কেনি আছে কাল গৰ্ভ? নিতে চাই থাকো
নেদেখিলো কেনি যায়! মিছা হল চোৱা।
দিনৰ পাছত ৰাতি, ৰাতিৰ পাছত
আহিলে আকউ দিন; এনেকুৱা কৰি
কত দিন, কত পক্ষ, কত মাহ গ’ল,
কত যুদ্ধ হই গ’ল বছৰি বছৰি।
বহু যুদ্ধ হই গ’ল বাৰ (১২) বছৰত
কমতা সেনাৰে স’তে গৌৰীয়া সেনাৰ,
কমতা কৰিব জয় নোৱাৰি যৱন,
সকলোৱে বহি আজি কৰিছে বিচাৰ।
খঙ্গমনে ক’লে এটী যৱনৰ যোদ্ধা:—
পূৰ্ব্বে কইছিলে মন্ত্ৰী—“কমতাৰ প্ৰজা,
কৰিব সহায় বহু আমাৰ সেনাক,
ত্যাগ কৰি আপোনাৰ খেনবংশী ৰজা।

[ ১২৬ ]

আৰু কইছিলে, বোলে সকলো প্ৰজাই
ৰজাৰ বিপক্ষ হই, পঠাইছে মোক
কবলই নবাবক কমতা বাসীয়ে
সহিব ৰাতিয়ে দিনে আৰু কত দুখ!
কমতা পোৱা মাত্ৰকে ফউজে আমাৰ,
কইছিলে মী, বোলে, সকলো প্ৰজাই
ত্যজিব আপোন ৰজা, নকৰে কদাপি
আমাৰ বিপক্ষে যুদ্ধ, কৰিব সহায়!
কিন্তু চোৱা সেনাপতি! ভাবাচ্ছে! এতিয়া,
সকলে কমতাবাসী লই তৰোৱাল,
অতুল বীৰত্ব আৰু সাহসে সইতে,
কৰিছে আমাৰে যুজ আজি অতকাল!
এই বাৰ (১২) বচৰত জানিব পাৰিলে!
প্ৰজাই মন্ত্ৰীক দিয়া নাই পঠিয়াই;
আপোনাৰ স্বাৰ্থ মাথোঁ পূৰাবৰ মনে,
মিছাতে আমাক দুষ্টে আনিলে ভূলাই!
পঠিয়াই দিছে মোক সকলো প্ৰজাই,
এই বুলি কোৱাতেহে পঠালে আমাক
নবাবে, নহলে, তেও নপঠালে হয়,
কেতিয়াও কমোত যৱন সেনাক!
যি হবৰ হই গল; অত যুদ্ধ হ'ল,
এতিয়া মন্ত্ৰীক কোৱা, মিতাই দিয়ক
যেনে তেনে উপায়েৰে, ভালেৰে বুজাই
কমত ৰজাৰে সতে আমাৰ সৈন্যক!

[ ১২৭ ]

সেনাপতি নিমিতালে কমতা বজাৰে
ন'হব আমাৰ ৰক্ষা, জানিবা পাছত
অত সেনা ধ্বংস পালে! যি কেইটা আছোঁ
সি কেটাৰো নষ্ট পাব প্ৰাণ অকালত!
এই বুলি যোদ্ধাজন ৰল মনে মনে,
একেষাৰে সকলোৱে দিলে তাতে ৰাই!
বহু পৰ ৰই থাকি, বুলিলে জামালে,
“মিতা য’ক তেনেহলে; একো কথা নাই!”
“আপোনাৰ স্বাৰ্থ মন্ত্ৰি! পুৰাবৰ মনে”
মন্ত্ৰীক মতাই আনি বুলিলে জামালে,
‘ছলেৰে ভুলাই আনি আমাৰ সেনাক
বহু কষ্ট বহু ক্লেশ দিলা অতকাল!
তোমাৰ কথাতে কৰি নবাবে বিশ্বাস,
আমাক পঠাই দিলে কমতা পুৰত!
তোমাৰ ছলতে মাথোঁ বহুত সেনাই
তিয়াগ কৰিলে প্ৰাণ শক্ৰৰ হাতত!
যি হব হই গ'ল! যোৱা ঘটনাৰ
নিমিত্তে নকৰোঁ মন্ত্ৰি! সঁতাপ মনত
কিন্তু মিলা-প্ৰতি তুমি দিয়া কৰোৱাই
কমতাৰ নীলাম্বৰ ৰজাৰ লগত!
শিকাই বুজাই তুমি কোনো উপায়েৰে,
ৰজাৰে সইতে দিয়া আমাক মিলাই!
নকৰো আকউ যুদ্ধ কিহল মিছাতে
নিতে নিতে যুদ্ধ কৰি? মিছা, কাজ নাই!”

[ ১২৮ ]

“বীৰ পুৰুষৰ ৰীতি নহয় এনুৱা
জামালৰ ফালে চাই মন্ত্ৰীয়ে বুলিলে
“শতুৰুক আশ দিয়া নহয় যুগুত
উপহাস সকলোৱে কৰিব মিতিলে!
আশঙ্কা মনত তুমি নকৰাঁ জামাল!
কমতা সেনাই আৰু যুজিব কিমান!
লাহে লাহে বৰ ভয় পাইছে সিহঁতে
এদিন পলাই যাব, চোৱাছোঁ প্ৰমাণ! •
পলাব এদিন সবে ৰজাক তিয়াগি,
ৰাজ্য এৰি যাৰ গুছি আন দেশলই;
পৰিব এদিন ৰজ! আমাৰ হাতত
নালাগে মিতিব ব’লা যুদ্ধ কৰাঁগই!”
"কাফেৰ! যুদ্ধৰে কথা মাথোঁ থাক কই,
মিতাবৰ কথা ক’লে নোখোজ মিতাব;
তোৰ-ইচ্ছা মাথোঁ তোৰ স্বাৰ্থ পূৰাবৰ,
নতু অকালত হায় আমাক মৰাব!
অভিসন্ধি তোৰ দুষ্ট! পাৰিছো বুজিব,
কিন্তু তেঙ্গৰালী তোৰ নাথাটে আমাত
যি ৰূপে লগালি যুধ, আজিও সিদৰে
মিতাই দে, নতু, প্ৰাণ নাথাকে দেহাত!
পৰাণৰ আশা যদি কৰহে কাফেৰ!
মিতাই দে কোনোমতে ৰজাৰ লগত!
নহ’লে, নহ’ব তোৰ কোনোমতে ৰক্ষা
মৰিবি নিশ্চম আজি মোৰ ওচৰত!

[ ১২৯ ]

“মাৰা যদি মাৰাঁ মোক” বুলিলে মন্ত্ৰীয়ে
“ৰজাৰে সইতে মই নোৱাৰোঁ মিতাব
ই মুখৰে আৰু মই নকৰো কাবউ,
পুত্ৰ হন্তা নীলামক নোৱাৰো বুজাব!”
মন্ত্ৰীৰ উত্তৰ শুনি, জ্বলিলে জামাল
খঙ্গমনে ক’লে চাই এজন যোদ্ধাক,
“লই যোৱাঁ বেগে চুজা (১) এই কাফেৰক!
শাস্তি কৰি মাৰাগই এই পাপাত্মাক!
টুকুৰা-টুকুৰে কাটি মাংস দুৰাত্মাৰ,
মাতি মাতি কুকুৰক দিবা খাবলই!
বলেৰে খুৱাব! ধৰি গোমাংস দৃষ্টক
এনে কাম যেন আৰু নোহে অগলই!
মুঠামুঠে খেৰ বান্ধি পাছে গোট গাই,
অগনি লগাই দিবা জীয়াই জীয়াই!
এনেকই শাস্তি কৰি মাৰিবা জুইক,
ৰাজ-দ্ৰোহী, দেশ-দ্ৰোহী নীচ কাফেৰক! ,
জামালৰ কথ! শুনি, ধৰিলে মন্ত্ৰীক
যোদ্ধা কেইজন মানে হাত দুখনত,—
আঁতৰাই লই গল বুলিলে চুজাই
মন্ত্ৰীলই চাই পাছে অতি কোৰোধতঃ–
“আপোনাৰ স্বাৰ্থ তোৰ পূৰাবৰ মনে,
দেশ-দ্ৰোহী, ৰাজ-দ্ৰোহী হ'লি দুৰাচাৰ!
লোকলই হুল পাতি নিজেই পৰিলি,
এনুৱাই প্ৰতিফল ঘটে এনুৱাৰ!!

[ ১৩০ ]

নানা শান্তি কৰি তোৰ বধিম পৰাণ,
নকৰে কোনেও যেন আৰু এনেকুৱা
আগলই দেশ দ্ৰোহ পাপ আচৰণ,
ৰাজ-দ্ৰোহ যেন আৰু নহয় এনুৱা!
এই বুলি গাৰ মাংস কাটিলে মন্ত্ৰীৰ,
টুকুৰা-টুকুৰ কৰি দিলে কুকুৰক!
কটাঘাত দিলে সানি লোন জলকিয়া!
আৰু কত শাস্তি নানা দিলে বামুনক;
সেই বোৰ কথা আৰু কি কৰি লিখিম?
লেখনী নিলিখে নিজে কঁপিছে হাতত!
হিন্দুৰ পৰান মাত্ৰে কান্দি কান্দি উঠে
অমানুষি অত্যাচাৰ দেখি বামুনত;
গোট গাই খেৰ বান্ধি জীয়াই জীয়াই
মাৰিলে মন্ত্ৰীক পাছে অগনি লগাই!
পবিত্ৰ কুলত জন্মি, যবন হাতত
এৰিলে পৰান মন্ত্ৰী আপোন দোষত!
কোনে ক'ব পাৰে হায়! কোনো দেখি,
স্বৰ্গল’কে যাব নেকি, যাব নৰকত
দেশ-দ্ৰোহ মহাপাপ কৰি আচৰণ
মন্ত্ৰীয়ে পৰাণ এৰি যৱন হাতত!
যলইকে য’ক হায়! নালাগে সি কথা,
কিন্তু ৰ'ব দেশ জুৰি কলঙ্ক মন্ত্ৰীৰ!
ইতিহাস লেখকেও লিখিব কলঙ্ক,
অমানুষি অন্যাচাৰ ৰাজ বিদ্ৰোহীৰ

[ ১৩১ ]

মাতিলে চুজাক পুনু বুলিলে জামালে,
“যোৱাঁ তুমি চুজা! পুনু ৰজাৰ কাষত,
কোৱাঁ গই মিত্ৰকৰো তেওৰে সইতে
একো কাজ নাই আৰু যুদ্ধ বিগ্ৰহত।
আৰু ক’বা ভালকই বুজাই ৰজাক,
আমালোক দেশলই গুছি যাওঁগই।
যোৱাৰ কালত কিন্তু ৰানীয়ে সইতে,
আমাৰ বেগমে যেন দেখা দেখি হয়।
ক’বা তুমি আছে বহু তিৰুতা লগত,
সি সকলে কুঁৱৰীক খোজে চাই যাব;
যদি দিয়ে অনুমতি মিত্ৰ ভাব কৰি,
তেনেহলে, নবাবেও বৰ ভাল পাব।
যোৱা তুমি, যোৱা চুজা! বেগাই তালই,
কোনোমতে নীলামক কৰিবা সন্মত,
যদি মান্তি হই তেওঁ মিত্ৰ ভাব কৰি,
দেখা হ’বলই কয় ৰানীৰ লগত,
ভাল ভাল যোদ্ধা বহু বাচি বাচি লই,
তিৰুতাৰ সাজ পাৰ পিন্ধাই দেহত
দোলাত ভৰাই দিম ভালই পঠাই,
অস্ত্ৰ শস্ত্ৰ লুকুৱাই কাপোৰ-তলত
এনে নকৰিলে চুজা। নোৱাৰি জিনিব
কমতা বাসীক আৰু কমতা সেনাক;
শক্ৰ ধ্বংসিবৰ বুদ্ধি এয়েই প্ৰধান,
এয়ে হলে পৰা হব ধৰিৰ ৰজাক।

[ ১৩২ ]

যদি মান্তি হয় ৰজা ক’বা ভাল কই,
তিৰুতা মানুহ মাথোঁ আহিব আমাৰ
তোমাৰ মানুহে জানো দুৰ্ঘট ঘটায়?
তেনে হলে, সিটো জানা কলঙ্ক তোমাৰ।”
এই বুলি মনে মনে থাকিলে জামাল,
নগৰৰ ফালে গ’ল চুজা ধীৰে ধীৰে,
পালেগই নগৰত কমতা ৰজাক,
অকলে অকলে থকা চ’ৰাৰ বাহিৰে।
ৰজাক চেলাম কৰি বুলিলে চুজাই,
গৌৰৰ নবাবে মোক দিছে পঠিয়াই
তোমাৰ কাষত ৰজা! মিত্ৰ ভাব কৰি,
যদি কৰা মিলাপ্ৰীতি, যাব যুদ্ধ এৰি।
শক্ৰ ভাব এৰি যদি মিত্র ভাব কৰা
আমালোক সৈন্য সেনা গুছি যাওঁ গই;
যাবৰ কালত কিন্তু ৰাণীয়ে সহিতে
বেগম চাহাবে খোজে যাব দেখাকই!
সৈন্য সেনাদিৰো অাছে বহুত তিৰুতা
সি সকলে কুঁৱৰীক খোজে চাই যাব;
অনুমতি দিলে পাৰে অাহিব সকলো,
সেয়ে হ’লে নবাবেও বৰ ভাল পাব।”
“যুদ্ধ এৰি যায় যদি নবাবে তোমাৰ”
চুজা লই চাই ধীৰে বুলিলে ৰজাই,
“গুছি যক; বাৰু তুমি ৰ’বাছোঁ অলপ;”
এই বুলি গ’ল ৰজা ভিতৰ সোমাই।

[ ১৩৩ ]

ভাঙ্গি-পিটি সকলোটী ক’লে কুঁৱৰীক,
আনন্দিত হই ক’লে ৰাণীয়ে পাছত,—
“মিলা-প্ৰীতি কৰা নাথ! নালাগে বিগ্ৰহ
গৌৰীয়া সেনাৰে স’তে আৰু অকাৰ্য্যত।”
“মিলা-প্ৰীতি কৰো প্ৰিয়ে! একো কথা নাই,”
ৰাণীলই চাই ধীৰে বুলিলে ৰজাই,
“আশঙ্কা অলপ কিন্তু হইছে মনত,
বেগম আহিব খোজে তোমাৰ কাষত।”
“কিহৰ আশঙ্কা নাথ? বহু দিনাবধি,
মোৰো ইচ্ছা আছে বৰ’ বেগম চাবৰ,
কেনেকুৱা সাজ পাৰ, কেনে পিন্ধা উৰা
তিৰুতা বোৰৰ নাথ! গউৰ দেশৰ।
কেনেকুৱা অলঙ্কাৰ পিন্ধেনো বেগমে
সাধাৰণ তিৰুতাই পিন্ধে কেনেকুৱা;
কেনেকুৱা মাত কথা, কেনুৱা ৰূপত,
চাবলই আছে আশা, চাওঁছোঁ অনোৱা।”
কুৱঁৰীৰ কথা শুনি বুলিলে ৰজাই—
“আহোক ‘বেগম’ তেনে, একো কথা নাই।
তোমাৰ যেনুৱা ইচ্ছা, যাকে ভাল পোৱা
নকৰি তেনুৱা প্ৰিয়ে! কৰিম কেনুৱা?”
ই বুলি আকউ ৰজা আহিলে ওলাই
ধীৰে ধীৰে ক’লে পুনু চুজালই চাই।
“যোৱাঁ দূত! তুমি গই কোৱা নবাবক,—
মিত্ৰ হ’লো, আহে যদি ‘বেগম’ আহক।”

[ ১৩৪ ]

ৰজাৰ কথাতে পুনু বুলিলে চুজাই,—
“তিৰুতা মানুহ মাথোঁ আহিব আমাৰ,
তোমাৰ মানুহে জানো দুৰ্ঘট ঘটায়?
তেনেহ’লে সিটো ৰজা! কলঙ্ক তোমাৰ।”
সিকাৰণে ভয় একো কৰিব নিদিবা,”
চুজালই চাই ধীৰে বুলিলে ৰজাই,—
“হিন্দু ৰজা নোহে তেনে বিশ্বাসঘাতক;
ক’বা তুমি নবাবক, একো শঙ্কা নাই।”
মনোৰথ সিদ্ধি হ’ল; আনন্দ মনত
উলটি আহিল চুজা আপোন কোঠত।
হ’ব ভাবি ষড়যন্ত্ৰ অচিৰে সফল,
আনন্দ মগন হ’ল যোদ্ধাৰো সকল।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 134 crop)

[ ১৩৫ ]

ত্রয়ােদশ সর্গ।

⸺<>⸺

She, with all a monarch's pride
Felt them in her bosom głow,
Rushed to battle, fought and
* * hurled them at the foe.
Ruffians, pitiless as proud
Heaven awards the vengeance due;
* * * * * *
Shame and ruin wait for you
                                   ⸻Cowper.

  পঞ্চমী তিথি আজি সৰস্বতী পূজা
 কমতা পুৰৰ ৰজা প্রজাৰ ঘৰত,
 বহু হাবিয়াস কৰি পূজিছে আইক
 সাদৰী ৰাণীয়ে কত ভকতি মনত।
 ভাৰতীৰ পূজা আজি, দিন আনন্দৰ।
 কোনাে খেলে দবা ‘পাশা কোনাে খেলে কড়ি’;
 কোনােৱে বাইছে বীন (অতি চেনেহৰ
 আইৰ বজোৱা যন্ত্র) উলাহেৰে ধৰি।
 ৰজাৰ চৰাত আজি বহু মানুহৰ
 সমাগম ভাৰতীৰ পূজা চাবলই;
 ভৰাই ভক্তি ফুলেৰে হৃদয়ৰ তোড়া
 আইৰ পাৱত দিছে হাবিয়াস কই।

[ ১৩৬ ]

ভূমি লুটি সেৱা কৰি, ভকতি ভাৱেৰে
কৰিছে আইক আজি কত তুতি-নতি!
দেখি এনেকুৱা ভাব, আইৰ প্ৰতিমা,
আছে কি এনুৱা যাৰ নোপজে ভকতি?
বাজিছে পাৱত আহা! এপাহি পদুম
ত্ৰিভঙ্গ মুৰতি আই, ধৱল বৰনা;
সেউজীয়া সাজ তাতে জিলিকিছে গাত
অপুৰ বিভাৰে লই জেউতীৰ কনা!
“কচ্ছপী” বাজিছে আহা! হাতত ধুনীয়া
অতি সাদৰৰ বীণা ভাৰতী আইৰ
বাজে বাজে যেন লাগে অমিয়া সুৰেৰে,
দুৰ্ভগা কবিৰ কৰি অন্তৰ সুথিৰ!
সৰস্বতী পূজা আজি,-যাৰ কৰুণাত
আৰ্জ্জিলে অক্ষয় কীৰ্ত্তি কবি চেক্ষপীৰ,
ভাৰ্জ্জিল, হোমাৰ, দান্তে, অন্ধক মিল্টন,
কমতাত পূজা আজি সেই ভাৰতীৰ!
কৰিব নোৱাৰি হায়! ঠিক উচ্ছাৰন
“উষ্ট্ৰ” শবদৰ নিজ প্ৰিয়াৰ কাষত
পাই মহা অপমান, ত্যজি গৃহবাস,
অৰন্যত গই পাছে দুখ বেজাৰত
যাক পূজা কৰি পালে “কবিত্ব শকতি
ভাৰতীয় কালিদাসে, যাৰ চেনেহত
শকুন্তলা, "মেঘদূত’, "কুমাৰ সম্ভব ”
ৰঘুবংশ আদি কাব্য ৰচিলে পাছত

[ ১৩৭ ]

যাক পুজা কৰি আজি মৰিও অমৰ
কালিদাস, চেক্ষপীৰ, কবি ভবভূতি,
সেই ভাৰতীৰ আজি পূজা কমতাত!
কৰিছে আইক ৰাণী ভকতিৰে তুতি
নোহোৱা কেবল আই! কবিৰে ঈশ্বৰী
বীৰৰো ঈশ্বৰী তুমি, সমৰ জয়িনী!
তুমি বিষ্ণু, তুমি শিৱ, তুমি প্ৰজাপতি,
তুমি আদি, তুমি অন্ত, তুমি শক্তি, বাণি!
তুমিয়ে বধিলা মাতৃ! শুম্ভ নিশুম্ভক,
দশভূজা ৰপ ধৰি মহিষাসুৰক,
ৰাম ৰূপে ৰাৱনক, কৃষ্ণ ৰূপে কংস,
যমদগ্নি ৰূপ ধৰি ক্ষত্ৰীয়ৰ বংশ!”
এই দৰে কৰে তুতি ৰজা আৰু ৰাণী;
পূজাৰীয়ে কৰে পুজা সাদৰে আইক;
এনেতে আহিলে এটা দুৱাৰ ৰখীয়া,
হাত যোৰ কৰি ক’লে ৰজা কুঁৱৰীক;
“আহিছে বেগম’ বহু দোলাৰে সইতে,
দুৱাৰতে আছে ৰই, আহিব খুজিছে;
অনুমতি দিয়ে যদি, যাওঁ আনোগই
ৰ’দত 'বেগমে বহু কেলেশ পাইছে!"
দুৱৰীৰ কথা শুনি, শুধিলে কুঁৱৰী—
“দেখিছিলা নেকি? কোৱাঁ, কেনুৱা ‘বেগম’
কেনেকুৱা সাজ পাৰ? কেনুৱা ৰূপত?
কখাবাত্ৰা কেনেকুৱা? কেনুৱা আয়ম

[ ১৩৮ ]

পেৰোৱাই মা দোলা কলে দুৱৰীয়ে,
নাই পোৱা দেখা হলে মই ‘বেগমক;
আহিছে বহুত দোলা লগত তেওঁৰ,
আজ্ঞা পালে আনোগই শীঘ্ৰে সিলোকক!
“যোৱা তুমি আনাগই শীঘ্ৰে বেগম
দুৱৰীক চাই পাছে বুলিলে কুঁৱৰী!
অনুমতি দিলে ৰজা ৰানীৰ কথাতে;
নিবলই বেগমক আহিল দুৱৰী!
আনন্দ মনত গ'ল কুঁৱৰী সোমাই,
পমিলী বুৰীক মাতি ক'লে উলাহত;
“আহিছে ‘বেগম’ বাই! পাবহি এতিয়া,
বহুত মানুহে স’তে আছে দুৱাৰত!”
তামুলী চ’ৰাত গই পা! ধাৰি কঠা,
দলিহা, বানত আদি বহাৰ সজুলী!
এই সাজ এৰি তুমি পিন্ধা আন সাজ,
বেলি নকৰিবা বাই বান্ধ! চুলি-টুলি!”
ধুন-পেচ আৰু আই! লাগিছে কেলেই!
নহও গাভৰু আমি! এই সাজে হব!
তোমাৰ বয়স আছে তুমি পিন্ধাগই
ভাল সাজ অলঙ্কাৰ তেতিয়া বাব!”
বুৰী হলে নেকি বাই! কলে কুঁৱৰীয়ে,
“ভালই সাজ পাৰ নাপায় পিন্ধিব?
খোঁপা মাথোঁ বান্ধে নেকি গাভৰু কালত!
বুৰীৰ বুলিলে চুলি মুকলি থাকি!

[ ১৩৯ ]

এই সাজ পাৰ আৰু মুকলি চুলিৰে
দেখিলে তোমাক বাই! বেগমে ভাবিব,
কমতা নগৰ বাসী তিৰুতা মানুহ
ভাল কই পিন্ধি উৰি নাজানে থাকিব৷”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে পিন্ধিলে উৰিলে,
বুৰীয়েও সাজ পাৰ পিন্ধিলে শলাই;
দলিছা, বানত, ধাৰি-কঠ মিহি পাটী
তামুলী চৰাত পাৰে কোঠালী ভৰাই
লাগিছে ৰানীৰ গাত উলহ-মালহ
বেগমক চাবলই গউৰ দেশৰ;
আহিব আহিব বুলি কত আশা কৰি
আছে তেওঁ উলাহেৰে ভৰাই অন্তৰ!
কিন্তু অকস্মাতে হায়! বজ্ৰাঘাত হ’লে
যিৰূপে নৰৰ প্ৰাণ কম্পমান হয়,
হঠাতে বাজত শুনি সেনাৰ কোঢ়াল,
সি ৰূপে ৰানীৰ কঁপি উঠিলে হৃদয়!
বেগা-বেগি কই ৰানী আহিলে ওলাই
পমিলী বুৰীয়ে স’তে দেখিলে বাজত;
আছে দোলা সুদা হই নহয় বেগম,
আহিছিল যোদ্ধা মাথোঁ দোলা-ভিতৰত!
মেলেচৰ ফাঁকি মাথোঁ, পাৰিলে বুজিব,
বুদ্ধি ছলনেৰে মাথোঁ ছলিলে যৱন!
তিৰুতা পঠাম বুলি পঠিয়াই সেনা
পেৰোৰাই ভিতৰত কৰে আক্ৰমন!

[ ১৪০ ] 

দেখিলে ৰানীয়ে বহু নিৰস্ত্ৰ সেনাৰ
নাশ কৰি প্ৰাণ দুষ্ট গৌৰীয়া সেনাই,
বিশ্বাস-ঘাতক কৰি কমতা ৰজাক
বন্দী কৰি বেৰি-কুৰি ধৰিলই যায়।
স্বোৱামীক নিছে ধৰি যৱন সেনাই
তিৰুতাৰ প্ৰাণে হায়! পাৰে কি সহিব?
বীৰাঙ্গনা ৰূপ ধৰি যুদ্ধ সাজ পিন্ধি,
যৱনক চাই ৰানী ধৰিলে বুলিব।
দুৰাত্মা যৱন! আহা! কৰিলি কি কাজ?
ছলেৰে ভূলাই আজি বৰিলি ৰজাক?
নিৰস্ত্ৰ কালত হায়! বধিলি বহুত
কমতাৰ সৈন্য সেনা বহুত যােদ্ধাক।
লঙ্কা নগৰৰ যেনে বীৰ ইন্দ্রজিত,
ৰাক্ষস গৌৰব-ৰবি বধিলে লক্ষ্মণ
সােমাই যজ্ঞৰ ঘৰ নিৰস্ত্ৰ কালত,
তেনেকুৱা ছল আজি কৰিলি যৱন।
মিলা-প্রীতি কৰোঁ বুলি ছলেৰে ভূলালি;
তিৰুতা পঠাম বুলি যােদ্ধাৰো পঠালি।
নিৰস্ত্ৰ কালত হয়! নাশিলি সেনাক,
অনিয়ায় মতে বন্দী কৰিলি ৰজাক।
ই পাপৰ প্ৰতিফল পাবি হে যৱন!
প্রকৃততে যদি হওঁ ৰানী কমতাৰ।”
এই বুলি ল’লে দাঙ্গি এহাতেৰে জাঠি
এহাতেৰে তােল তীক্ষ্ণময় ধাৰ।

[ ১৪১ ]

সহিব নোৱাৰি হায়! ৰোমীয় সেনাৰ
দূৰ-ব্যৱহাৰ, যেনে ৰাণী ব্ৰিটেনৰ,
বোডেচীয়া—যুদ্ধ-সাজে সাজি পাৰি পাছে
অমৰ বেগত গ’ল কৰিব সমৰ,
কিম্বা যেনে কই হায়! লঙ্কাৰ ঈশ্বৰী,
মন্দোদৰী—শুনি মৃত্যু ৰামৰ হাতত
পৰাণৰ স্বোৱামীৰ, যুদ্ধ-সাজ পিন্ধি
আহিছিলে যুদ্ধ দিব মনৰ বেগত;
সিৰূপে কুঁৱৰী আজি বীৰাঙ্গণা সাজি,
জাঠি তৰোৱাল লই ওলাল যুদ্ধত,
প্ৰাশৰ আশা এৰি স্বামী উদ্ধাৰিব
কমতা বাসীক চাই বুলিলে পাছত;
কমতা নগৰ বাসী, কি ল’ৰা কি বুঢ়া!
ওলোৱা সকলো আজি পিন্ধি যুদ্ধ-সাজ!
নিৰস্ত্ৰ কালত আহি, তিৰুতা বেশেৰে
ধৰিলে ৰজাক দুষ্ট যৱনে নিলাজ;
অনিয়ায় কৰি বহু বধিলে সেনাক,
কমতাৰ স্বাধীনতা হৰিব খুজিছে
বিশ্বাস-ঘাতক দুষ্ট যৱন মেলেছে!
এই শোকে মোৰ আজি হৃদয় জলিছে!
ওলোৱাঁ! ওলোৱা! সবে বেলি নকৰিবা,
যুদ্ধ-সাজ-পাৰ পিন্ধি, নতুবা হৰিব
কমতাৰ ৰাজ-লক্ষ্মী নিলাজ যৱনে,
স্বাধীনতা-সুখ বেলি অকালে ডুবিব!

[ ১৪২ ]

মেলেছৰ পদানত হ’ব জন্ম ভূমি!
এই দুখ তোমালোকে কি কৰি সহিবা?
স্বাধীনতা মহাৰত্ন চোৰক বিলাই,
কিবা লই আৰু হায়! ঘৰত থাকিবা?
এদিনৰ স্বাধীনতা স্বৰগৰ সুখ,
পৰাধীনতাত নিতে দুখ নৰকৰ!
সেই দুখ তোমোলোকে কিৰূপে সহিবা?
কেনেকই ‘পদানত হ’বা যৱনৰ?
পৰাধীনতাতকই মৰাই মঙ্গল!—
আহা আহা সৈন্য-সেনা যাও সমৰত!
উদ্ধাৰিম নিজ ৰাজ্য, আপোনাৰ ৰজা,
নতু, সকলোৱে প্ৰাণ ত্যজিম যুদ্ধত!
জনম ভূমিৰ অৰ্থে তিয়াগি পৰাণ,
সম্মুখ যুদ্ধত মৰি যাম স্বৰ্গলই!
ওলোৱা ওলোৱা সবে, নকৰি বৰ বেলি,
নকৰিবা একো আজি পৰাণৰ ভয়
কৰিলো প্ৰতিজ্ঞা কমতা নগৰ
শত্ৰুৰ তেজেৰে ৰাঙ্গলী কৰি,
বিনাশি যৱন মেলেছৰ সেনা
আপোন স্বোৱামী আনিম কাঢ়ি!
ৰজাৰ জীয়ৰী ৰজাৰ কুঁৱৰী,
স্বামীৰ স্নেহৰ তিৰুতা মই
দেখাম বীৰতা দেখাম ক্ষমতা
যৱন সেনাক বিনাশ কই!

[ ১৪৩ ]

পুৰ্ব্বে নাই ধৰা জাঠি তৰোৱাল,
নাই দেখা আগে যুদ্ধনো কেনে,
আজি সি হেপাহ লও পুৰুৱাই,
ওলোৱাঁ সকলো যোদ্ধাৰো তেনে!
কত বল ধৰে কমতাৰ ৰাণী
যৱন সেনাক দেখাওঁ আজি;
মৰে কি নমৰে তিৰীয়ে মাৰিলে,
চাও গই তাত, ওলোৱাঁ সাজি
কৰিলো প্ৰতিজ্ঞা গউৰ নগৰ
নেদেখে যৱনে আকউ গই!
আজি মোৰ পণ, ৰাজ-সিংহাসন
ৰখাম নিশ্চয় স্বাধীন কই!
কৰিলো প্ৰতিজ্ঞা, কমতা নগৰ
শত্ৰুৰ তেজেৰে ৰাঙ্গলী কৰি
বিনাশি ৰত্ন মেলেছৰ সেনা
আপোনাৰ স্বামী আনিম কাঢ়ি!
কমতা নগৰ ৰানী সকলো তিৰুতা!
আহা, আজি সকলোটী যাও সমৰত;
উদ্ধাৰিম নিজ ৰাজ্য, ৰজা আপোনাৰ,
নতু সকলোৰে প্ৰাণ ত্যজিম যুদ্ধত!
জনম ভূমিত লাগি তিয়াগি জীৱন,
সম্মুখ যুদ্ধত পৰি যাম স্বৰ্গলই;
ওলোৱা সকলো আজি কমতা-বাসিনি!
পৰাণৰ ভয় কৰি নাথাকিবা ৰই!

[ ১৪৪ ]

নতু⸻
কৰিলো প্ৰতিজ্ঞা আজি কমতা নগৰ
শত্ৰুৰ তেজেৰে সতে ৰাঙ্গলী কৰিম;
বিনাশি যৱন, দুষ্ট মেলেছৰ সেনা,
আপোনাৰ স্বোৱামীক উদ্ধাৰি আনিম!
কুঁৱৰীৰ কথা শুনি, কমতাপুৰৰ
ল’ৰা বুঢ়া সকলোেটা ওলাল যুদ্ধত;
ওলাল সকলো আৰু তিৰুতা দেশৰ
জাঠি, তৰোৱাল লই সবে দুহাতত!
জয় কুঁৱৰীৰ জয়” উঠিলে শবদ
কমতাপুৰৰ হায়! গগন উথাই,
ভীমা মুৰ্ত্তি ধৰি আজি সাদৰী কুৱৰী
যৱন সেনাক পাছে পাছে খেদি যায়
আগে আগে যায় দুষ্ট যৱনৰ সেনা
কমতা-ৰজাক লই নিজা কোঠালই,
পাছে পাছে যায় খেদি সাদৰী কুঁৱৰী
যৱনক ধৰ, ধৰ, মাৰ মাৰ কই!
নাচায় উলটি দুষ্ট যৱন মেলেছ,
কোঠত সোমাব মাথো গইছে বেগাই!
দেখি যৱনৰ এনে কাপুৰুষ-ভাব,
সাদৰী ৰাণীয়ে পাছে কলে ৰিঙ্গিয়াই;
কাপুৰুষ! ভীৰু! দুষ্ট মেলেছ যৱন!
নকৰি সমৰ কিয় গই পলাই!
আৰু পলা আৰু সোমা কোঠাৰ মাজত,

[ ১৪৫ ]

ৰাণীৰ হাতত কিন্তু ক’তো ৰক্ষা নাই ।”
এই বুলি গই ৰাণী সেনাৰে সইতে
যৱন-সেনাৰ কোঠ কৰি আাক্রমণ,
ভীমা-মূৰ্ত্তি চণ্ডী যেনে দৈত্যৰ যুদ্ধত,
খণ্ড খণ্ড কৰি বহু কাটিলে যৱন।
যৱনৰ তেজে হ’ল কোঠ পঙ্কাকুল;
তিষ্ঠিব নোৱাৰি পাছে ৰাণীৰ যুদ্ধত,
যেনিয়ে তেনিয়ে গ’ল অৱশিষ্ট সেনা
যৱনৰ— ভয় পাই প্ৰাণৰ ভয়ত।
ধন্য ধন্য তুমি ৰানি! কমতা ঈশ্বৰী!
দেখালা বীৰতা আজি নাৰীৰ মৰ্ত্যত।
শতুৰুক ধ্বংশ কৰি অতুল সাহসে,
ৰাখিলা অক্ষয় কীৰ্ত্তি তুমি জগতত।
বীৰতা তোমাৰ দেখি, পুৰনী কালৰ
অতীত ঘটনা কত পৰেহি মনত;
সত্য, ত্ৰেতা, দ্বাপৰৰ কত কথা আনে
সোঁৱৰণী ধীৰে ধীৰে কত উলাহত।
ব্রিটনৰ সেনা হায়! তাহানি কালত,
কৰিছিলে অৱৰোধ আর্লিন নগৰ;
ষোল বছৰীয়া এটী ফৰাচী ছোৱালী
জোৱানে* পাছত আহি কৰিলে সমৰ।
হেৰুৱালে বিপক্ষক, ব্রিটন সেনাক,
আর্লিন কৰিলে ৰজা ভীমা মূৰ্ত্তি ধৰি;

---

* Joan d’ Arc.

</poem>}} [ ১৪৬ ]

তুমিও সিৰূপে আজি আছি সমৰত,
হেকৰাই যৱনক ধংশিলা কু বৰি!
ফৰাচীৰ ইতিহাস থাকে যত দিন,
থাকিব সিমান দিন নাম জোৱানৰ;
আসামত যত দিন থাকে অসমীয়া,
থাকিব উলি যশ তোমাৰো নামৰ!
ৰাণীৰ ৰজা দেখি, পলালে যৱন,
বিচাৰি বিচাৰি পালে ৰাণীয়ে ৰজাক
কিন্তু যেনে অৱস্থাত দেখিলে তেওক,
কান্দে ৰাণী ভুকুৱাই আপোন-হিয়াক!
হায়া হায়া প্ৰানাথ! এয়েকি অছিল
ভাগ্যত তোমাৰ? হৃষ্ট মেলেছ ঘনে
কৰিলে অক্ষতবিক্ষত শৰীৰ তোমাৰ!
কৰিলে৷ মিছাতে নেকি অত চেষ্টা তেনে?
তোমাৰ কাৰণে নাথ! প্ৰাণভৰ এৰি,
যৱন সেনাক বহু নাশিলো যুদ্ধত;
কিন্তু হায়া কান্দে প্ৰাণ, দেখিলে তোমাৰ
অমানুফি অত্যাচাৰ শক্ৰৰ হাতত!
এই বুলি শোকে ৰাণী কামিল্লব’ ধৰিলে,
ঠোকা-ঠোকি কই মাডি বুলিলে ৰজাই,
“ব্ৰহ্মৰধি মই প্ৰিয়ে! সি মহাপাপত
যটিলে এনুৱা মোৰ , উস! প্ৰাণ বাঙ্গ!
নাকান্দিবা৷ তুমি প্ৰিয়ে! নকৰিবা শোক,

[ ১৪৭ ]

কান্দিলেও আৰু তুমি নেদেখিবা মোক
এই জগতত হায়।-হইছে অৱশ
মন, প্ৰাণ, দেহা ক্ৰমে, মুখনি নীল।
খন্তেকৰ পাছে প্ৰিয়ে। প্ৰাণ পখী যাব।
দেহা-সজা এৰি থই, তুমি না-কা-ন্দি-বা।
শুকাইছে ঘনে ঘনে মুখ থনি মোৰ।
দিয়াছে এটোপা পাণী শোক নকৰিবা?
এই বুলি চকুন্দুৰী মুদিলে ৰজাই।*
কুৰীয়ে দিলে আনি পাণী একজলী;
পণী খাবলই কিন্তু নেমেলিলে মুখ।
নাচালে ৰাণীক আৰু তেওঁ চকু মেলি।
পলালে ৰজাৰ প্ৰাণ দেহা এৰি থই,
কান্দিব ধৰিলে ৰাণী (মনৰ বেগত
আঁকোৱালি ধৰি মৃত দেহ। ঘোৰামীৰ
ইনাই বীনাই হায়। দাৰুণ শোকত।
“উঠা উঠা প্ৰাণনাথ! এবাৰ সম্ভাষ। ক
চকুমেলি চোৱাহে এবাৰ।
তোমাৰ প্ৰেয়সী আজি, কালে অভাগী কুৰী
চৰণত ধৰিহে তোৰ।

---

গেইট চাহাবৰ মতে
Nilambar was taken prisoner and it was intended to arry him to Gour, but on the way he made his escape and was never heard of again.
Gait'. "History of Assan" page 48.

[ ১৪৮ ]

চোৱা চকু মেলি নাথ! কমতা এন্ধাৰ আজি,
লয় পালে সকলো ভৰসা!
কোনে জানে, এনে হ’ব, সুখ-বেলি অস্ত যাব
অভাগীৰ কৰি এনে দশা॥
স্বামী কমতাৰ ৰজা, ৰজাৰ কুৱৰী মই,
আজি যেন নিশাৰ সপোন!
আঁতৰি আঁতৰি গ’ল সুখৰ সুন্দৰ ছবি,
কেলেশত কৰি নিমগণ॥
আৰু অভাগী কুঁৱৰী কাৰ পদ-সেবা কৰি
জীব এই সংসাৰ-মাজত।
য’লই গইছা তুমি, তলইকে যাম মই,
ছঁয়া হায়! থাকিব দেহত॥
এই দৰে শোকে বহু কান্দিলে কুঁবৰী
স্বামীৰ শোকত হিয়া-মূৰ ভুকুৱাই।
বিয়াকুল হই হায়! পমিলী বুৰীয়ে
বুলিব ধৰিলে পাছে ৰাণীলই চাইঃ—
“কি হ’ব কান্দিলে আই। আৰু নাকান্দিবা;
কান্দিয়ে কটালে কাল, একোকে নহয়।
ৰজাৰ দেহটী নিব লাগে শ্মশানত
কি হব থাকিলে অাৰু ৰই এনেক।”
এই বুলি পমিলীয়ে দোলা অনোৱাই,
ঢুলীয়া গায়নে স’তে, তুলিলে দোলাত
ৰজাৰ দেহাটী নিলে শ্মশানৰ ফালে
দুখে শোকে কান্দি কান্দি তুলিব চিতাত।

[ ১৪৯ ]

কান্দি কান্দি কুঁৱৰীও গ’ল লগে,
কমতাৰ লৰা বুৰা বেজাৰ মনত।
সুখ-সূৰ্য্য কমতাৰ ঢাকিলে দাৱৰে
ভৰাই নগৰ হায়! ঘোৰ এন্ধাৰত।

তিৰুতাৰ আত্মদান কাব্য (page 47 crop)

[ ১৫০ ]

চতুৰ্দ্দশ সৰ্গ।
⸻৹৹৹⸻

All was ended now, the hope, and the fear, and the
 sorrow,
All the aching of heart, the restless, unsatisfied
 longing,
All the dull, deep pain, and constant anguish of
 patience!”
        ⸺Longiellow.
All are such, when life the body leaves:
No more the substance of the man remains,
Nor bounds the blood along the purple veins,
These tho funeral flames in atoms bear
To wander with the wind in empty air;
While the impassive soul reluctant flies,
Like a vain dream to these   skies.”
     ⸺Homer's Odyssey.
“Farewell to Ilfe, but not adieu to thee.”
      ⸺Lord Byron.

 অসাৰ মানৱ-দেহা অনিত্য পৰাণ,
পদুম পাতৰ পাণী অকম্মাতে পৰে!
কিবা কাম আছে হায়! কি বিশ্বাস তাত!
কাল বতাহত নিতে টল বল কৰে!
নিতে নিতে নই পানী যায় সাগৰত,
সেই পানী আৰু হায়! আকউ নোলটে!
নিতে নিতে ক্ষয় পায় নৰৰ জীৱন,

[ ১৫১ ]

লুকাই লুকাই যায়, পুনৰ নোভটে!
নিতে নিতে ফুলে ফুল কত ফুলনী,
নিতে নিতে কত ফুল জহি সৰি যায়;
সেই ফুলে নেকি পুনু ফুলি উলাহত
ফুলনী পোহৰ কৰে সংসাৰতা হায়?
তোমাৰ আমাৰ আৰু সকলো লোকৰ
শোক , দুখ, হৃদয়ৰ বিষাদ, যন্ত্ৰণা,
দয়া মায়া হাঁহি কন্দা, চকুলো চকুৰ,
ভাল-পোৱা-পোৱি আৰু মনৰ মন্ত্ৰণা ,
আনন্দ, ধেমালী আৰু উলাহ মনৰ,
বেজাৰ, সন্তাপ, হায়! মান অপমান,
কাম, ক্ৰোধ, লোভ, মোহ ৰিপুৰ তাড়না,
মনৰ হেপাহ আৰু বায়ুময় প্ৰাণ,
সকলোটী নিতে নিতে গইছে নীৰলে
কালৰ গৰ্ভৰ ফালে লয় পাবলই!
যি গইছে গ’ল সিটী একেবাৰে গ’ল!
উলট আকউ সিটী আৰু নাহেগই!
কুঁৱৰীৰ প্ৰাণ আজি কুণৱৰীৰ জ্ঞান,
কুঁৱৰূৰ অন্তৰৰ হেপাহৰ ধ্যান,
একেবাৰে গই আজি লুকাল আঁৰত,
অনন্ত অপাৰ হায়! কালৰ গৰ্ভত!
কুঁৱৰীত নাই আৰু এতিয়া কুৱৰী;
সংসাৰ ভৰিলে আজি ঘোৰ এন্ধাৰত!
দেখিছা পোহৰ তুমি সূৰ্য্যৰ কিৰণ,

[ ১৫২ ]

সেই দেখা কুৱৰীৰ গুছিল ভাগ্যত।
পৰানৰ স্বোৱামীৰ জীৱনৰে স’তে
মৰিলে কুঁৱৰী হায়! আজি জীৱন্তত।
ইকি কথা? অসম্ভব, কোনে বা শুনিব?
কিৰূপে মৰিছে প্ৰাণ থাকোতে দেহাত?
যদিহে পাঠক! তুমি বিশ্বাস নকৰা,
কি কৰি বুজাম মই, নিজে নুবুজিলে?
কিন্তু চোৱাঁ ভাবি তুমি পাৰিবা বুজিব,
পৰাণ থাকোতে ৰাণী কিৰূপে মৰিল
আহাহা পাঠক হায়! পাৰিছো বুজিব
কথা কোৱা, লৰা-চৰা, এই সবকেই
ভাবানেকি তুমি বুলি জীৱ ও জীবন?
যদি ভাবা তেনে হায়! মিছাই তেনেই;
জীবন্ত জীৱন হায়! নাই জগতত।
স্বৰগত ৰাজে মাথোঁ “জীৱন্ত জীৱন”;
নিৰ্জ্জীব-জীবনে ভৰা গোটেই পৃথিবী,
পলে পলে থাকে ঘটি নিতউ মৰণ।
শোকৰ ক্ষমতা য’ত বিৰাজে নিওউ,
বিষাদৰ দোলে য’ত বান্ধিছে জীৱন,
নিৰাশা-দাৱৰ আৰু নিদাৰুণ ৰোগ
যন্ত্ৰণা নৰকে য’ত মাতিছে মৰণ;
জীৱন্ত-জীৱন হায় এনুৱা ঠাইত
পাৰে কি থাকিব? থাকে নেকি কৰবাত?
তুমি আমি কথা কওঁ লৰোঁ চৰোঁ সঁচা,

[ ১৫৩ ]

সি বুলি জীৱন্ত প্ৰাণ আছে কি দেহাত?
নাই নাই ক’তো নাই এই জগতত
"জীৱন্ত-জীৱন” হায়! আহি ই ঠাইত
জীৱনত দুখ পাই নিৰ্জ্জীবতা পালে।
সি কাৰণে কওঁ আজি অভাগী। কুঁৱৰী
মৰিচে নিশ্চয় হায়! সচা ভাবি চালে।
কুৱৰীৰ দৰে হায়! আমিও সকলো
এই মৰ জগতৰ শোক বিষাদত
(নিতে নিতে পাই বহু বেজাৰ সন্তাপ)
মৰি আছোঁ; মৰি আছোঁ নিতে জীবন্তত।
নাম মাত্ৰ আছোঁ আমি মৰ্ত্তত জীয়াই,
নাম মাথোঁ কথা কোৱা নামে লৰা-চৰা,
নাম মাথোঁ আছে হায়। নাকত নিশ্বাস,
কাজে কিন্তু সকলোটী প্ৰাণহীন মৰা। .
জীৱন্ততে মৰা আমি। অনিত্য জীৱন।
অনিত্য ই দেহা-সজা প্ৰাণ-পখী, গ’লে।
পঞ্চভূত পাব লয় পাছোটা ভূতত,
নাকৰ নিশ্বাস বায়ু থিৰ হই ৰলে।
নাকৰ নিশ্বাস বলি থাকে যত বেলি,
তত বেলি মানৱক লাগে ভাল ভাল,
সাজ-পাৰ, ধন বস্তু লাগে ভাই ভনী,
পৰাণৰ প্ৰণয়িণী পুত্ৰ পৰিয়াল।
নাকত নিশ্বাস থাকে যত বেলি ব’লি,,
তত বেলি মানৱৰ খিয়লা খিয়লি,

[ ১৫৪ ]

তাক কাটি মই খাওঁ, মই হওঁ বৰ,
থাকে এনেকুৱা ভাব অবাধ নৰৰ!
নাকত নিশ্বাস থাকে যত বেলি ব’লি,
তই বেলি মানৱৰ থাকে ভিন পৰ,
সিটী পৰ ইটী মোৰ ঘৰৰে আপোন,
এনে ঘৃননীয় ভাব থাকে মানৱৰ!
থাকে ব’লি যত বেলি নাকত নিশ্বাস,
তত বেলি থাকে হায়! দাৰুণ হেঁপাহ,
মানৱৰ ধন সোন বস্তু ঐশ্বৰ্য্যত,
মৰে কটাকটি কৰি ধনৰ লোভত!
অবোধ মানুহ! কিন্তু নাভাবে খন্তেক,
এদিন নিশ্বাস মাৰ যাব যে নাকত!
সি কালত ভাই ভনী ঐশ্বৰ্য্য ৰতন
তিয়াগি লগিব যাব শ্মন্মান মাজত!
শ্মশান মাজত হায়! পঞ্চভূতি দেহ!
লয় পাব মিল হই পাছোটা ভূতত!
পানীত মিলিব পানী, অগনি অগ্নিত
ধুলীয়ে ধুলীয়ে, বায়ু বায়ুৰ লগত!
আকাশত হব মিল তেতিয়া আকাশ,
সিকালত ক’তো আৰু শেষ নাথাকিব!
ধন সোন ৰত্ন আৰু প্ৰাণৰ প্ৰেয়সী
পুত্ৰ পৰিযাল আদি লাগিব ত্যজিব!
ভিন পৰ, সৰু বৰ, নাথাকিব চিন,
একে লগে শ্মশানত লাগিব থাকিব!

[ ১৫৫ ]

এই কথা ভাবি যদি চায় এখন্তেক,
বদ ভাব মানুহৰ পাৰে কি আহিব?
আহাহা! পৰাণকান্দে, চোৱাছো পাঠক!
সৌৱা শ্মশানত আনি তুলিছে চিতাত
কমতা ৰজাক আহা!–থাকোতে নিশ্বাস
শুইছিলে নেকি তেওঁ এনুৱা শয্যাত?
নহয় কেৱল শয্যা; সিকালৰে স'তে
আজিৰ অবস্থা হায় কৰিলে তুলনা,
সংসাৰত মানুহৰ জন্মে কি হেপাহ?
থাকে ঐশ্বৰ্যত নেকি দাৰুণ কামনা?
ভাই ভনী তিৰুতাক আপোনাৰ বুলি
জনমে কি ভাব হায়! নৰৰ মনত?
যদি ভাবে এই কথা, হৰিলে নিশ্বাস,
আই ভাই কোনোৱেই নাযায় লগত!
আহাহা পৰাণ কান্দো জীৱন্ততে মৰা
কুঁৱৰীয়ে কান্দি কান্দি তুলিলে চিতাত
আপোনাৰ স্বোৱামীক (কতা ৰজাক)
চকুলো বোৱাই হায়! তপত হিয়াত!
অগনি লগাই দিলে, জ্বলিলে অগনি
দপ্ দপ্ কৰি হায়!—পুৰণী কালত
(অশ্বমেধ” যি কালত আছিলে চলিত)
জ্বলিছিলে যেনেকই যজ্ঞৰ কুণ্ডত!
জ্বলিলে চিতাৰ জুই দপ্ দপ্ কৰি,
আগনি লাগিলে গই উঠি স্বৰগত!

[ ১৫৬ ]

পমিলী বুৰীক চাই চকু পাণী টুকি,
বুলিব ধৰিলে ৰাণী পাছে বিষাদত;—
“জীৱনৰ লীলা বাই! আজি শেষ হ’ল
অভাগীৰ; মোত লাগি নকৰিবা শোক!
সতী যাওঁ আজি মই স্বোৱামীৰে স’তে!
কিৰূপে সমিম আৰু বিধৱাৰ দুখ!
কি সতেৰে বাই! মই মছোঁ কপালৰ
সেন্দুৰৰ ফোঁট জুৰি? কি সঁতেৰে যাওঁ
স্বোৱামীক এৰি থই চিতাৰ জুইত
অকলে অকলে হায়! বৰ শোক পাওঁ!
স্বামীৰ তিৰুতা মই, স্বামী মোৰ প্ৰাণ,
স্বামীৰ জীৱনে বাই! মোৰ যে জীৱন!
মোত লাগি বাই! তুমি নকৰিবা শোক,
স্বামীৰ মৃত্যুত মোৰো ঘটিল মৰণ!
কত আশা বাই! তুমি কৰিছিলা মোত,
কৰিছিলা কত স্নেই, মাকৰ মৰম
তেনেকুৱা হয় বুলি, নোপজে বিশ্বাস!
নিমৰম কালে কিন্তু কৰিলে হৰণ!
কুটীল বিধতা! তাৰ কুটীল চক্ৰত
পৰি আজি তিয়াগিলো তোমাহেন বাই;
স্বোৱামী যে গ’ল এৰি কিৰূপে থাকিম?
এই জগতত আৰু কিবা সুখ খাই?
সতী যাওঁ বাই! মোক নকৰিবা বাধা;
নগৰৰ সকলোকে তুমি ক'বা গই,

[ ১৫৭ ]

কুঁৱৰীয়ে গ’ল এৰি দুখৰ সংসাৰ
স্বামীৰে সইতে আজি অনুমৃতা হই!
যাওঁ বাই! যাওঁ আজি তিয়াগি সংসাৰ
ত’লই ৰাজিছে য়ত আত্মা স্বোৱামীৰ,
য’ত আছে সখী মোৰ ছোৱালী কালৰ,
বিৰাজিছে আত্মা য’ত পিতৃ-মাতিৰীৰ!
যাওঁ বাই! যাওঁ আজি, যাওঁ সি দেশত,
বিৰাজিছে য’ত প্ৰভু অনাদি কাৰণ,
একমেব অদ্বিতীয়, পৰম ঈশ্বৰ!
স্বোৱামীয়ে স’তে কৰি চিতা-আৰোহণ!
যাওঁ আজি সি দেশত, য’ত বিৰাজিছে!
আই মাহী আইয়ে স’তে জগতৰ পিতা
অপুৰ্ব্ব বিভাৰে কৰি গোলোক পোহৰ;–
ৰঙ্গে কৰি আলিঙ্গন স্বোৱামীৰ চিতা!”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে প্ৰজালই চাই
বুলিব ধৰিলে হায় হিয়া ফাটি যায়!
“অষ্টাঙ্গে পৰিছে আজি দুখুনী কুঁৱৰী,
আশীৰ্ব্বাদ দিয়া সবে’ দোষ ক্ষমা কৰি!
দিয়াঁ আশীৰ্ব্বাদ, যেন গই সি দেশত
অনন্দ মনেৰে থাকোঁ স্বামীৰ লগত!
প্ৰভৃৰ পাৱৰ যেন নহওঁ আঁতৰ,
পাওঁ যেন নিতে তাত আইৰ সাদৰ!”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে কান্দি বেজাৰত
পৰিলে দীঘল হই প্ৰজাৰ আগত!

[ ১৫৮ ]

কিন্তু আশীৰ্বাদ হায়! দিয়া থ’ক পৰি,
উঠিলে সকলো প্ৰজা শোকত চিয়ৰি!
সকলো প্ৰজাই ক'লে কান্দি বেজাৰত:
“কমতাক এৰি আই! যাবা তুমি কত?
ক’ত এৰি থই যাবা কমতা-বাসীক?
পাহৰিবা কেনেকই পমিলী বুৰীক?
তোমাৰ মৰম আৰু তোমাৰ সদগুণ,
তোমাৰ বীৰতা আমি কি কৰি ভুলিম?
নাযাবা নাযাবা আই! তিয়াগি আমাক
আদৰৰ কমতাক! কিৰূপে সহিম!
তুমি যদি এৰি যোৱা কি হব বিলয়
কমতা বাসিৰ আৰু কমতাপুৰৰ?
যৱনৰ পদানত হব জন্ম ভূমি,
সি দুখে তোমাৰ নেকি নদহে অন্তৰ?
মেলেছ কৰিব বাস কমতাপুৰত,
কি কৰি ই দুখ হায়! সহিবা মনত?
নাযাবা নাযাবা আজি তিয়াগি কমতা
জনম ভূমিৰ আই! পাহৰি মমতা!”
“জনম ভূমিৰ ভাবি ভবিষ্যত দুখ”
কুঁৱৰীয়ে কলে কান্দি প্ৰজালই চাই
“মোৰো বিদৰিছে হিয়া কান্দিছে পৰাণ!
কিন্তু কি কৰিম? হায়! নেদেখো উপায়!
জানিলো! এতিয়া!
ভাললই কলি গৰু নজগে ভাদত

[ ১৫৯ ]

ভাললই দ্বন্দ হাই নালাগে ঘৰত,
ভাললই ভায়ে ভয়ে নকৰে বিৰোধ,
ভাললই ৰাজমন্ত্ৰী নহয় নিৰ্বোধ!
ভাললইনে কি হায়! দেশৰে মানুহে
বিদেশীক মাতি আনে আপোন দেশত?
চোৰক দেখায় আনি আপোনাৰ ঘৰ,
শুনিছা কি এনে কথা কোনোবা ৰাজত!
বিধতাৰ ইচ্ছা হায়! আছে যে ভাগ্যত
বহুত কেলেশ জানো, জনম ভূমিৰ!
যৱনৰ পদানত হ’ব জন্মভূমি!
কোনে পাৰে বাধা দিব ইচ্ছা বিধিৰ?”
এই দৰে ক'লে বহু প্ৰজাক কুঁৱৰী
উলিয়াই দুচকুত চকুলো দুধাৰি!
এনে সময়তে আহি দুখুনী পমিলী
আউলী বাউলী হই,—মনৰ বেগত
ৰাণীক সাবটি ধৰি দুয়োটা হাতেৰে
বুলিব ধৰিলে বুৰী অতি বেজাৰত!
“আছিল মনত আশা, অন্তিম কালত
মুদিম দুচকু, চাই তোমাক আগত!
কিন্তু নিদাৰুণ বিধি! কি কৰি বুজিম
তাৰ লীলা? সি সুখত কৰিলে বঞ্চনা!
আছিলে মনত হায়! ৰজাৰে তোমাৰে
সুখ দেখি পাহৰিম সংসাৰ যাতনা!
কিন্তু হায়! বৃথা আশা! পূৰ্ব জন্মফলে,

[ ১৬০ ]

মহাঘোৰ অত্যাচাৰ) ৰাজপুত নাৰী!
কৰিছিলে প্ৰাণ ত্যাগ ‘অগণি-কুণ্ডত’
আপুনি জ্বলাই জুই, নিজে নিজে পৰি;
সেইৰূপে আজি ৰাণী ত্যজিলে পৰাণ;
শোক বেজাৰত সবে হই ম্ৰীয়মান
ঘৰলই গ'ল প্ৰজা,দশমীৰ দিনা
যায় যেনে ৰূপে গৃহী উটাই প্ৰতিমা!
দামুৰি হেৰালে যেনে বিয়াকুল গাই,
কুঁৱৰীক এৰি আজি তেনেকুৱা বাই!
কান্দি কান্দি বেজাৰত গ'ল ঘৰলই
ইনাই বীনাই হায়! বলীয়ানী হই!
লাহে লাহে কমি গ'ল চিতাৰ অগণি,
দেখিলো উলটি চাই ৰাণী আৰু নাই;
জ্বলা অগণিত পৰি তিয়াগিলে প্ৰাণ,
জুইয়ে কৰিলে হায়! পুৰি দেই ছাই!
কত চালো চাৰ ফালে কত বিচাৰিলো,
নেদেখিলে! কুৱৰীৰ শেষ” আজি হায়!
কেনি গ'ল আজি ৰাণী কমতা ঈশ্বৰী!
ক’তোঁ দেখোঁ কুঁৱৰীৰ একো ছিন নাই!
সেই জোন, সেই বেলি, সেই তৰা আছে,
সেই নই, সেই মেঘ (কলীয়া দাৱৰ)
সেই জুই, সেই পানী, সেই শ্মশানেই,
সেই সকলোটী আছে নাই হোৱা লৰ!
সেই গছ, সেই পাত, সেই লতা ফুল,

[ ১৬১ ]

সেই সকলোটী আছে ৰাণী কিয় নাই?
এই প্ৰশ্ন কতবাৰ উঠিল মনত,
মনতেই পুনু হায়! লয় হই যায়।
অবাক! অবাক হই চালো কেউ ফালে,
নাপালো যে কুঁৱৰীক, কতো দেখা নাই;
কেনি গ'ল আজি ৰাণী? কোন ফালে? কেনি?
কোনে ক'ব? কোনে হায়! দিব দেখুৱাই?
গ’ল আজি ৰাণী তাত, —মানৱৰ ভাবে
ভাবিব নোৱাৰে যাৰ ছবি মনোহৰ;
কল্পনা নোৱাৰে যাক আঁকিব তুলিৰে,
সি ৰাজত গ'ল ৰাণী কমতাপুৰৰ।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 161 crop)

[ ১৬২ ]

পঞ্চদশ সৰ্গ।

“Father of all! In every age,
In every clime adored,
By saint, by savage, and by sage
Jehovah, Jove or Lord.”
     ⸻Pope

বহুত দিনৰ হায়! পাছত এদিন
কল্পনা সখীৰে স'তে গলো শ্মশানত!
দেখিলে পমিলী বুৰী চকুলো টুকিছে
কুঁৱৰীক ভাবি ভাবি দাৰুণ শোকত।
টোপাটোপে চকু-পাণী কতবা সৰিছে;
তপত বুকুত বই কতবা পৰিব;
ওলাই গইছে কত, কত ওলমিছে;
আৰু বা ওলাব কত, কোনেনো জানিব?
এইদৰে আৰু বুৰী শ্মশান-মাজত,
কান্দিব লাগিব কত দাৰুণ শোকত,
জানে কোনে?—জানে মাথোঁ দয়াৰ সাগৰ
সৰ্ব্ব শক্তিমান প্ৰভূ পৰম ঈশ্বৰ।
দয়াৰ সাগৰ প্ৰভু, পৰম ঈশ্বৰ?
তেঁৱে যদি হয় প্ৰভূ দয়াৰ সাগৰ’
পুৰ্ণীমাৰ জোনে কিয় নিতে পায় ক্ষয়?

[ ১৬৩ ]

আঁউশীৰ দিনা কিয় পুনু পায় লয়?
যদি প্ৰভু! তুমি দয়াময়
এজনে ভোগায় কিয় ৰাজ-সিংহাসন?
কিয়বা এজনে কৰে ধুলিত শয়ন?
এজন কিয়নো প্ৰভু! সুখী সন্তোষত?
কিয়নো এজন দুখী দুখ বেজাৰত?
দয়াময় যদি তুমি;—
কিয়নো এজন প্ৰভূ! ধনৰ কুবেৰ?
এজন কিয়বা হয় খুদ-মগনীয়া?
কিম বা এজন ধীৰ, শান্ত মহাজ্ঞানী?
এজন কিয়বা দুষ্ট, দোৰ্ঘোৰ বলিয়া?
যদি কোৱা,– মানৱৰ নিজৰ দোষত
দীনদুখ মগনীযা হয় জগতত।
নিজৰ দোষত কান্দে শোক বেজাৰত,
শোকত ব্যাকুল হই বিষাদ মনত।
তেনেহলে সিও প্ৰভু! দোষ তোমাৰেই;
তুমি সৰ্ব্বশক্তিমান,—কিয়নো নিদিলা
সেই বুদ্ধি, সেই ভাব? যাৰ প্ৰভাৱত
বহুতক ধনী, মানী সুখীয়া কৰিলা?
তুমি প্ৰভু! জগদীশ! জগতৰ পিতা!
জগতৰ নৰ নাৰী সন্তান তোমাৰ;
কিন্তু সকলোকে হায়! কিয় নকৰিলা
সম অংশে অংশভাগী তোমাৰ দয়াৰ?
যদি কে।ৱাঁ সেয়ে জ্ঞানী, যিজনে তোমাৰ

[ ১৬৪ ]

নিতে কৰে প্ৰিয় কাম, কচিতো নকৰে
যি কৰিলে পোৱা তুমি দুখ হৃদয়ত;
সেয়ে সুখী, ভোগী হই মৰ্ত্তত বিছৰে।
পালন নকৰে যিটে তোমাৰ আদশে,
নিতে নিতে কৰে কাম অপ্ৰিয় তোমাৰ,
সেয়ে হয় দীনদুখী জগত মাজত,
মুৰত নিতউ তাৰে কেলেশৰ ভাৰ।
এই কথা কিন্তু প্ৰভূ! নোশোভে তোমাত!
কিয়নো,—সৰ্ব্বজ্ঞ তুমি, সৰ্ব্বশক্তিমান,
স্ৰজোঁতা সবৰে, তুমি জানা সকলোকে;
কিয়নো নিদিলা তেনে সকলোকে জ্ঞান।
সৃজন কৰোতে হায়! সকলো নৰকে
ভালভাৱে জ্ঞানে স’তে কিয় নিসৃজিলা
অজ্ঞানতা অন্ধকাৰ কিয় বহুতৰ
অন্তৰত সুমুৱাই দুৰ্দ্দশা কৰিলা?
সৰ্বশক্তিমান তুমি জগতৰ পিতা,
কিন্তু কি কাৰণে কৰা এনুৱা অন্যায়?
দয়াৰ সাগৰ বুলি সকলোৱে কয়,
নামে মাথোঁ তেনেকুৱা, কিন্তু দয়া নাই।
পক্ষপাতে ভৰা যাৰ মানস অন্তৰ,
কোনে বোলে সি জনক দয়াৰ সাগৰ?
বুৰীয়ে যে কান্দে আজি চকু পাণী টুকি,
সি কাৰণে জগদীশ! কোন তেনে দোষী?
এই যে দেখিছা প্ৰভু! শ্মশান মাজত

[ ১৬৫ ]

শোক বিষাদৰ ছবি—যদিহে নোহোৱা
দোষী তুমি, তেনেহলে, কাৰ দোষতেনো
কোৱাঁ মোক জগদীশ! হ’ল এনেকুৱা?
অম্ৰাৱতী পুৰী সম কমতানগৰ
কাৰ দোষতেনো আজি লণ্ডভণ্ড হল?
কাৰ দোষে কমতাক কন্দুৱাই থই,
ৰজা ৰাণী দুয়োজনে প্ৰাণ এৰি গ'ল!
কোৱাঁ প্ৰভূ! কাৰ দোষে হ’ল এনেকুৱা!
তোমাৰে কি দোষ নেকি ৰজা কুঁৱৰীৰ?
কোৱাঁছো বুজাই মোক মই আজি বুজো,
কাৰ দোষে এনে দশা পমিলী বুৰীৰ?
যদি কোৱাঁ, তই অতি ক্ষুদ্ৰ বুদ্ধি নৰ,
কিৰূপে বুজিবি আজি বিধি ঈশ্বৰৰ?
শকতি কিমান তোৰ ক্ষুদ্ৰ হৃদয়ত?
ঈশ্বৰৰ গতি তই বুজিবি কিহত?
যদি কোৱাঁ সেই বুলি, তথাপি তুমিয়ে
দোষী প্ৰভূ! (ভাল কথা) কিয়নো নিদিলা
শকতি বুজিব পৰা মোৰ হৃদয়ত?
সেই শক্তি হীন মোক কিয়নো কৰিলা?
দিয়া হলে সেই শক্তি, তন্ন তন্ন কৰি
বুজিলো হেতেন মৰ্ম্ম তোমাৰ সৃষ্টিৰ;
বুজিলো হেতেন কিয় কান্দিছে পমিলী,
কিয় হ’ল এনে দশা ৰজা কুঁৱৰীৰ?
কিন্তু হায়! কান্দে প্ৰাণ, নিৰ্দ্দয় ঈশ্বৰ!

[ ১৬৬ ]

অজ্ঞান-এন্ধাৰে মোৰ ঢাকিলা অন্তৰ;
সি কাৰণে কওঁ, তুমি অগতিৰ গতি
নোহোৱা কৰুণাময়, তুমি পক্ষপাতী।
মোট কথা জগদীশ সকলো গুণেৰে
নোহোৱা শোভিত তুমি, সকলো দোষত
দোষীও নোহোৱা, দোষ গুণ দুয়ো আছে,
প্ৰধান সাক্ষী যে তাৰ তোমাৰে জগত।
সুখ দুখ, ভাল বেয়া, আনন্দ বেজাৰ,
আশা নিৰাশাৰ ছবি, পোহৰ এন্ধাৰ,
বলৱন্ত বলহীন, দয়ালু নিষ্ঠুৰ,
মান আৰু অপমান, সুৱলা কঠোৰ,
মিলন বিৰহ, আৰু বন্ধুতা শত্ৰুতা,
হাঁহি কঁন্দা, লাভ হানী, জীৱন মৰণ,
দুটি-দুটি-কৰি দেখোঁ সৃষ্টিত তোমাৰ
প্ৰতি মুহুৰ্ততে প্ৰভূ! অনাদি কাৰণ।
সিকাৰণে কওঁ প্ৰভূ! বিৰাজে তোমাত
দোষ গুণ দুয়ো,-কিন্তু ভাগটী দোষৰ
বহু পৰিমাণে বেছি,-ক’লো সঁচা কথা,
নাশাপিব প্ৰভূ! মোক নধৰা জগৰ।
সেই যেই হোক প্ৰভু! তথাপি তোমাকে
“জগতৰ পিতা” বুলি পূজিম মনত।
নধৰিবা দোষ মোৰ, কলো বহু কথা,
অথিৰ অবিৰ মন দুখ বেজাৰত।
কিন্তু তুমি যেনে পিতা, আজিও তেনুৱা

[ ১৬৭ ]

আমা-সকলোৰে পিতা জীৱনে মৰণে,
নক’লে তোমাকে আৰু কাক কম, প্ৰভূ?
ক্ষমা কৰা দোষ মোৰ, পশিলো শৰণে।
ৰজাৰো যে ৰজা তুমি, আমি হীন প্ৰজা,
তুমি সৰ্ব্ব শক্তিমান, বলহীন আমি,
সি কাৰণে ভয় কৰি পূজোঁ কি তোমাক
অন্তৰত, ভাব কৰি জগতৰস্বামী?
ঈশ্বৰ নিন্দুক বুলি জানো নিন্দা কৰে,
নাস্তিকতা জানো পায় প্ৰকাশ লোকত,
সি কাৰণে ভয় কৰি “জগদীশ” বুলি,
পুজোঁ কি তোমাক প্ৰভূ! আমি অন্তৰত?
নহয়, নহয় প্ৰভূ! নহয় ভয়ত;
পূজিছোঁ তোমাক কৰি “সত্যত” নিৰ্ভৰ,
সদায়ো নহয় যদি, বিপদ কালত,
অকস্মাতে মাতে প্ৰভূ! তোমাক অন্তৰ।
শঙ্কটত হয় প্ৰভূ। জ্বলিলে পৰাণ
শোক বিষাদত আৰু অৰণ্য-মাজত,
যেতিয়া দেখায় ভয় দোৰ্ঘোৰ এন্ধাৰে,
তোমাক নিজেই মনে মাতে সিকালত
বিপদৰ পৰা ৰক্ষা কৰা বা নকৰা,
আপোনা-আপুনি মনে মাতে বিপদত
“জগতৰ পিতা” বুলি হঠাতে তোমাক
সি কাৰণে পূজোঁ প্ৰভূ! তোমাক মনত
জগতৰ পিতা তুমি অনাদি কাৰণ,

[ ১৬৮ ] 

“কমতাপুৰ ধ্বংস”ৰ ওপৰঞ্চি।
আছিলে পাঠক হায়! মনৰ হেপাহ,
নানা সাজে সাজ-পাৰ আৰু অলঙ্কাৰ
পিন্ধাই উৰাই আমি কমতা ৰাণীক
সমৰপি দিম বুলি হাতত তােমাৰ।
কিন্তু সি কামনা মোৰ নহ’ল পুৰণ,
যিৰূপে সজাম বুলি আশা কৰিছিলোঁ,
তেনেকুৱা সাজ-পাৰ, তেনে অলঙ্কাৰ
নাপালোঁ বিচাৰি ক’তো, কত বিচাৰিলোঁ।
নিতান্ত দুখীয়া হায়! পাম কেনেকই
ভাল ভাল সাজ-পাৰ, ভাল অলঙ্কাৰ?
দুখীয়াৰ হাতে পৰি দুর্ভাগ্য বলত
কঙ্গালিনী হ’ল আজি ৰাণী কমতাৰ!
এনেযে দৰিদ্ৰ হায়! কত তুতি কৰি
খাটিছিলোঁ ভাৰতীক, দয়া নকৰিলে
সেই দৰে, যেনেকই আশা কৰিছিলোঁ,
মিছা আশা দেখুৱাই ছলেৰে ছলিলে।
ভাৰতি। ঈশ্বৰী তুমি মুৰ্খতা নাশিনী,
তােমাৰ ছলনা দেখি কান্দি উঠে চিত।
পঢ়া বয়ৰ কত সুৱলা কল্পনা
উটুৱাই দিলা মােৰ, নিৰাশা-নইত।
কত আশা কৰিছিলোঁ, কত যে পঢ়িম,
বেচি পঢ়ি, বেচি কই জ্ঞান উপাৰ্জ্জিম।
কিন্তু সেই আশা ফুল ফুলতে চিঙ্গিলা!

[ ১৬৯ ] 

তুমি মাথোঁ, আই! মােৰ এনুৱা কৰিলা!
তুমি জগতৰ আই, কিয় সকলােকে
নকৰা সমানে স্নেহ কবিৰ ঈশ্বৰি?
নকৰিলে সেইদৰে সমানে কৰুণা,
জগতৰ আই নাম ৰাখিবা কি কৰি?
কত তুতি-নতি কৰি বুলিলো তােমাক,
“লিখো আজি দিয়াঁ আই! শব্দ-অলঙ্কাৰ”
দিম দিম বুলি মাথোঁ আশা দেখুৱাই,
কিয়নাে দহিলা তুমি হিয়া অভাগাৰ?
দীন দুখী বুলি নেকি কৰা মােক ছল?
আশা দেখুৱাই কৰা নিতউ ছলনা?
বাৰু আই! থাকাঁ তুমি, তােমাৰ চৰণ
নেৰোঁ, দেখোঁ, কেনেকই নকৰা কৰুণা?
পঢ়াবয়সত তুমি বহু ছল কৰি,
এৰুৱালা পঢ়া মােক, কবিৰ ঈশ্বৰি!
এতিয়াও নেকি, তুমি তেনে ছল কৰা?
নকৰিবা, মাতোঁ আই! চৰণত ধৰি!
কৰানে নকৰা দযা, দেখোঁ বাৰু আই!
উঘালি মুৰৰ চুলি যেতিয়া বান্ধিম
দুখানি চৰণ তযু, কৰানে নকৰা
এই হিতেশকো দয়া, তেতিয়া দেখিম।

সমাপ্ত [ ১৭১ ]

বিৰহিণী বিলাপ।
(কাব্য)।

 

শ্ৰীহিতেশ্বৰ বৰবৰুৱা।
প্ৰণীত।
⸻

 

যোৰহাট, আসাম।

 

⸺

 

ইং ১৯১২ সন।

[ ১৭৩ ]

উছৰ্গা।
⸻

আছিল যি ঘৰে পৰে সঙ্গিনী প্ৰাণৰ,
অৰ্ন্ধঙ্গিনী, অৰ্ন্ধভাগী দুখ বিপদত,
ফুলে স'তে ফুল মধু সৌরভ মধুৰ,
আশ্ৰিত যিৰূপে লতা তৰুৰ দেহত;
শোওঁতে খাওঁতে, কিম্বা কৰোঁতে ভ্ৰমন
ছয়াঁৰূপে যি আছিল শিতেশ -সঙ্গিনী,
মৰু সমনীয়া এই সংসাৰ মাজত।
হিতেশৰ, যাৰ মূৰ্ত্তি প্ৰফুল্ল নলিনী।
শোক দুখ বিষাদৰ ক'লা মেঘ খনি
আবৰি যেতিয়া ধৰে হিয়া দুভাগাৰ
সি কালত যাৰ সেই মউ-সনা হাঁহি
কৰিছিল অন্তৰৰ দুৰ অন্ধকাৰ।
সেই প্ৰিয়া প্ৰাণ প্ৰিয়া প্ৰাণ-সখী নামে
উছৰ্গিলো “বিৰহিণী” এক-চিত্ত-প্ৰাণে।

---

ইতি ২২ জুলাই *৯*২।

---

---

যোৰহাট কটকীপুখুৰী

$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right\}\,}$

হিতেশ।

[ ১৭৫ ] পাঠিকা সকললৈ।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 175 crop)


আছে যদি কোনো মোৰ কোমল পাঠিকা
জ্বলি পুৰি বিৰহত, কান্দিছে শোকত
হেৰুৱাই হৃদয়ৰ সাঁচতীয়া ধন
“বিৰহিণী” দিলো আজি তেঁওৰে হাতত॥
টুকিছে চকুলো যদি কোনোক পাঠিকা
নিৰাশা ঢউত ভাহি প্ৰেম-সাগৰত,
বিৰহ-ব্যাকুলা দীনা “বিৰহিণী” মোৰ
সাদৰে অৰ্পিলো আজি তেঁওৰে হাতত॥
প্ৰণয়ৰ প্ৰতিদান অলপো নাপাই,
কোনো দুৰ্ভাগিনী যদি দেখিছে আন্ধাৰ
উন্মাদিনী “বিৰহিণী” চিৰ হতভাগী
সৰ্পিলো হাতত আজি সেই পাঠিকাৰ॥
কান্দা আজি, হে পাঠিকা!
কান্দাহে খন্তেক উলিয়াই দুচকুত চকুলো দুধাৰ॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 3 crop)

[ ১৭৭ ]

বিৰহিণী বিলাপ কাব্য।

⸻⸻

প্ৰথম সৰ্গ।

⸺০০০⸺

সখী

“মম মৰণমেব বৰমতিবিতথ কে'তনা।
কিমিহমিষহামি বিৰহানলমচেতনা॥
মামহহ বিধুৰয়তি মধুৰ মধু যামিনী।
কাপি হৰিমনুভবতি কৃত সুকৃত কামিনী॥
অহহ কলয়ামি বলয়ামি বলয়াদি মণিভূষণং।
হৰি বিৰহদহন বহনেন বহু দূষণ॥
কুসুমসুকুমাৰতনুমতনু শৰ লীলয়া।
স্ৰগপি হৃদি হন্তি মামতি বিষমশীলয়া॥"
   ⸻⸺জয়দেৱ।

[ ১৭৮ ]

(ক)সখি! কিনো ক’ম আৰু মোৰ দুখ!

নহ’ল যে মোৰ সংসাৰত সুখ॥

২মই যে তাপিনী ঘৰতো অকল

লগত নাট যে কোনো!
পালেহি বাৰিষা স্বামী গুছি গ’ল
তাকে দিনে ৰাতি গুণো॥

৩সখি! আজি মোৰ জনমিছে ভয়,

অথিৰ অবিৰ পৰাণ হৃদয়!

৪গৰজিছে মেঘ ঘোৰ গৰজনে,

কঁপিছে হৃদয় মোৰ!
থমকি থমকি নাচিছে বিজুলী
ল’ৰিছে পৰণ-জোঁৰ॥

৫দুষ্ট মউপীয়া ‘পিউ পিউ’ কৰি

দহিছে অন্তৰ আজি!
জলা অগণিত আহুতি ঢালিছে
বনৰ দুৰন্ত পখী!

⸺÷♦÷⸺

[ ১৭৯ ]

(খ)সখি ঐ!

  নপৰে দুখৰ ওৰ, ভৰা বাৰিষাৰ
  এনুৱা কালত স্বামী শূণ্য ঘৰ মোৰ।

২  কোৱ-মুৱা মেঘে গাজে দিনে নিশা

  বৰষে বাৰিষা পানী;
  স্বামী বিদেশত, বিৰহৰ জুয়ে
  দহিছে হৃদয় খনি!

৩  মেঘেৰে সইতে নাচিছে বিজুলী

  ম’ৰাই ধৰিছে ছালী;
  ভেকুলীয়ে মাতে, মাতে দাউকীয়ে,
  তিতিছে শুকান বালী।

৪  সখি ঐ! ইয়াকে দেখি শুনি মোৰ

  জ্বলিছে বুকুত জুই;
  পোঁৰে হিয়া খনি নাপাওঁ তৰণী
  মাটীয়ে বালীয়ে শুই!

⸺÷♦÷⸺

(গ)সখি ঐ!

  অভাগিণী মোৰ সুখ নহ’ল!
  স্বামীকে ভাবোতে জীৱন গ’ল;

[ ১৮০ ]

২  বাটলৈ চাওঁতে বিষালে চকু

  বিৰহৰ জুয়ে পুৰিলে বুকু।

৩  “শীঘ্ৰে আহোঁ” বুলি পলালে স্বামী,

  নুশুনিলে ৰাধা, বুলিলো কান্দি॥

৪  প্ৰেম ভালপােৱা পাহৰি গ'ল,

  অভাগীৰ আশা মনতে ৰ'ল!

৫  যত দুখ মােৰ কিমানে ক’ম!

  নলওঁ যে আৰু নাৰী জনম॥

(ঘ)সখি ঐ

  পৰিছোঁ পাৱত, কোৱাঁছোন মােক
  কলৈনো যে গল’ স্বোৱামী ধন?
  বিৰহৰ জুয়ে দহে ঘনে হিয়া
  পুৰিহে ই দেহা শুকান বন॥

২  মােৰ প্ৰাণস্বামী কিহত ভুলিলে?

  পালেগৈ ক’ত কেনে সুন্দৰী?
  কোন সেই নাৰী নাৰীৰ কলঙ্ক,
  অভাগীৰ ধন ৰাখিলে ধৰি?

[ ১৮১ ]

৩নতুন তিৰুতা পাই মোৰ স্বামী

নতুন প্ৰেমৰ ভুঞ্জিছে সুখ।
কিন্তু যে অভাগী কান্দিছোঁ বাগৰি
নেদেখি স্বামীৰ সুন্দৰ মুখ॥

৪নিয়াঁ শোলোকাই কানৰ থুৰিয়া

নিয়াঁ শোলোকাই হাতৰ খাৰু;
মণি বিৰি মোৰ নিয়াঁ শোলোকাই
অলঙ্কাৰ সখি! নিপিন্ধোঁ আৰু॥

৫যদি বা দাসীক ত্যজিলে স্বামীয়ে

কিনো কাম আছে লাহত মোৰ?
কপালৰ ফোঁট দিয়াঁ মছি সখি!
জন্মিছে মনত কেলেশ ঘোৰ॥

৬লই যোৱাঁ মোৰ ধন অলঙ্কাৰ,

নইৰ সোতত দিয়াঁ উটাই।
নালাগে নিপিন্ধো আৰু সাজ-পাৰ
লাহ-বিলাহত সকাম নাই॥

⸺÷♦÷⸺

(ঙ)

দিন গ’ল, সন্ধ্যা হ’ল,
লাহে লাহে পখী গ’ল,

[ ১৮২ ]

 ক’লিম’লী নিশা আহে মাৰি ক’লা ধুন!
 ক’তা?—তেওঁ নাহিল দেখোন?

২ গাভৰু ছোৱালী মই

 কিৰূপে সহিম ঐ?
 হৃদয়ৰ জ্বল জুই বিৰহ-যাতনা?
 নাহিল দেখোন তেওঁ?— সখি! কি ছলনা?

৩ পৰাণ সঁপিলে যাত নাহিলে উলটি তেওঁ,

 হৃদয়ৰ দুখ মোৰ ক’তা বুজিলে কেও?

৪(হায়!) কতদিন কত ফুল তুলিছিলো কোছ ভৰি

 তেঁওক পিন্ধাম বুলি অতি হাবিয়াস কৰি॥

৫ কিন্তু মোৰ সেই ফুল শুকাল!—-শুকাল।

 নাপালো পিন্ধাব মোৰ কপাল!-কপাল।

⸺÷♦÷⸺

(চ)

সখি ঐ! কেতিয়া আহিল স্বামী?
 ইপৰ সিপৰ কৰি দিনটো কটালো সখি!
 এদিন দুদিন কৰি পঠিয়ালো মাহ;
 এমাহ দুমাহ কৰি বছৰো যে গ’ল গুছি

[ ১৮৩ ]

 বছৰ বছৰ কৰি যুগ পালে নাশ!
 নাই আৰু সখি। মােৰ জীৱনত আশ!

২ এনুৱা বয়স যদি বিৰহতে যায় সখি!

 কি কৰিম পাছে আৰু প্ৰাণ পতি লই

 কি দিন কি ৰাতি সখি! ত'কে ভাবো মই॥⸺·×·⸺

(ছ)সখি ঐ!

 নজনা আছিলাে,
 ভালেই আছিল,—
 সুখৰ হেপাহ নাছিল মােৰ!
 নিচিনো স্বোৱামী,
 প্রণয় নুবুজোঁ,
 অজলা ভাবত আছিলো ভােৰ॥

২ হৃদয় পদুম আছিল অফুলা,

 নিচিনো ভােমােৰা কেনুৱা ধন!
 কাল পাই সখি! ফুলিল পদুম,
 পৰিল ভােমােৰা, প্রেমিক মন॥
(কিন্তু) লুটুৰা ভোমােৰা যাতেই চঞ্চল!
 পদুমৰ মধু পদুমে থই,

[ ১৮৪ ]

কেতেকী ফুলত মধু আশা কৰি

পৰিল ভােমোৰা পগলা হই॥⸺·×·⸺

(জ)মনৰ বেদনা সখি! মনতে থাকিল মােৰ

হৃদয়ৰ জুই ৰ’ল হৃদয়তে জ্বলি!
অকলে যেতিয়া মোক যায় এৰি থই তেওঁ,
একোকে নহ’ল কোৱা কওঁ—কওঁ বুলি॥
২কওঁ-কওঁ বুলিছিলাে, ক’ব হায়! নােৱাৰিলো,
লাজে ধৰিলেহি আগভেটি!
অন্তৰৰ কথা একো নােলাল নিচেই সখি!
কথা মােৰ হ’ল লেটিপেটি!!
৩তেওঁৰ মুখলৈ চাই কতনো কান্দিলো সখি!
নামানিলে তেওঁ, কিন্তু গ’ল প্ৰবাসত!
লাজৰ সন্মান ৰাখি দুৰ্ঘটনা হ'ল মােৰ
জ্বলিছে অগনি আজি হিয়াৰ মাজত॥
৪পুৰিছে অন্তৰ মোৰ নাথাকে পৰাণ সখি!
কোমল ছোৱালী আৰু সহিম কতনা?
কাকনো বুলিম সখি, কোনেনো শুনিব ঐ?

কোৱাঁ সখি কি ৰূপেনো গুছাও যন্ত্ৰণা?⸺·×·⸺

[ ১৮৫ ]

(ঝ)সেই মুখ খনি সদাই মনত

পৰে মােৰ সখি! তোমাৰে শপত।

২ভূলে ভূলাে বুলি খােজোঁ ভূলিব,

যাতনাতে প্ৰাণ খোজে মৰিব।

৩ভাবোঁ মনে মনে কাজ কাম কৰোঁ,

তেওঁৰ নামটো আৰু নুসুমৰোঁ।

৪কিন্তু সখি! মনে নামানে একো,

সি হেতু সদাই ভাবিয়ে থাকোঁ
সেই বুলি সখি? লাগে বৰ দুখ,—
যাৰ নিমিত্তেই পাওঁ অত শোক,—

৫তেওঁ যে নাচায় চকু ফুৰাই,
সি দুখত মাথোঁ কান্দো বীনাই।⸺·×·⸺
(ঞ)

সখি ঐ!
 যেই দিনা তেওঁ
 যায় প্ৰবাসত,
 কান্দিলো বহুত মই।
 চিয়ঁৰি চিয়ঁৰি

[ ১৮৬ ]

ইনালো বীনালো
আউলী-বাউলী হই॥

২হাত দি মুৰত শপত কৰিলে,

সাদৰে মােলই চাই,—
কিন্তু কোৱাঁ সখি! কিয়নো পুৰুষে
শপত পাহৰি যায়?

৩বাটলৈ চাওঁতে হিয়া বিয়াকুল

পালেহি বসন্ত কাল;
কুউ কুউ কৰি কুলিয়ে মাতিছে,
উৰিছে পখিলা হাল॥

৪গুজৰে ভোমোৰা, বলিছে মলয়া,

হাঁহিছে প্ৰকৃতি সতী;
এনুৱা কালত কোনে ধৰি ৰাখে

মােৰ পৰাণৰ পতি?⸺·×·⸺
(ট)

সখি ঐ।
 কিৰূপে সহিম মই
 বিৰহ বিকাৰ?
 জীবন মৰণ মােৰ দুয়োটা শঙ্কট হ’ল,

[ ১৮৭ ]

দিয়াঁ বুদ্ধি, কিনো কৰোঁ?
কৰাঁ সখি! উপকাৰ। .

২যাৰ নাম দিনে ৰাতি

নুগুছে মনৰ পৰা,—
যাৰ ভাল পােৱা সখি! সোঁৱৰোঁ সদাই,—
বিৰহ-সাগৰ-মাজে
যাৰ মিলনৰ আশে
দুখে শােকে আছোঁ সখি! আজিও জীয়াই॥

৩মৰিলে যে সেই মুখ

(তেওঁৰ অমিয়া মুখ)
নাপাওঁ দেখিব’ আৰু এই জনমত।
সেই ভয়ে হায় সখি!
নোখোজে মৰিব প্ৰাণি,
কান্দো সিকাৰণে আজি তােমাৰ আগত
৪কি ৰূপে বা ৰাখোঁ প্ৰাণ!
জ্বলিছে বিৰহ জুই,
পুৰিছে হৃদয় মােৰ শুকান বননী।
প্ৰেম সাগৰত সখি!
উঠিছে বিৰহ-ঢউ

কৰিছে আকুল মােক নাপাওঁ তৰণী॥⸺·×·⸺

[ ১৮৮ ]

সখি ঐ!
 বিদৰে হৃদয় হায়!—
 কিৰূপে সহিম?
 তেওঁৰ বিৰহে প্ৰাণ কি কৰি ৰাখিম?

২ স্বামীৰ বিৰহ বাণ ব্যাকুল কৰিছে প্ৰাণ

 তেঁওৰ সুন্দৰ মুখ নােৱাৰি ভূলিব,—
 তিয়াগি তেঁওক সখি!
 নােৱাৰি থাকিব॥

৩ প্ৰাণ যদি যায় সখি! তাত একো নাই হানি;

 যদিহে এবাৰ পাওঁ দেখা সেই মুখ খনী॥

৪ প্ৰণয় ফাঁহেৰে বান্ধি আকাশৰ জোন ধৰি,

 পিম সখি! প্ৰেম শুধা,— ভালপােৱা দিম,—
 কলৈকো নিদিওঁ যাব,

 ঘৰতে ৰাখিম॥⸺·×·⸺
()

সখি ঐ!
 পুৰুষৰ কেনুৱা হৃদয়?
 তিৰুতাৰ প্ৰাণ সখি! বধিবৰ কাৰণে কি

[ ১৮৯ ]

 ‘পুৰুষ জনম’ পালে
 পুৰুষ নিৰ্দ্দয়?

২ এয়েকি তেঁওৰ কাম

 চুৰ কৰি মন প্ৰাণ,
 মিছা-মিছি প্ৰণয়ৰ চিন দেখুৱাই
 অৱশেষে ৰমণীক দিব উটুৱাই,

৩ বিৰহৰ সাগৰত

 নৈশ বিৰাজে যত,
 হয় য'ত জলা-কলা ৰমণী হৃদয়?

 জানিলো আজিহে সখি! পুৰুষ নিৰ্দ্দয়॥⸺·×·⸺
(ঢ)

সখি ঐ।
 আছিল যি হিয়া মােৰ, ইন্দ্ৰৰ নন্দন বন,
 নিতে হাঁহিছিল,
 মউসনা ভাল পােয় মন্দাকিনী নই, সখি!
 ধীৰে বলিছিল॥

২ ভাগিল হৃদয় সেই,

 শুকাল প্ৰেমৰ নই,
 ‘আকাশ কুসুম’ সখি! সৰি সৰি গ’ল!
 কোৱাঁ সখি! কোৱাঁ মােৰ কিহত কিবাটো হ’ল?

[ ১৯০ ]

৩এই যে আকউ সখি! কত আশা আহিছে!

মিলন পিয়াহে মোক বিয়াকুল কৰিছে!!

৪সপোন দেখাৰ দৰে

কত যে প্ৰেমৰ কথা,
কৰবাৰ পৰা আহি বিয়াপিছে হৃদয়ত;
কিমানে বৰ্ণাম সখি! অকাঁ আছে হৃদয়ত॥

৫সেয়া যে কুলিয়ে সখি! গাইছে গছত গান,—

ব্যাকুল কৰিছে মোৰ ঘনে ঘনে মন প্ৰাণ॥

৬আকাশত জোনে সখি! হাঁহিছে আনন্দ মনে,—

বাজিছে কিন্তু ঐ সখি!—শেল মোৰ প্ৰাণে ঘনে॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 190 crop)

[ ১৯১ ] দ্বিতীয় সৰ্গ।
⸺·×·⸺
(সূৰ্য)

যিটী গ’ল, ক’তা? আৰু নাহিল দেখোন?
মিছাতে আহিব বুলি ভাবিছোঁ মাথোন!

২দিবাকৰ!—প্ৰতিদিনে

পশ্চিম-পৰ্ব্বত-পিনে
যোৱা তুমি সন্ধিয়াত, আহা পুঁৱা হ’লে,
কিন্তু মোৰ যিটী গ’ল কিয়নো নাহিলে?

৩(কিয়নো নাহিল হায়!—

নেদেখি পৰাণ যায়!)
তোমাৰ পোহৰে দেৱ! দেখোঁ ত্ৰিভূবন! —
কিয়নো নেদেখো মাথোঁ স্বোৱামী ৰতন?

৪জগত পোহৰাঁ তুমি,

পোহৰাঁ পাতাল ভূমি,
স্বৰগ পোহৰাঁ,—কৰাঁ উজ্জল সংসাৰ!
হৃদয় কিয়নো মোৰ দোৰ্ঘোৰ এন্ধাৰ?

[ ১৯২ ]

তুমি পাত্-পাত্ কৰি
ত্ৰিজগত আছা ঘুৰি,
দেখিছা সকলো ঠাই, জগতৰ প্ৰাণী,

নাপালানে দেখা দেব!—ক’তো মোৰ স্বামী?⸺·×·⸺
(চন্দ্ৰ)সুধাকৰ! লোকে কয় তোমাৰ কিৰণ

পৰাণ-শীতল-কাৰী, শাঁত কৰে মন।

২লোকে কয়,—তুমি বৰ

শান্তি দাতা, মনোহৰ,
প্ৰেমিক-প্ৰেমিকা নাচে তোমাক দেখিলে;—
কোৱাঁ দেৱ! কোৱাঁ মোৰ প্ৰাণ কিয় জ্বলে?

৩যদি আনে পায় সুখ,

মই কিয় পাওঁ দুখ?
কিয় কান্দে প্ৰাণ মোৰ দেখি তযু মুখ?
তোমাৰ হাঁহিত মই কিয় পাওঁ দুখ?

৪লোকে কয়,—তুমি বৰ

নিষ্কলঙ্ক, সুধাকৰ!—

[ ১৯৩ ]

লোকে কয়,—তুমি বৰ কোমল হৃদয়!
মাথোঁ পৰ দুখে হাঁহা, পালো পৰিচয়!

৫পালো দেৱ! পৰিচয়,—

তুমি কঠিন হৃদয়,—
নিৰ্দ্দয় তোমাৰ মন,—কৰা উপহাস
অভাগিণী তিৰুতাক!—“চাবাছ! চাবাছ!”

৬কিন্তু জানা সুধাকৰ!—

স্বভাব চঞ্চল বৰ,—
মিচিকীয়া হাঁহি তযু নাথাকে সদাই,—
আউশীৰ অন্ধকাৰে পেলাব লুকাই!

৭লুকাব মুখৰ হাঁহি,

শুৱণী গোলাপ পাহি,
কিন্তু তুমি সেই হাঁহি পাবা ওলোটাই;–
কোৱা দেৱ! স্বোৱামীক পামনে ঘুৰাই?

৮পামনে হৃদয়-চোৰ

প্ৰাণৰ প্ৰণয়ী মোৰ?
পামনে তেতিয়া দেৱ! স্বোৱামী প্ৰাণৰ?
যেতিয়া ঘূৰাই পাবা হাঁহিটী নিজৰ?

⸺·×·⸺ [ ১৯৪ ]

(তৰা)

কিয়নো হাঁহিছ তই, স্বৰগৰ তৰা
মৃদু মিচিকীয়া হাঁহি?
কিয়নো মাৰিলি ঠাহি
হৃদয়ত শেল মোৰ? কিয় জুই দিলি?
উপহাস তই মোক কিয়নো কৰিলি

২অন্তৰত বিহ লই,

মুখ হাঁহিমুৱা কই,
বিদ্ৰুপি হাঁহিলি মোক অনন্দ মনত!
জানিলো আজিহে,—দুষ্ট থাকে স্বৰগত!
মোৰ এই বুকু হায়!
বিৰহ যাতনা পাই
কি ৰাতি কি দিন চকু-পানীৰে তিতিছে।
মোৰ দুখ দেখি আজি জগতে কান্দিছে!!

৪চকুৰ পানীৰে মোৰ

বুৰাইছোঁ খাল খোৰ,
কিন্তু হায় তৰা। তই বিদ্ৰূপি হাঁহিছ!
মাৰি মিচিকিয়া হাঁহি ৰঙ্গেৰে চাইছ!!

৫মোৰ এই চকুপানী

কোমলালে টান মাটি,

[ ১৯৫ ]

নোৱাৰিলে মাত্ৰ তোৰ কোমলাব মন!
কৰিলি দুগুণে মোৰ হৃদয় দহন!!

৬এতিয়া জানিলো মই,

তৰা! নিৰদয় তই,
শোক সাগৰত মোক দিলি ওপঙ্গাই!
জানিলো, দয়ালু লোক আকাশতো নাই!!

৭যেই তৰা স্পৰ্শমনি,

সেই তৰ। কলফনি
এনে তৰালই কাৰ ভকতি ওপজে?
এনুৱা তৰাক কোনে তৰা বুলি ভজে?

৮প্ৰথমতে মন হৰে,

পাছে উপহাস কৰে,
এনুৱা তৰাৰ হাঁহি কোনে হাঁহি বোলে?
এনুৱা হাঁহিত হায়! কাৰ মন ভুলে?

৯যত দিন জিয়াই থাকিম,

এই শোক সদাই সহিম,
কি দিনত, কি ৰাতিত,
কি শোৱা ধাৰি পাটীত,
হৃদয়ত এই শোক থাকিবই জ্বলি!
ভাল, স্বৰগৰ তৰা! আজি শোক দিলি॥

[ ১৯৬ ]

১০ই শোক তেতিয়া যাব,

মোৰ যেৱে যাব জীৱ,
একেবাৰে শোক ভূমি পৃথিবীক এৰি!

থাকবা তেতিয়া, তৰা! বিদ্ৰুপ নকৰি!!⸺·×·⸺
বিজুলী।

কিয়নো হাঁহিছ, ৰাঙ্গলী বিজুলী!
নীলা আকাশত তই?
তইতো নহৱ জীয়াৰী ছোৱালী,
ইমান হাঁহিবি, হঁই?

২আনৰ ঘৰতো দেখিছোঁ বোৱাৰী

তো-দৰে নাহাঁহে কেও!
কচোন, বিজুলী! এনে হাঁহি তোক
শিকালে কোনেনো, তেও?

৩লোকৰ বোৱাৰী নাহাঁহে ইদৰে,

নকৰে ইদৰে ৰঙ্গ!
যদিওবা হাঁহে, তেতিয়াই এৰে
দেখিলে স্বামীৰ খঙ্গ!!

৪তইতো নহৱ জীয়াৰী ছোৱালী,

কিয় অত হাঁহ তই?

[ ১৯৭ ]

দাঁত উলিয়াই হাঁহ ঘনে ঘনে,
লাজ নালাগেনে, হঁই!

৫আপোন মনেৰে হাঁহিবি ইয়াত

নহয় মাৰৰ ঘৰ!
শাহ শহুৰৰ আগতে হাঁহিছ
তইতো নীলাজী বৰ!!

৬নিলাজী, বান্দৰী তই, অ’ বিজুলী

নাপাৱ অলপো লাজ।
জানো বিধতাই চৰজিলে তোক
পিন্ধাই নিলাজী সাজ!!

৭তোৰতো প্ৰাণৰ স্বোৱামী, বিজুলী?

বাৰিষা কালৰ মেঘ।
তোক হঁহা দেখি খঙ্গেৰে গজিছে
ৰখা অ’ হাঁহিৰ বেগ॥

৮যাতেই নিলাজী তই, অ’ বিজুলী!

নুশুন মেঘৰ হাক!
মোৰে মূৰ খাব, কছোঁ বাৰু মোক,
ভাল কি নাপাৱ তাক?

৯নাহাঁহিবি বুলি ইমান কইছে

গুঁজৰি গামৰি মেঘ!

[ ১৯৮ ]

তথাপিতো তই অলপো নৰৱ,
নাৰাখ হাঁহিৰ বেগ!

১০যত দিয়ে হাক ঘোৰ গাজনীৰে,

ততই হাঁহিছ তই!
আপোনাৰ স্বামী ইমান বাঁধিছে,
ভয় নালাগেনে হঁই?

১১নে—পৰৰ দুখত

বৰ ৰঙ্গ পাৱ? সি কাৰণে হাঁহ তই?
অইনে কান্দিলে হাঁহ খেক্ খেক্,
এনে নিদাৰুণী হঁই?

১২স্বামী বিৰহত কান্দিছো বাগৰি,

হাঁহিছ মাথোন তই?
বাৰিষা কালৰ ক’লা মেঘে সতে
ভুমুক-ভুমুকি কই?

১৩ইমান কান্দিলো ইনাই-বীণাই,

নালাগিলে বেয়া তোৰ?
হিয়াখনি নেকি শিলেৰে বন্ধোৱা
অন্তৰ বন্ধোৱা লোৰ?*

---

• লোৰ অৰ্থ লৌহ নিৰ্মিত।

[ ১৯৯ ]

১৪কেচুৱা কালত কান্দোতে-কাটোঁতে

আইৰ কোলাত শুই,
নীলা আকাশত ফেলেক-ফেলেক
হাঁহি যে আছিলি তই!

১৫নানা কথা কই, ভয় দেখুৱাই,

আয়ে নিচুকাইছিলে,
নাকান্দিবি আক, সৌৱা আকাশত
চাছোঁ ৰঙ্গা জীবা জ্বলে॥

১৬সেয়া ৰাক্ষসিণী ৰঙ্গাজীবা মেলি

চেলেকি খাইছে পানী!
“নাকান্দিবি আাৰু, নাকান্দিবি, আই।
তোকো লই যাব টানি॥”

১৭কাঠৰী বিজুলী! জানিলো এতিয়া,

কথাটী মিছা নহয়।
সঁছাকৈয়ে তই সঁছা ৰাক্ষসিণী,
ভালেতো নিৰ্দ্দয়া তই?

১৮ৰাক্ষসী নহলে নহয় এনুৱা,

এনে দয়ামায়া হীন;

[ ২০০ ]

নিশ্চয় জানিলো তই ৰাক্ষসিণী,
পালো আজি তোৰ ছিন॥

১৯বাৰিষা কালৰ মেঘক পাইছ,

পাই ছ অপোন পতি,
কেনুৱা বিৰহ বিচ্ছেদ-যন্ত্ৰনা,
নাই পোৱা একো এটী॥

২০নতুন প্ৰেমত বিভোৰ হইছ,

হাঁহিছ ভৰাই প্ৰাণ!
বিষম চক্ৰত পৰি কন্দা নাই,
নুবুজ শোকৰ গান॥

২১
(কিন্তু) সদাইতো মেঘ নাথাকে বিজুলী,  

এদিন কান্দিবি তই!
এতিয়া নাকান্দ মোৰ কান্দোনত,

তেতিয়া বুজিবি, হঁই!!⸺·×·⸺
(মাৰ-যাওঁ-যাওঁ-হোৱা বেলি)।

হঁহুৱাই কন্দুবাই
গোটেই দিনতে তুমি
গোটেই জগত খনি, হায় দিবাকৰ!
অস্ত আচলত গই

[ ২০১ ]

শুইছা এতিয়া তুমি,
লুকাইছা নিজ ৰূপ ৰূপহ সুন্দৰ॥

২দেখিছা কি ই দুখুনী

বিৰহিণী অভাগীক?
পৰি আছে কান্দি কাটি নইৰ পাৰত।
নেদেখি প্ৰাণৰ পতি
জ্বলিছে বুকুত জুই,
হিয়া ঢাকুৰিছে আজি পৰি বিৰহত!

৩চিগিছে তাইৰ জানো

হৃদয়-বীনাৰ তাঁৰ,
ঝংকাৰ নীৰৱ যেন হ'ল একেবাৰে॥
জীৱন হইছে জানো
“চাহাৰা” মৰুভূমি,
প্ৰেমৰ সাগৰ জানাে ভৰা বলুকাৰে!!

৪ৰ’বা ৰ’বা, দিবাকৰ!

ৰ’বাছোঁ খন্তেক তুমি,
ৰ’বাছোঁ অলপ, হেৰা কালৰ কিঙ্কৰ!
নৰ’লা অলপো তুমি?
নুশুনিলা কথা মােৰ?
নাই পােৱা জানাে তুমি দুখ বিৰহৰ?

[ ২০২ ]

যােৱাঁ বাৰু, দিবাকৰ!
নৰ’লা অলপাে তুমি?
যােৱাঁ তুমি যোৱাঁ গই চিৰ কাললই!
নেদেখো আকউ যেন
পূৱ ফালে দি তােমাক,
নােলােৱা আকউ তুমি যেন ৰঙ্গা হই॥

(মেঘ)

বাৰিষা কালৰ মেঘ!
শুনিছোঁ দেখােন মই,
কটকী আছিলি বােলে
তই তাহানি কালত।
চিত্ৰকুট পৰ্ব্বতৰ
বিৰহ ব্যাকুল যক্ষে
পঠিয়াইছিলে বােলে
তােকে প্ৰিয়াৰ কাষত?

২তয়েনে, কছোন মেঘ।

সেই মেঘ? লই বাৰু
কালিদাসে “মেঘদূত”
কাব্য কৰিলে ৰচনা?
যদি হৱ, তেনে মেঘ!

[ ২০৩ ]

কৰ মোকো উপকাৰ,
অথিৰ কৰিছে মোকো
তেনে বিৰহ যাতনা !

৩মেঘ ! তই কবি গই

স্বামীৰ আগত গই,
“যুগমীয়া কৰি প্ৰাণ
তেওঁতে অৰ্পিছোঁ মই ।
কবি মই মোৰ কথা
(শুনি জানো লাগে বেথা)
অকলে কান্দিছো মই
চকুলো দুধাৰি লই॥
*  *  *
অাৰু ক’বি (ক’লো তোক,)
বোলে, কিয় দিছে শোক?
ক’বি তই, অভাগিনী
মৰে প্ৰাণ এৰি থই॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 203 crop

[ ২০৪ ] তৃতীয় সৰ্গ।
⸺·×·⸺
(কলি)

কিয় পখি! কি কাৰণে
“কুউ কুউ কৰি ঘনে
বিৰহিনী তিৰুতাৰ দহিছ অন্তৰ
কোনেনো শিকালে তোক
এনে বিষময় মাত?
অভাগিনী ৰমণীক কৰিলি জৰ্জ্জৰ
মই অতি অভাগিনী,
বহু কাল বিৰহিনী,
পৰাণৰ স্বামী, মোৰ নাই যে ঘৰত
কিয় কুউ কুউ কৰি
জুলালি পৰাণ মোৰ?
দয়া মায়া তোৰ, কুলি নাইনে মনত?
লগত মলয়া সখী
পালেহি বসন্ত পখি
দেখি মোৰ ঘনে ঘনে জ্বলিছে পৰাণ
তয়ো তাতে ‘কু’ কৰি

[ ২০৫ ]

উগাৰিছ বিহ কুলি
ধিক্ তোক শত ধিক্ নাই তোৰ জ্ঞান॥

৪

কালাকাল নাই জ্ঞান,
সদাই জ্বলাৱ প্ৰাণ,
কুট বুদ্ধি তৰা তোৰ কলীয়া হৃদয়।
বাহিৰে কলীয়া যেনে,
ভিতৰেও তেনে তোৰ,
সময়ত মিত্ৰ, শক্ৰ অসময়ে তই॥

৫

কালাকাল নাই জ্ঞান
পৰৰ জ্বলাৱ প্ৰাণ,
জুড়াইছ নিজ প্ৰাণ কোকিলীক লই।
বিষময় বসস্তুত
বিৰহনো কেনেকুৱা,
কেনুৱা বিচ্ছেদ-দুখ নাই পোৱা তই॥

৬

কোকিলীক লগে লই
ভুঞ্জিছ প্ৰণয় তই,—
গুছাম সি সুখ তোৰ বুজিবি তেতিয়া—
উঘালি মূৰৰ চুলি,
গছতলে যুটি পাতি
ধৰিম প্ৰিয়াক তোৰ ৰাখিম যেতিয়া,—

[ ২০৬ ]

বুজিবি তেতিয়া তই
বিৰহ কেনুৱা ঐ,
বুজিব পাৰিবি,— মই কত পাওঁ দুখ।
নাথাকে ততিয়া আৰু
আনন্দ মনত তোৰ
নাথাকিব “কুউ মাত’ হাহি মুৱা মুখ॥

৮কুউ কুউ গীত সুৰ

ভাল নালাগিব তোৰ
বিৰহে পুৰিব দেহা প্ৰাণ আদৰৰ;—
মলয়াৰ ৰিৱ ৰিৱ
নস’ব পৰাণে তোৰ
পকা আম হব বিহ, বসন্ত দুখৰ॥

৯* * * *

গছৰ দালত পৰি
নাগা অীক কুউ গান।
বিৰহে দহিছে মোৰ
ঘনে ঘনে মন প্ৰাণ॥

১০যদি চাৱ নিজ হিত

নাথাকিবি এইখিত,
মিনতি কৰিছোঁ, পখি আঁতৰি যা তই।

[ ২০৭ ]

শুনি তোৰ কুউ মাত
অন্তৰ জ্বলিছে মোৰ

কোকিলীৰ সুখ দেখি দুখ পাওঁ মই⸺·×·⸺
(সখীয়তী)বাঁহ গছে গছে পৰি

“সখি উ! সখি উ!!’ কৰি
মাতা তুমি কোন সখী হেৰা সখীয়তী?
চোৱাঁ কাক চাৰুফালে উলটি পালটি?

২হেৰুৱালা কোন সখী

কোৱাঁছোন হেৰা পখি!
নেদেখি কেনুৱা সখী বিচাৰি ফুৰিছা?
কাৰ বিৰহত তুমি জগত ভ্ৰমিছা?

৩যি সখীৰ বিচ্ছেদত

প্ৰাণ সদা ছট্ ফট্ ‘সখী উ! সখী উ!!’ কৰি কৰিছা ক্ৰন্দন,—
তেওঁ কি তোমাৰ সঁচা বান্ধৱ ৰতন?

৪তেওঁ কি তোমাৰ, পখী

অতি চেনেহৰ সখী?
মোহিলে তেওঁ কি পখি তোমাৰ হৃদয়?
ভাবি কি তেওঁকে মন বিয়াকুল হয়?

[ ২০৮ ]

৫তেও কি তোমাক সেইদৰে ভাল পায়,

যেনেকই ভাল পোৱা তুমি?
যদি পায় তেনে পখি বৰ বেয়া হ’ল,—
হেৰুৱালা প্ৰণয়ৰ তুমি॥

৬কিন্তু পখি হেৰুৱালা, নাকান্দিবা তুমি;

কান্দিলে নোপোৱা আৰু সখী।
হেৰালে পোৱাটো টান বান্ধৱ ৰতন,
তুমি শোক এৰি দিয়াঁ পখি॥

৭মোৰো যে আছিল পখি পৰাণৰ পতি।

গাঁথিছিলো দুয়ো প্ৰাণে প্ৰাণে।
পাইছিলে বৰ ভাল মোৰ এই মন
মোহিছিল সুমধুৰ তানে॥

৭কালৰ বতাহে কিন্তু নিলে উৰুৱাই,

পেলালে দূৰত মোৰ পতি;
কি ৰাতি কি দিন মই চিয়ঁৰোঁ তেওঁক,
নামাতে কোনেও কিন্তু পখি॥

৯কোনেনো মতিব মোক স্বামী বিদেশত।

মোক এৰি আছে অকলই;

[ ২০৯ ]

কান্দিছোঁ মাথোন পখি ফুৰিছোঁ চিয়ঁৰি,
কিন্তু হায়! মিছাতে এনেই॥

১০কওঁ সি কাৰণে, পখি থাকাঁ মনে মনে;

সখী উ! নকৰা সখীয়তি!
তোমাৰ অমিয়া তানে সবে সুখ পায়,
কিন্তু মোক দিয়ে দুৰগতি॥

১১সখী উ! বুলিলে তুমি স্বামীক মনত পৰে,

কঁপি কঁপি উঠে হিয়া
হওঁ জ্ঞান নাইকিয়া,
স্বামীৰ ভাবনা ভাবি বিয়াকুল হওঁ!
মনে মনে থাকা, পখি ভৰি চুই কওঁ॥

১২যেতিয়া ওলাব পখি! ভাগ্য অকাশৰ বেলি,

নীলিম গগন ভেদি
বিৰহ এন্ধাৰ খেদি,
তোমাৰ নিজৰ সখী পাবা তুমি পখি!

ময়ো পাম তেতিয়াহে পৰাণৰ পতি॥⸺·×·⸺
(কেতেকী)ইগছ সি গছ কৰি

দলে দালে পৰি পৰি

[ ২১০ ]

খোজ কাঢ়ি যাম মই, যাবা উৰি উৰি,

বিচাৰিবা “স্বামী” তুমি, বিচাৰিম “পতি⸺·×·⸺
(শালিকী)চুটীয়া শালিকী! –কত সুখে আছ

সুন্দৰ সজাটী লই।
ৰূপৰ বাতিত খাইছ গাখীৰ,
কিয় কান্দি থাক তই?

২নিতে নিতে আনি, দিছে তোক পখি!

নতুন নতুন ফল!
দেৱৰো-বাঞ্চিত খাইছ পায়স,
সোন্দা, চেনিচম্পা কল॥

৩আপোন হাতেৰে চক্ৰবৰ্ত্তি ৰজা

কৰিছে আদৰ তোক;
ইমান সুখতে তথাপি, শালিকী।
কিয় কৰি থাক শোক?

৪ফুটুকা-ফুটুকী নানাবৰণীয়া,

ওপৰে “চাদোৱা” তৰি,
তাৰ তলে দিনি সুন্দৰ সজাত
তোক যে থইছে আৰি॥

[ ২১১ ]

৫কি ৰাতি কি দিন গাইছ সদাই

“কৃষ্ণ-নাম” সুধাময়!
“ৰাধা-কৃষ্ণ” বুলি নিতে চিয়ৰিছ,
হেপাহ পুৰাই লই॥

৬এনুৱা সুখতো কিয় কান্দ পখি!

কিয়নো বিমন তই?
কিনো যে ভাবিছ, কিনে, যে গুনিছ!
একো বুজা নাই মই॥

৭বধ লাগে—পখি! কছোঁ তই মোক

কি দুখত থাক কান্দি?
অৰণ্য-মাজত পৰাণৰ প্ৰাণ
এৰি কি আহিলি স্বামী?

৮বহুত কবিয়ে নানা কথা কয়

দুখৰ বিষয়ে তোৰ!
সঁছাকৈয়ে, পখি! এটীটো যে তাৰ
বিশ্বাস নহয় মোৰ॥

৯কয় কোনো কবি, হেৰুৱালি তই

“স্বাধীনতা” মহাধন।

[ ২১২ ]

সি দুখতে তই কান্দি থাক নিতে,
সদা বিয়াকুল মন॥

১০এই কথা পখি! যিটো কবি কয়,

একোকে নাজানে তেঁও!
সংসাৰ-ক্ষেত্ৰৰ পলখত পৰি
নাই লোৱা তেঁও লেও॥

১১যি দিনা অবধি আসাম মাতৃয়ে

হেৰালে স্বাধীন ধন।
সি দিনা অৱধি আসাম-বাসীৰ
পৰৰ অধীন মন॥

১২সি দিনা অৱধি অসমীয়া জাতি

আনৰ গোলাম হ’ল!
খোৱা, পিন্ধা, লোৱা, উঠা, বহা, শোৱা,
লোকৰ হাতত গ’ল!!

১৩তথাপিও পখি! এটাৰো মুখত

নাই বিষাদৰ চিন।
তইতো, শালিকী!—-আসামৰে পখী?
তয়ো হ’বি পৰাধীন॥

১৪স্বাধীনতা গ'ল, সেই বুলি তোৰ,

জানিছোঁ,—নাকান্দে মন।

[ ২১৩ ]

নীলা পৰ্ব্বতৰ কাঠনী-মাজত
এৰিলি স্বোৱামী ধন!!

১৫চেঙ্গেৰা কালৰ স্বামীক এৰিলি,

কান্দিছে সঘনে প্ৰাণ!
চকুৰ চকুলো ওলায় দুধাৰে,
কলা ভাবনাত কান!!

১৬ * * * * *

 * * * * *
জুৰুলী -পুৰুলী কিয় হ’লি তই?
গাখীৰ নাখাৱ কিয়?
নাখাই-নবই স্বামীৰ শোকত
মাৰিব খুজিছ জীব?

১৭সঁছাকৈয়ে যদি এৰিলি স্বোৱামী।

যদি সঁছাকৈয়ে হয়!
তোৰে-মোৰে দেখো একেই দুৰ্দ্দশ
স্বামী-বিৰহিণী মই!

১৮নিষ্ঠুৰ মানৱ! নাই দয়া মায়া;

স্বামীৰ লগৰ পৰা
বান্ধিলি সজাত অজলী শালিকী
হিয়া দুখে শোকে ভৰা॥

[ ২১৪ ]

নিৰ্দ্দয় বিধাতা! হৃদয়ৰ পৰা
লুকালি অমূল্য ধন।
কিয়নো নিদিয় পুনু দেখুৱাই,

এনে নিদাৰুণ মন?⸺·×·⸺
(কাউৰী)উৰি যোৱা কোৱা!

কথা শুনি যোৱা,
পাৰা যদি কোৱা বতৰা মোক,
কেতিয়া আহিব
মোৰ প্ৰাণপতি?
কেতিয়ানো যাব বিৰহ দুখ?

২ঘৰে ঘৰে তই

শুনিছোঁ, কাউৰি!—
কই ফুৰ সদা ‘অহা বতৰা”;
কছোন কাউৰি।
মোকো আজি তই,
আহিবনে মোৰ জীৱন-তৰা?

৩আহিবনে মোৰ

পৰাণৰ প্ৰাণ?

---

*কোৱা=কাউৰী

[ ২১৫ ]

জীৱন জুড়োৱা বুকুৰ ধন?
পামনে আকউ
পামনে পিন্ধিব’
হেম-হাৰ মোৰ স্বামী ৰতম?

৪“কেলেলে-কেলেলে”

কৰি তই, কোৱা!—
ঘৰৰ কাষৰ গছত পৰি
কই ফুৰ সদা
‘‘আলহি আহিব”
—লোকৰ আগত থমক ধৰি॥

৫নকৱ কিয়নো,

কলীয়া কাউৰি!
মোৰো ওছৰত গছত পৰি
“নাকান্দা আইতি!—
আহিব তোমাৰ
স্বোৱামী ৰতন এতিয়া লৰি”?
 * * * * *
 * * * * *

৬কইযা কাউৰি!

মোৰে মূৰ খাৱ!
পাৰ যদি তই যাত্ৰা তেওঁৰ।

[ ২১৬ ]

কেতিয়া আহিব?
কেতিয়া দেখিম
সেই হাঁহি মুখ চকুৰে মোৰ?

৭যদিহে নক’বি

বাতৰি কাউৰি!—
জানিবি, অভাগী মৰিব আজি!-
বিৰহ জুইৰে
দেহা খৰি-দিব-
প্ৰণয় খৰিৰে চিতাটী সাজি॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 216 crop)

[ ২১৭ ]

চতুৰ্থ সৰ্গ।
⸺·×·⸺
(বসন্ত)

কিয় সাজ পাৰ পিন্ধি
আহিলি বসন্ত! তই?
কালাকাল তোৰ একো নাইনে বিচাৰ?
মিচিকীয়া হাহি মাৰি
জ্বলালি হৃদয় মোৰ!—
নিচিন নিৰ্ব্বোধ। —তই সময় হহাঁৰ?

২স্বামী নাই ঘৰে মোৰ

ভুঞ্জিছোঁ কেলেশ ঘোৰ,
বিৰহৰ সাগৰত ওপঙ্গি ফুৰিছো।
জান কি বসন্ত! তই কিমান কান্দিছোঁ?

৩বিৰহৰ সাগৰত

কেলেশ বিৰাজে য’ত
মই অভাগিণী ফুৰিছোঁ ভাহি;.
কিন্তু, হে ৰসন্ত! তই
মোৰ ঘথে সুখী হই
মিচিকীয়া আজি হাঁহিছ হাঁহি!

[ ২১৮ ]

জানিলো, বুজিলো মই,
বসন্ত! নিৰ্দ্দয় তই!
বিৰহিনী গাভৰুক জ্বলা-কলা কৰ।
কি সময়, অসময়, একো নিবিচাৰ॥

৫গুছি যা। বসন্ত! তোৰ বৰ পক্ষপাত;

কাকো দিয় মহাসুখ, জুই কাৰো গাত!

৬কোনো হাঁহে কোনো কান্দে,

কাৰো বা হৃদয় ভাগে,
কাৰো ভাগ্যে হয় মাথোঁ অশেষ ক্ৰন্দন।
জানিলো বসন্ত! তোৰ পক্ষপাতী মন!

৭মউ লই মউ লই

আহিলি বসন্ত! তই,
ফুল লই ফুল লই আহিলি ভৰাই
নানিলি মোলই কিয় স্বোৱামীক চাই?

৮দিলিহি গছক পাত

(কোমল লাৱণ্য পাত)
পিন্ধালি নতুন সাজ প্ৰকৃতি দেবীক।
নিদিলিহি কিয় আনি মোৰ স্বোৱামীক?

[ ২১৯ ]

৯জানিলো বসন্ত! তই

অতিশয় নিৰদয়,
পক্ষ-পাতে ভৰা তোৰ কঠিন হৃদয়!
নাক বসন্ত আৰু; আঁতৰি যা তই॥

১০গুছি যা, বসন্ত। তই,

এই অসময়,
এতিয়া নাহিবি তই, আহিবি পাছত।
আনিবি যেতিয়া মোৰ
পৰাণৰ প্ৰাণ,

হৃদয় বজ্যৰ ৰজা স্বামীক লগত॥⸺·×·⸺
(মলয়া)ৰিব্ ৰিব্ ৰিব্ কৰি,

লাহে লাহে ল'ৰি ল'ৰি,
কিয়নো, মলয়া। তই আহিলি এনেই।
সেই দিন নাই মোৰ
যি দিন আদৰ তোৰ,
গুছি যা উলটি তই আহিলি যেনেই॥

২নাই আজি সেই দিন, ফুলনী মাজত

স্বামীয়ে সইতে বহি আনন্দ মনত

[ ২২০ ]

যি দিনা আদৰ বহু কৰিছিলো তোক,
শীতল প্ৰাণেৰে ভূঞ্জি সমীৰণ সুখ॥

৪নাই আজি সেই দিন,

গুছি যা, মলয়া!
আদৰ নাপাৱ আজি মোৰ ফুলনীত।
গুছি যা তালই তই
বিৰাজিছে য’ত
প্ৰেমিক-প্ৰেমিকা গাই প্ৰণয়ৰ গীত

৫সৌভাগ্য উদয় যদি

কেতিয়াবা হয়,
সুখৰ বেলিটি যদি হাঁহে আকাশত;
বিৰহ সাগৰ সিঁচি,
যদি কেতিয়াবা
স্বোৱামীক লই বহোঁ ফুলনী মাজত;

৬আহিবি তেতিয়া তই,

সাদৰী মলয়া।
ৰঙ্গে আদৰিম।
নহলে, জানিবি এই
“শেষ দেখা-দেখি”
আৰু নেদেখিম!

⸺·×·⸺ [ ২২১ ]

(মন)
কিয়নো হইছ, মন!
ইমান কাতৰ ঐ?
তেওঁৰ লগতে তই আছতো সদাই?
চকুৱে যে দিন ৰাতি
টুকিছে চকুলো ধাৰি,
তাৰো যে কাৰণ আছে, দেখিব নাপাই।
পৰিছে চকুলো
কান্দিছে দুচকু,
নাপাই দেখিব তেওঁৰ মুখ।
কিন্তু, কিয় মন! কান্দিছনো তই?
কিয়নো মিছাতে কৰিছ শোক?
দেহা যে ইমান ক্ষীণ
দিনে দিনে হইছে,
তাৰো যে কাৰণ আছে, হ’ল বহু দিন
নাই পোৱা আলিঙ্গন
তেওঁৰ দেহাৰ, মন!
সি শোকতে হয় দেহা দিনে দিনে ক্ষীণ।
কান যে উদ্বিগ্ন সদা,
নোৱাৰি দুষিব তাকো

[ ২২২ ]

শুনা নাই বহু দিন তেওঁৰ সুস্বৰ।
কিন্তু, মন! কি কাৰণে হইছ কাতৰ।

৫

মুখ যে ইমান মোৰ
ক’লা ম'লা পৰিছে,-
খোৱা নাই মউ চুমা তেওঁৰ মুখত।
তেওঁৰ লগতে, মন।-
আছতো সদাই তই?
কাতৰ হইছ কিয়? - কিহৰ শোকত?

৬

*  *  *
*  *  *
কিন্তু, মন! কান্দ তই
কিনো দুখ পাই?

(চকু)

চকু ঐ!
কিয়নোসদাই চকুলো টোক?
কান্দি কান্দি তই
জীৱন কটালি,
তথাপি নহ’ল কামনা পূৰ?
অক কত দিন
কান্দিবিনো তই
নেদেখি প্ৰাণৰ স্বোৱামী মোৰ?

[ ২২৩ ]

২

মোৰ দুখ দেখি,
হাঁহে জোন বেলী,
মিচিকীয়া আজি হাঁহিছে তৰা,
মোৰ দুখে দুখী
তয়েহে, ঐ চকু!
তয়েহে সদাই চকুলো-ভৰা॥

৩

জানো তোৰ চকু!
কোমল অন্তৰ
পৰৰ দুখত কান্দিছ তই।
দুখিত মনেৰে
ব্যাকুল প্ৰাণেৰে,
পৰৰ দুখত বলীয়া হই।

৪

জানিবি, ঐ চকু!
পূৰ্ব্ব জনমত
কিবা পাপ কৰি আহিলো মই!
সি পাপে সদাই
নিতে কন্দা মোৰ,
কিন্তু কিনো পাপ কৰিলি তই?

৭

তোৰ যে অন্তৰ
সদাই পবিত্ৰ,

[ ২২৪ ]

কাকো যে নিহিংস কোনো (ও) কালে;
কিয়নো, ঐ চকু
কান্দি থাক তই
কি পাপত তোক বিষাদে পালে।
যি নামে পানীত
সেয়ে নিজে তিতে
মোৰ পাপে পাপী কিয়নো তই।
নাকান্দিবি চকু!
কি হ’ব কান্দিলে
পৰৰ দুখত ব্যাকুল হই॥
(হেপাহ)
হৃদয়ৰ দাৰুণ হেপাহ!
একোতে নহ’লি পূৰ,
বাঢিলি জানক -জানে,
কৰিলি দিনক-দিনে পৰাণ উদাস।
বলীয়া কৰিলি মোক,
পগলা হেপাহ! তই,
অনন্ত কৰিলি মোৰ অন্তৰৰ আশ।
তেওঁ নে কি এনুৱা অমিয়া?
অমৃত নইৰ পৰা

[ ২২৫ ]

আনি অমৃতৰ টোপা
নিৰ্জ্জনে বিধাতা বহি কৰিলে সৃজন?
সি কাৰণে কি , হেপাহ
তুলিব নোৱাৰ তই?
তেওঁতে পৰাণ মন কৰিলি অৰ্পন।
যেই দিনা তেওঁ এৰি গল,
দুচকু নীৰল হল ,
চকুৰ টোপনী গ’ল,
নাইকিয়া হ’ল মন থাকিব ঘৰত!
বিয়াকূল হল মন,
হিষ চৰি ফাটি গ’ল!
তথাপি, হেপাহ! সুখ ন’হল মনত।
তেওঁতেই সপিলো জীবন
কুলত কলঙ্ক দিলো
এৰিলো সুখৰ আশা!
হেৰুৱালো আপোনাক অপোন দোষত!
তথাপি, হেপাহ! তই
একোতে ন’হলি পুৰ।
বাঢ়িলি দিনক-দিনে মোৰ অন্তৰত!
তেওঁকেই ভাবো দিন ৰাতি।
তেওঁকেই আশা কৰি

[ ২২৬ ]

দিন গ’ল, মাহ গ’ল;
তেওঁকেই ভাবি প্ৰাণ জ্বলা-কলা হ’ল।
ধিয়াই তেওঁৰে নাম
সাজিছোঁ যোগিনী মই,
ভাবোতে তেওঁৰ নাম বহু কাল গ’ল
হৃদয়ৰ হেপাহ দাৰুণ
ইমানতে! তোৰ আশা
নহ’ল নহ’ল পূৰ
নুগুছিল চকু-পাণী দুচকুৰ পৰা?
হৃদয়ৰ জুই মোৰ
নুমাই নগল আৰু,
নুশুকাল শোক-নই শোক-দুখ-ভৰা?
ভৱলীলা সমাপণ হ’লে,
দেখিম, –স্বৰ্গৰ মাজে
পাওঁ কি নাপাওঁ তাত,
হব কি নহৱ পুৰ দেখিম, হেপাহ!—
চকুপানী দুচকুৰ
যায় কি নাযায় মাৰ,
গুছে কি নুগুছে মোৰ অনন্ত পিয়াহ?

[ ২২৭ ] (শান্তি)

   শান্তি ঐ!

প্ৰেমসাগৰৰ ঢউ-খলকত
নিৰ্জ্জীৱ নীৰৱ তই!
চিয়ঁৰি-বাখৰি কত মাতোঁ তোক,
বিচাৰি নাপাওঁ মই।
তপসীৰ হায়! নিৰ্জ্জন বহাত
প্ৰসন্নতা তোৰ পবিত্ৰতা স'তে
নীৰৱ নীৰলে ৰয়।
বিৰহিণী নাৰী কত মাতোঁ তোক
ওলাই নামাত তই!
৩
বিষম কঠোৰ সংসাৰৰ মাজে
নাথাক অলপো ৰ’ই!
বিৰহ ঢউৰ গাজনীয়ে স’তে
যাৰ যে মিহলি হই।
(কিন্তু) কেচুৱা কালৰ ফিলিকা হাঁহিত
সদাই আছিলি ৰই!
ইমান দিনত জানিলো অ’ শান্তি -
মোক তিয়াগিলি তই।
যা অ’ বাৰু, শান্তি!—এৰি অভাগীক,
কিন্তু নেৰোঁ তোক মই!

[ ২২৮ ]

এই সংসাৰত পলাই থাকিবি,
পাম যে স্বৰ্গত গই?
আছ যে, অ’ শান্তি!—এনুৱা এঠাই
পলাব নোৱাৰ য’ত!
আছেযে সৰগ অনন্ত শান্তিৰ
তয়োতো থাকবি ত’ত।
ত্ৰিলোকৰ পতি বিৰাজিছে তাত,
দাস যে তেওঁৰ তই।
সি ঠাইত, শান্তি কিৰূপে পলাবি?
পামতো তেতিয়া মই?

(বতাহ)

বতাহ ঐ।
বিৰহিণী নাৰী বিৰহ জুইত
পুৰি-দেই হই ছাই,
দুখে হুমুনীয়া পেলাব খুজিলে
সিকালতো তোক পায়।
হুমুনীয়া স'তে থাক তই সদা
আৰু থাক তই ত’ত

[ ২২৯ ]

ফুলনী বাৰীত প্ৰেমিক-প্ৰেমিকা
একে লগে বহে য’ত॥

৩

প্ৰেমি-প্ৰেমিকাৰ মিহলি নিশ্বাস
অতি হেপাহৰ তোৰ;
তাকে পালে তয় নাযাৱ কলৈকো
সদাই তাতেই ভোৰ।

৪

(কিন্তু) তই যে বতাহ! সৰ্ব্ব-ঠাই-গামী,
সকলো ঠাইতে যাৱ।
ফুৰোতে ফুৰোতে জানো! কৰবাত
মোৰো স্বোৱামীক পাৱ?

৫

বা অ’যা, বতাহ! যাছোন বেগাই,
তেওঁক ই কথা কবি,
বুলি, অভাগিনী আছে এতিয়াও
নম’ৰি, তেওঁকে জপি॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 229 crop)

[ ২৩০ ]

পঞ্চম সৰ্গ।
⸺<>⸺
(মাধৈ লতাৰ পৰা নিয়ৰৰ টোপা সৰি
থকা দেখি)

কিয়নো, মাধই লতা
কান্দ এই শেহ নিশা।
কাৰ বিৰহত? তোৰ আছেনো বা কোন।
টপ-টপ-টপ কৰি
পৰিছে চকুলো তোৰ।
কিয় কান্দ? কাত লাগি সছাঁই কছোন।

২

মাটীয়ে বালীয়ে শুই,
চকুৰ পানীৰে তোৰ
তিয়াৱ তলৰ ঠাই কাৰ বিৰহত?
কাকননা নাপাই তই
বিণাৱ ইদৰে আজি।
কছোন, লাহৰী লতা নাৰাখি কপট।

৩

তৰুৰ বিহনে তোৰ
ওলাইছে চকুপানী,
নাপাই তৰুক তই বাগৰ মাটীত

[ ২৩১ ]

নিৰাশাৰ সাগৰত
ফুৰিছ ওপঙ্গি তই,
তিতিছে সি বুলি মাটী চকুৰ পানীত?

৪তৰুৰ বিহনে তোৰ

কান্দিছে পৰাণ মন?
মোৰ চকু দুটা তেন্তে কিয় নাকান্দিব?
চাওঁতে চাওঁতে বাট
বিষালে দুচকু মোৰ,
ইমানতো নেকি মোৰ স্বোৱামী নাহিব?

৫আৰু কতদিন, লতা!

কান্দি কান্দি বাট চাম?
কতদিন আৰু মই জপিম যি নাম?
যি নাম জপিলে হায়!
জ্বলে হদয়ত জুই

বিয়াকুল হয় মন, অথিৰ পৰাণ॥⸺·×·⸺
(নই)

বিৰহৰ জ্বালা তুমি জানা ভালকই, নদি?
সিকাৰণে সদা তুমি সাগৰ-সঙ্গমে,
কোনো ফালে চকু নিদি, নামানি বাধা-বুধলি
দিন ৰাতি যোৱা তুমি আকুল পৰাণে॥

[ ২৩২ ]

সি মহা জ্বালাতে আজি মইও তাপিত, নদি!
ময়ো যে ব্যাকুল আজি স্বামীক বিচাৰি!
বিৰহৰ তুহ জুয়ে পুৰিছে হৃদয় মোৰো
স্বামীৰ বিৰহে ময়ো
কান্দিছোঁ বাগৰি॥
*  *  *

৩হেজাৰ হেজাৰ ঢউ থই থই আঁতৰাই

সমুদ্ৰে তোমাক, নদি!
কৰে আলিঙ্গন!
তুমি দুয়ো হাত মেলি সুখে আলিঙ্গন কৰি
পতিয়ে সইতে হোৱা
আনন্দে মিলন॥

৪কিন্তু মোৰ দশা নদি! চোৱাছোঁন ভাবি তুমি

টোপনীত কত দিন
দেখোতে সপোন,
হাত দুটি মেলি মেলি তেওঁক ধৰিব খোজোঁ,
নাপাওঁ ধৰিব হায়!
নহয় মিলন॥

৫সাৰ পাই কান্দো কাটোঁ চকুৰ চকুলো টোকোঁ

পুৰি মৰোঁ বিৰহৰ

[ ২৩৩ ]

জ্বলা অগনিত!
কোৱাছোঁন কোবা নদি! পাম কি তেওঁক মোৰ?
পাম জানো মিলনৰ

সুখ পৃথিবীত?⸺·×·⸺

(শোৱনী কোঠাত সোমাই)
কাৰ নিমিত্তেনো আৰু
ধাৰী-পাটী পাৰি থম?
থাক পৰি ধাৰী-পাটী!
মাটীতেই পৰি ৰ’ম!

২নাই মোৰ প্ৰাণপতি

বিহ যেন ধাৰী-পাটী
শিমলু তুলাৰ তুলি যেন কাঁয়েটীয়া!
থাক্ পৰি ধাৰী-পাট
তোতকই ভাল মাটী,
মাটী যে শীতল,—তাত বিহ নাইকিয়া .

৩বিৰহৰ তুহ জুই

বুকুৰ মাজত লই
এনেই হইছোঁ মই পুৰি দেই ছাই॥
তাতে তয়ো, ধাৰী-পাটী
আছ কালকূট সানি
তুলি!—তয়ো আছ লই কাঁইট ভৰাই॥

[ ২৩৪ ]

৪কমোৱা তুলাৰ গাৰু

কোমলতা নাই আৰু
শিলাময় হ’লি তই শুম কেনেকই?
আঠুৱা তয়ো যে ঐ
উঠিলি শতুৰু হই;
সুখৰ শোৱনী ঘৰ জুই-শাল তই॥

৫দাপোন-কাকই যোৰ

কিবা কাজ আৰু মোৰ?
গুছি যোৱা তোমা-দুয়ো আনৰ কাষত।
কোনে চাব খোঁপা মোৰ
সেন্দুৰৰ ফোঁট যোৰ
চাই যিটে ধুন মোৰ নাই যে ঘৰত॥

৬শোৱনী কোঠাৰ চাকি

কিয়নো জ্বলিছ তই?
জ্বলিছ,—কিন্তু যে নাই অলপো পোহৰ।
বিৰহ এন্ধাৰ খেদি
কোঠাটো পোহৰ ভৰা
পাৰ কি কৰিব তই বিহনে নাথৰ?

৭মিছা কথা, ছাকি! তই

নালাগে জ্বলিব আৰু

[ ২৩৫ ]

স্বোৱামী নাহিলে ঘৰ নহয় পোহৰ!
কি কাজ মিছাতে জ্বলি;
সুমা সুমা ছাকি তই
জ্বল গই আছে যাৰ স্বোৱামী প্ৰাণৰ॥

⸺·×·⸺
(গোলাপ)
গোলাপ ঐ        

স্বামী থকা হলে হায় এনুৱা কালত
আঁচুৰি মুৰৰ চুলি
সুন্দৰ খোঁপাটী বান্ধি
পিন্ধিলো তোমাক হয় আনন্দ মনত!

২গোলাপ তোমাক চিঙ্গি

সুন্দৰ দোলেৰে গাঁথি
সজালো হেতেন ৰঙ্গে ধাৰি পাটী মই!
নাই হায়! কিন্তু মোৰ আজি সি সময়॥

৩স্বোৱামী যে নাই আজি

কি কাজ তোমাক পিন্ধি
কোনে চাব আজি মোৰ ফুলময় বেশ?

সি হেতু গোলাপ! মই পাওঁ বৰ ক্লেশ॥⸺·×·⸺
(পৰ্ব্বত।)

শিলেৰে বন্ধোৱা দেহ!
কঠিন পৰ্ব্বত

[ ২৩৬ ]

কি ৰূপে বুজিবি তই
প্ৰাণৰ যাতনা ঐ
অন্তৰৰ দুখ মোৰ? তোৰ যে হৃদয়
লোহাতো অধিক টান, তই শিলাময়!

২কঠিনতা ছবি লই

আছ থিয় হই তই
কঠোৰ ভাবেৰে হায় দেখাইছ মুখ
পাৰ কি বুজিব তই অভাগীৰ দুখ?

৩কঠিন পদাৰ্থ লই

বন্ধাইছ হিয়া তই
পিন্ধি কঠিনতা-সাজ আছ থিয় হই
কিৰূপে বুজিবি দুখ বিৰহৰ তই?

৪কি দিন কি ৰাতি তোক

সহিব নোৱাৰি দুখ,
কান্দি কান্দি চকুলোৰে দিছোঁ ওপঙ্গাই,
চকুলোৰ নই হায়! পঠালো বোৱাই॥

৫তথাপি নহ’ল দয়া,

নাই নেকি তোৰ মায়া?
নুমুছিলি চকু-পানী মোৰ দুচকুৰ।
কঠিন পৰ্ব্বত! তোৰ হৃদয় কঠোৰ॥

[ ২৩৭ ]

(নইৰ দাতিত)
দেহি ঐ।       

পৰোঁ-পৰোঁ-হোৱা ৰঙ্গা বেলিটীয়ে
ঢালিছে কিৰণ ৰ’দ্।
সোনালী সাজেৰে হাঁহে নই খনি
বজাই সুৱলা গদ্॥*

২

সোনালী মুকুট পিন্ধিছে মুৰত

ঠউকী-বাঠুকী ঢউ!
কুল কুল কৰি গীত গাই নদী
ঢালিছে অমিয়া মউ॥

৩

সাগৰৰ ফালে উত্ৰাৱল নদী

একান্ত মনেৰে যায়।
শুনাব খুজিছে জানো প্ৰেমকথা
আজি মিঠা গীত গাই॥

৪

ৰ’বাছোঁ অলপ ৰই যোবা, নদি!

শুনি যোৱাঁ মোৰ দুখ।
পাইছোঁ যেনুৱা সন্তাপ মনত
নেদেখি স্বামীৰ মুখ॥

---

“গদ্” বা গৎ।

[ ২৩৮ ]

৫

বধ লাগে নদি! ৰ’বাছোঁ খন্তেক

চকুলো এধাৰি নিবা।
যদি ক’ৰবাত পোৱা স্বোৱামীক
তেওঁৰ পাৱতে দিবা॥

৬

নাৰী জনমৰ শেষ উপহাৰ

চকুৰ চকুলো ধাৰি।
লই যোৱা নদি! দিবা স্বোৱামীক,
মাতিছোঁ কাকুতি কৰি॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 238 crop

[ ২৩৯ ] ষষ্ঠ সৰ্গ!
⸺·×·⸺
(স্বপ্ন)
সপোন ঐ!        

মিছাতে খন্তেক মাথোঁ
দেখুৱালি সেই মূৰ্ত্তি
অতীত প্ৰাণৰ দুখ কৰিলি দুগুণ!
সপোন! এনুৱা তই কিয় নিদাৰুণ?
বহু দিনাৱধি হায়!
নেদেখি নেদেখি মোৰ
প্ৰায় সহিছিল প্ৰাণে বিৰহ যাতনা
কত ভাবি, কত কান্দি
অনকে বুজাই কত
প্ৰায় শেষ হইছিল প্ৰেমৰ ভাবনা!
সুন্দৰ লাৱণ্য ছবি,
মউ সনা, মৃদু হাঁহি,
মিছাতে খন্তেক মাথোঁ কিয় দেখুৱালি?
অনন্ত চিন্তাত পৰি

[ ২৪০ ]

প্ৰায় হইছিল শেষ
আভা ফেৰি মাথোঁ হায় আছিল উজ্জ্বলি॥

৪কিন্তু যে সপোন তই

এখন্তেক দেখুৱাই
এটি দুটি কৰি হায় সকলোটি জগালি।
মিছাতে ছঁয়াৰ দৰে কিয়নো যে দেখালি?

৫বহুত দিনৰ পাছে

দেখা হ'ল তেঁৱে সতে
দেখা হ’ল, সঁছা,-কিন্তু দেখাও নহ'ল।
অক্ষয় অনন্ত কাল
প্ৰাণে চাব খোজে যাক
খন্তেক দেখিতো হায় হেপাহ নগ’ল?

৬নি দাৰুণ হেপাহত

সাগৰ শুহিব খোজে,
গুছে কি পিয়াহ তাৰ এটোপা পানীত?
পূৰ্ণিমাৰ ৰঙ্গা জোন
চাব খোজ প্ৰাণে যাৰ,
তাৰ কি হয় শাত হয় জোনাকীত?

৭

   সপোন ঐ!

দেখা শেষ হই গ’ল
যি হবৰ সেয়ে হ’ল,

[ ২৪১ ]

আকউ জ্বলিল সেই বিৰহ অগনি
নুপুৰুতে মন আশা,
অনন্ত হেপাহ, হায়!—
সাৰ মাথোঁ হ’ল মোৰ দুচকুৰ পানী!
( স্বামী )
প্ৰাণনাথ! ভাল পোৱা
যেন সপোনৰ খেলা
এয়ে শেষ নেকি, নাথ
হ’লনে কি তাৰ বেলা?
পশ্চিম আকাশে দিনি
হাউলি পৰিছে বেলি
ৰ’দ গ’ল, বেলা গ’ল,
সন্ধীয়া কৰিছে কেলি
প্ৰাণৰ প্ৰেযসী লই
বনৰীয়া পখী যায়,
আপোনাৰ বাহে বাহে
বিচাৰি আপোন ঠাই
আকাশত জোন দেখি
হাঁহিছে কুমুদ ফুল

[ ২৪২ ]

প্ৰাণনাথ –মাথোঁ মই
অভাগিনী বিয়াকুল॥
এটী দুটী কৰি, হায়
ওলাইছে বহু তৰা
দেখি প্ৰেমিকাৰ মন
পৰাণ উলাহে ভৰা॥
হাঁহে আকাশত তৰা
কান্দিছো মাথোন মই
কোৱা নাথ? ভাল পোৱা
গ’লনে কি অন্ত হই?
হায়!
আজিও হেপাহ মোৰ
নাই নাথ! পূৰ হোৱা
আজিও আশাৰ নই
অছে হৃদই বোৱা
আজিও শুকাল দিঙ্গি
পিয়াহত বিয়াকুল,
মন-ফুলানীত ফুলে
আজিও প্ৰেমৰ ফুল॥

[ ২৪৩ ]

সৰু বয়সৰে পৰা
মই নাথ! তুমি-ময়
শিৰৰ মাজে দি মোৰ
তোমাৰেই তেজ বয়॥
তুমি মই দুয়োটিয়ে
আছিলোতো অচেতন
অকস্মাতে সাৰ পাই
কিয় বিৰহ দহন?
প্ৰাণনাথ! ভাল পোৱা
খেন সপোনৰ খেলা!
এয়ে শেষ নেকি, নাথ?
হল নেকি তাৰ বেলা?
(অকলে-অকলে)
(ক)
অকলে কান্দিছোঁ হায়!
বিচাৰি নাপাওঁ
কি ৰূপেনো জীৱন কটাওঁ?
দেখিলো—পূৱতী গুছি গ’ল?
দেখিলো—সন্ধীয়া আহি হ’ল,

[ ২৪৪ ]

দেখিলো-ওলাল বহু তৰা
এটী দুটী কই, হৰ্ষ-ভৰা
দেখিলো—সকলো মাৰ গ'ল
দেখিলো—পূঁৱতী পুনু হল,
বিচাৰিলো মনৰ কামনা,
টুকিলো চকুৰ চকুপানী,
চিঙ্গিলো আশাৰ পুনু জৰি
নিৰাশৰ শোকে কান্দি কান্দি
অকলে কান্দিছোঁ, হায়
বিচাৰি নাপাওঁ
কি ৰূপেনো জীৱন কটাওঁ!
দেখিলো-বহুত ফুল
ফুলিছিল ফুলনীত,
শুনিলো, বহুত পখী
জুৰিছিল নানা গীত
দেখিলে, মলয়া বায়ু
ৰিব ৰিব বলিছিলে
পাতে পাতে ফুলে ফুলে
বহু নচুৱাইছিল।

[ ২৪৫ ]

অকলে অকলে বহি
দেখিলো আগত,
সকলোটী পুনু, হায়!
লুকাল আঁৰত॥
অকলে যে
নোৱাৰো থাকিব আৰু মই
দাৰুণ বিষাদ! তই আহ!
হৃদয়ৰ ঘা মই
নোৱাৰো ঢাকিব
আঁউশী এন্ধাৰ! তই আহ
অকলে অকলে আছো
বিচাৰি নাপাওঁ!
কি ৰূপেনো
জীৱন কটাওঁ।
(অকলে-অকলে)
(খ)
টুকিলো বহুত দিন
চকুলো হধাৰ।
কিয় আৰু মিছা মায়া
মোহৰ মোহিনী ছঁয়া

[ ২৪৬ ]

ক’লা দাৰৰ গাত বিজুলীৰ হাৰ?
কিয় মধুময় সুৰে
মাতে পুনু জুৰে জুৰে?—
“আঁহা আঁহা” বাজে কিয় আশাৰ ঝঙ্কাৰ?

২কন্দা মাথোঁ সাৰ হ'ল!

হিয়! মাথোঁ ভাগি গ’ল!
নীৰৱে চিগিল মাথোঁ তাঁৰ হৃদয়ৰ।
শূন্য মৰুভূমি, হায়!
মৰিচিকা দেখা পাই
সহিলে পিয়াহে মাথোঁ মানস অন্তৰ!

৩হৃদয়ৰ মন্দিৰত

“বেদি” তুলি মানসত,
এক ধ্যানে থাপিছিলো “দেৱ” হেপাহত!
ই মোৰ পৰাণ লই
চকুপানী মিহলাই,
উছৰগ কৰিছিলো সেই চৰণত॥

৪গোটেই জীৱন ভৰি,

অশেষ কামনা কৰি,
এক মনে সাধিছিলো “দেব” তুল্য ভাবি!
কায়মনে,⸺এক প্ৰাণে

[ ২৪৭ ]

এক ধ্যানে, এক জানে,
পূজিলো যতনে সেই প্ৰেমময় ছবি।

৫নাই সেই ছবি আৰু,—

নাইকিয়া ছঁয়া তাৰো,
আঁতৰিল মূৰ্ত্তি সেই হিয়া শূন্য কৰি!
কি যে এটা কথা কই
এটা হুমুনীয়া থই
সেই মূৰ্ত্তি বিসৰ্জন! হৰি! হৰি! হৰি!

৭তেনে, আৰু কিয় মায়া?

আশাৰ মোহিনী ছঁয়া?
ক’লা দাৱৰৰ গাত বিজুলীৰ হাৰ!
কন্দা মাথোঁ সাৰ হ’ল,
হিয়া মাথোঁ ভাগি গ’ল!
নীৰৱে চিগিল মাথোঁ হৃদয়ৰ তাঁৰ!
কান্দিলো অনেক দিন,—কান্দোছোঁ এবাৰ!

⸺·×·⸺
(সুখ)

   মুখ ঐ!—

সকলোৱে কয় মোক
আছ পৃথিবীতে তই,
বহুত বিচাৰি চালো

[ ২৪৮ ]

নেদেখিলো তোৰ মুখ।
বিৰহৰ তিক্ষ্ণ বাণ
নিতউ বিন্ধিছে প্ৰাণ,-
নিতে নিতে অপমান
পাইছোঁ কতনো মই!
সহিছোঁ কতনো দুখ!

২সহিছোঁ,— আৰু সহিম,—

ভুগিছোঁ, আৰু ভুগিম,
মৰিলেও নমৰিম,-
জগত ভ্ৰমিম মই
বিচাৰি বিচাৰি তোক।
মনৰ হেপাহ, হায়!
এতিয়াও পূৰা নাই,
প্ৰাণে কৰে ৰাঁই-জাঁই।
সকলো দুৰাশা মিলি
কৰিলে উতলা মোক।

৩

   সুখ ঐ -

সকলো ঠাইতে মই
তোতে বিয়াকুল হই,
ধীৰে ধীৰে গই গই,
হলনা কৰিলো কত
ক’তো যে নাপালো তোক!

[ ২৪৯ ]

ভাবোঁ কেতিয়াবা, হায়!
‘সুখ’ বুলি একো নাই
কিন্তু পুনু দেখো চাই,
হাঁহিছে জগতে কৰি
আনন্দত তোক ভোগ॥
হাঁহিছে জগতে যদি
মই কিয় নিৰৱধি
কান্দিম চকুলো টুকি?
আহ, সুখ! কৰো ভোগ
হাঁহিৰ জগত, কান্দি
কিয় কন্দুৱাওঁ?
আহছো অলপ, সুখ
ভোগ কৰি চাওঁ॥
(চাৰিও ফালে চাই)
সেই দৰে আকাশত
হাঁহি আছে সেই জোন,
সেই দৰে মউ-মাখী
আছে কৰি গুণ-গুণ॥
সেই দৰে এতিয়াও
ওলাইছে দিবাকৰ

[ ২৫০ ]

সেই দৰে আছে কৰি
ফুলে ফুলনী পোহৰ।
সি দৰে আজিও ৰাতি
হয় দিনৰ পাছত,
এতিয়াও সেই দৰে
সেই মেঘৰ মাজত
চমকি-চমকি নাচে,
সেই বিজুলী ৰঙ্গিণী,
ক’তো নাই জগতত
একো সলনা-সলনি।
এতিয়াও,দেহি ঐ -
আজি সেই একেদৰে
প্ৰকৃতি আইৰ ৰূপে
মন আৰু প্ৰাণ হৰে।
সেই দৰে এতিয়াও
সেই শীতৰ পাছত
বসন্ত উদয় হয়;
সেই গছৰ দালত
‘কুউ-কুউ-কুউ’ কৰি
সেই একে গান গায়;

[ ২৫১ ]

এতিয়াও দিয়ে শান্তি
সেই গছৰ ছঁয়াই।

৮সেই একেদৰে, হায়!—

এতিয়াও আছে নই
‘কুল্-কুল্-কুল্’ কৰি
সেই ধীৰে ধীৰে বই।

৯আগৈয়ে আছিল যি যি

আছে সেয়ে এতিয়াও;
সলনা-সলনি ক’তো
একো হোৱা নাই!
কিম্তু মাথোঁ অভাগিনী,—
মই চিৰ দুৰ্ভাগিণী
আপোন অৱস্থা, হায়!—
আনিলো সলাই!

১০শোকাকুল হই মাথোঁ

কান্দিছোঁ নিতউ মই।
দুয়োটি চকুৰে পানী

সদাই ধাৰেৰে বই।⸺·×·⸺

[ ২৫২ ]

(পুখুৰী)তোৰ যে পাৰতে বহি

ধৰি কত বিধ ভাও
সাদৰে হাতত ধৰি
কইছিল “ভাল পাও”!

২নীল আকাশত জোনে

হাঁহিছিল কত হাঁহি,
হহুৱাই পৰাণৰ
সেই ভেট ফুল পাহি।

৩নীৰৱে উজ্জ্বল তৰা

চাইছিল জুঁপি জুঁপি
নতুন জোনক বেৰি
জ্বলিছিল থুপি থুপি।

৪সেই মউ-সনা হাঁহি

আজিওতো সেয়ে আছে
বিৰহত পুৰি মোক
তেওঁ কিয় গ’ল, পাছে?

৫দুয়োটিয়ে একেথিৰে

চাইছিলো জোন বাই।

[ ২৫৩ ]

আজি দেখি সেই জোন
কিয় প্ৰাণ জ্বলে, হায়।

৬যদি তেওঁ যাব গুছি,

কিয় ভাল পাইছিলে!
বিৰহৰ জ্বলা জুই
কিয়নো জ্বলাই দিলে?

৭কি চকুৰে চালো হায়া!

ক’ব যে নোৱাৰোঁ মই,
তেঁওৰ কাৰণে প্ৰাণ
সদাই ব্যাকুল হয়॥

৮মউ-সনা মনোহৰ

তেঁওৰ লাহৰী কথা
তপত হিয়াত মোৰ
নিতে ঢালিছিল সূধা॥

৯নিজকে পাহৰি, হায়।

তেওঁকেই পালো ভাল!
ই ভাল পোৱাত কই
নোপোৱা আছিল ভাল

[ ২৫৪ ]

১০প্ৰথম যৌবন কালে

দেখিছিলো, জানো, হায়?
অতৃপ্ত প্ৰণয় তাপে
পুৰি-দেই হ’লো ছাই!!

১১জানো, কত দুখ পাই

তেওঁ মোৰ গুছি গ’ল?
মধুময়ী স্মৃতি মাথোঁ
হৃদয়ত অঁকা ৰ’ল!!

১২কিন্তু, আৰু কি আশাত

পৰাণ ৰাখিম মই!
তেওঁ কি আহিব ঘুৰি!
পুখুৰি! ক’ছোন তই?

১৩জীৱনৰ অশা মোৰ

সকলোটি শেষ হ’ল!
চকু দুটি মাথোঁ মোৰ

বাটল’ই চাই ৰ’ল⸺·×·⸺
(নিজ মনতে)দাৰুণ বিৰহ জুই

দিন ৰাতি দহে হিয়া,

[ ২৫৫ ]

হদয়ৰ ভিতৰত সেয়ে মাথোঁ যাতনা!
অন্তৰত (হাৰে হাৰে)
তেওঁৰেই ছবি অঁকা
হিয়া মন্দিৰত মোৰ তেওঁৰেই অৰ্চনা॥

২অতীতৰ যত সুখ

গ’ল এটি ছুটি কই
আছে মৰু-সমনীয়া পৰাণৰ বেদনা!
নিৰাশা বলুকা তাত
চাৰু ফালে দেখা যায়!
তথাপিও কিয় মোৰি ই দাৰুণ কামনা!

৩দেৱ তেওঁ স্বৰগৰ

মই কীট নৰকৰ,
বুজিও নুবুজোঁ হায়! নিজে মাথোঁ দুৰাশা!
প্ৰণয়ৰ ফাঁহ পাটি
বান্ধিব তেওঁক খোজোঁ
চকুৰ আগত মোৰ, এয়ে মাথোঁ আকাঙ্খা॥

৪

*  *  *
*  *  *
তেওঁৰ পাৱতে মই
ই জীবন দিম ঢালি,

[ ২৫৬ ]

কৰিম অকলে বহি সেই মূৰ্ত্তি সাধনা।
মধুময় সেই নাম
হিয়াত জপিম নিতে,
পূৰ্ণ হ’ব আশা মোৰ পূৰ হ'ব কামনা॥

৫অস্ত হলে ভৱলীলা

তেওঁৰ পাৱৰ ধূলা
আপোন শিৰত তুলি কৰি ল’ম থাপনা।
দেখোঁতে দেখোঁতে যেন
প্ৰাণ পখী উৰি যায়,
আৰু যে নালাগে একো, এয়ে মাথোঁ কামনা।

(পদুম)

সংসাৰ পুখুৰি তই
শোভাৰে ভৰাই লই
ফুলিছ পদুম ফুল! অনন্ত শোভাত!
কিন্তু কিয় দিছ দুখ অভাগীৰ গাত!

২আকাশৰ মাজে হাঁহে

ৰঙ্গচুৱা বেলিটিয়ে
(পৰাণৰ স্বামী তোৰ);—তই দেখা পাই
বিদ্ৰুপি হাঁহিছ মোক? দয়া মায়া নাই?

*  *  *
*  *  *

[ ২৫৭ ]

৩

কিয়নো পদুম তই
দিছ অভাগীক দুখ?
কিয়নো কৰিছ মোক উপহাস, হায়!
কিয় হাঁহ? থাক তই দুচকু জপাই॥

৪হায়! বিধতাৰ কিনো

নিষ্ঠুৰ বিধান!
ফুলৰ কোমল হিয়া
কিয়নো নিৰ্দ্দয় বিধি
পৰ্ব্বতৰ শিল আনি কৰিলে নিৰ্মাণ॥
দিলে কিয় তাতে হায়! নিষ্ঠৰ পৰাণ?

৫সৰলতা ভৰা যেন

দেখি মুখ খানি!
পদুম! কিয়নো তেনে
কি ভাব মনত গুণি
হৃদয় কৰিছ তই এনুৱা কুটিল?
লোকৰ দুখত কিয় হাঁহ খিল্ খিল্?

৬

   হায়।

সুখৰ সপোন যেন
বিজুলীৰ ৰেখা!
সপোন ভাগিণে পাছে

[ ২৫৮ ]

নিৰাশাৰ বজ্ৰপৰে
যি দৰে শিৰত,—মোৰো তেনেকুৱা হ’ল!
খতে কীয়া স্বপ্ন,—আহা! ভাগি চিগি গ’ল!

৭ক’ত গ’ল, হায়! মোৰ

সুখৰ সপোন?
যি স্বপ্নত তেঁৱে স’তে
অতি হৰষিত মনে
খন্তেক সাতৰিছিলো প্ৰেম সাগৰত,
ক’ত গ’ল সেই স্বপ্ন এনুৱা কালত?
*  *  *
*  *  *
কিয়নো সপোন সেই
উলটি নাহিল পুনু?
পদুম! সি কথা মই
নিতে দিনে ৰাতি গুণো।

৯সেই কথা যেই হোক,

কিয়নো, পদুম!
মোৰ কান্দোনত তই
মিচিকি মিচিকি হাঁহ?
নালাগেনে বেয়া তোৰ? তোৰ হিয়া খনি
শিলেৰে বন্ধোৱা? নাই চেনেহ একনি!

[ ২৫৯ ] ১০

ফুলৰ কোমল হিয়া,
মিছা কথা তেনে।
মিছা সৰলতা ছবি,
মিছা মিচিকীয়া হাঁহি
সকলােটি হ’ল বেয়া আজি দুৰ্দ্দিনত!
ভাল মাথোঁ থাকে ভাল সম্পদ কালত॥
*  *  *
*  *  *
থাক বাৰু, সন্ধ্যা হ’ক
বেলিটিও মাৰ য’ক
কান্দিব লাগিব তয়ো
পৰি বিৰহত!
এতিয়া হাঁহিছ মােক,
জানিবি পাছত॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 259 crop)

[ ২৬১ ] বিৰহিণী বিলাপ কাব্যৰ

“ওপৰঞ্চি”।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 115 crop)

“Forgive my grief for one removed,
Thy creature whom I found so fair,
I trust, he lives in thee, and there
I find him worthier to be loved.
Forgive these wild wondering cries
Confusions of a wasted youth;
Forgive them where they fail in truth.
And in thy wisdom make me wise."
   ⸻Alfred Lord Tennyson.

“অনন্ত নিৰাশা মাজে
আশাৰ ছবিটা বাজে
নিৰাশৰ ৰূপে পুনু শূন্যত লুকাই যায়।
প্ৰাণৰ লাহৰী বীণা,
নাবাজে যে আজি দিনা,
ঝঙ্কাৰ নীৰৱ, যেন নিদ্ৰাত চেতনা নাই
লাহৰী ছবিটী গ’ল,
মাথোঁ সোঁৱৰণী ৰ’ল,
শিলেৰে ৰন্ধোৱা হিয়া
কান্দে কিয় নিশা দিন?”
  ⸻“আঁজলী” (অপ্ৰকাশিত)।

[ ২৬২ ]

যদি      
 জীৱনৰ নউ দুপৰ হওতে
  হেৰুৱাই থাকা ভনিতী প্ৰাণৰ,
 অতি মৰমৰ জন্মদাত্ৰী আই
  স্নেহৰ নিজৰ অমৰা পুৰৰ॥
যদি      
 অতি আদৰৰ নুমলীয়া ভাই
  জীৱনৰ সঙ্গী সংসাৰ ক্ষেত্ৰত
 হেৰাইছে কাৰো দুৰ্ভাগাৰ দৰে
  “ওপৰঞ্চি” দিলো তেওঁৰে হাতত॥
(আৰু) যদি     
  জিতেনৰ দৰে
  ভাঙ্গিছে কোনোৱে
 কোনো বাপেকৰ হিয়া,
  তেওঁৰে হাততে
  দিলো “ওপৰঞ্চি”
 সাদৰে হাতলৈ নিয়া॥
      ইতি।

[ ২৬৩ ]

ভনিতী।*
⸺⭖⭖⸺

⸺“Oh tell me once and tell me twice
And tell me thrice to make it plain,
When we who part this weary day
When we who part shall meet again."
 ⸻⸻Christina G. Rossetti.

স্নেহৰ ভনিতি! তুমি গইছা কলই?
যি দেশত গ’লা তুমি,
তাতনে কি নাই মাটি?
গঢ়িছে সি দেশ বিধি মালতী ফুলেৰে?
মন্দাকিনী তাতনে কি বলিছে ধাৰেৰে?
তাতনে কি নাই ৰোগ,
বন্ধু বান্ধৱৰ শোক?
তাই ভনী তাতনেকি বিচ্ছেদ নহয়?
লাহৰী ভনিতি!—তুমি গ’লা কি তালই?
তাতনে কি নাই কন্দা,
শোকত-হৃদয় ফটা,
চকুৰ চকুলো নেকি সিদেশত নাই?
শোকত মানৱে তাত নাকান্দে বীনাই?
তাত কি নিতউ হাহে?
আনন্দ-ঢউত ভাহে?

---

মৃত্যু সময় ১৪ এপ্ৰেল ১৯০৩।

[ ২৬৪ ]

মানৱৰ প্ৰাণ তাত হৰিষ সদাই?
তাত কি, ভনিতি! দুখ কনা মাত্ৰো নাই?
তাতনে কি ফুলি ফুল
গোন্ধত আমোল মোল?
সি দেশত ৰ'দে নেকি ফুল নুশুকায়?
সদাই বসন্ত তাত, জাৰ নেকি নাই?
কুৱা কুল কৰি নই
তাত কি ধীৰেৰে বয়?
ডকা ঢউ, ধলনীৰ পানী তাত নাই?
পাৰৰ ফুলনী তাত নিনিয়ে উটাই?
স্নেহৰ ভনিতি! তুমি গইছা ক’লই?
যি দেশত গ’লা তুমি
সি দেশ কি ৰম্য ভূমি?
কেনেকুৱা পথতাৰ, কেনি গ'লে পায়?
বাটত যাওতে বোকা ক'তো কি নাপায়?
সি দেশ কিমান দূৰ?
সেয়ে কি অমৰাপুৰ?
ভাত নেকি ভাৰতীয়ে “কছপী” বজায়
সা-ৰে-গা মা-পা-ধা-নি-সা বীণাত মিলাই?
সেয়ে নেকি স্বৰ্গ পুৰি?
ভাত নেকি থাকে হৰি,
অগতিৰ গতি প্ৰভু পতিত পাৱন
যোগী মুনি নিতে যাৰ আৰাধে চৰণ?
গ'লে নেকি সেই ঠাই

[ ২৬৫ ]

স্ৰজোতাক দেখা পাই?
সংসাৰৰ মায়া নেকি গুছে সি দেশত?
চিৰ শান্তি লাভ তাত হয়কি প্ৰাণত?
তাত নেকি নাই দুখ?
তাত কি সদাই সুখ?
কালৰ কৰাল মুৰ্ত্তি নাই সি ৰাজত,
নপৰে কি কোনো তাত ৰোগৰ মুখত?
সি দেশ সুখৰ ঠাই,
চিৰ শান্তি তাত পাব,
কালে কি নিচিঙ্গে তাত দোল মৰমৰ?
কৃতান্তে নহৰে তাত লাহৰী প্ৰাণৰ?
কিন্তু কিয়, সোনকনি!—
অছা মনে ২ শুনি,—
উত্তৰ নিদিয়া কিয় লাহৰী মাতেৰে?
তাত গলে নেকি, হায়। সকলো পাহৰে?
ভাল পোৱা সংসাৰৰ
লীলা খেলা মৰতৰ
মৰততে নেকি শেষ, তালই নাযায়?
সংসাৰৰ ভাল পোৱা মাথোঁ স্বপ্ন-প্ৰায়?
তেন্তে নেকি, সোনকনি!
মিছাতে কান্দিছো আমি?
আমাৰ কান্দোন তুমি তাত শুনা নাই?
মিছাতেই নেকি আমি কান্দিছোঁ বীনাই?
কিন্তু কোৱাছোঁন তুমি

[ ২৬৬ ]

মৃত্যুৰ পাছত আমি
তাত গলে পাম নেকি বিচাৰি তোমাক?
আপোনাৰ, বুলি জানো চিনিবা আমাক?
এই স্নেহ ভাল পোৱা
ৰঙ্গে উদঙাই হিয়া
তাতো কি আমাক দিবা প্ৰাণৰ লাহৰি?
দিবা কি লাহৰী চুমা মুখত সাদৰি।
তাতো “মাজুকাই” বুলি
মাতিবা কি সোনকনি?
তাতো নেকি দিবা স্নেহ ভনিতী প্ৰাণৰ?
মৰম চুমাৰে মুছি ছবি বিষাদৰ?
ভনিতি!        
অন্তৰত এয়ে দুখ
অন্তিম কালত মুখ
নেদেখিলো দুচকুৰে তোমাৰ লাহৰি!
দুৰ্ভাগাৰ আশা, পূৰ্ণ নকৰিলে হৰি॥
পীড়িতা ঘৰত তুমি,
দাসত্ব দোলেৰে আমি
দূৰ দূৰস্ত বন্ধা;অন্তিম কালত
নাপালো শুনিব মাত তোমাৰ মুখত
কত যে হেপাহ কৰি
নৰ জীৱন এৰি
যাব খোজোঁ সি ৰাজত গইছা য’লই,
সংসাৰৰ মায়া মোহ সংসাৰতে থই॥

[ ২৬৭ ]

কিন্তু আহা! সোনকনি!
জানিছা নিজেই তুমি
মানৱৰ মৃত্যু থাকে কালৰ হাতত!
ইচ্ছা মৃত্যু মানৱৰ নাই জগতত!
সেই বুলি একে থিৰে
তধা হই ধীৰে ধীৰে
থাকিম নিতউ চাই সি দেশৰ ফালে,—
জীৱনৰ শেষ হই, সন্ধীয়া লাগিলে,
নশ্বৰ জীৱন এৰি
তোমাক বিচাৰ কৰি,
“প্ৰাণৰ ভনিতী বুলি তাত চুমা খাম,—
স্নেহেৰে কোলাত তুলি মুখ খনি চাম॥
অনন্ত সুখৰ ভূমি
যি ৰাজত আছা তুমি,
তোমাৰ কাৰণে আৰু নাকান্দো শোকত।
অনন্ত সুখেৰে থকা তুমি সি দেশত॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 267 crop)

[ ২৬৮ ]

ভাইতি।
⸺>><<⸺

⸻He was born in the the spring,
And died before harvesting
On the last summer day
He left us, he would not stay
For autumn twilight cold and grey.
Sit we by his grave, and simg
He is gone away."
   ⸻⸻Christina G. Rosstti.

সংসাৰৰ এচুকে দি,
ফুলনী শুৱনী কৰি,
একেটী ঠাৰিতে আমি ফুলিছিলো ভাই।
বিষাদৰ চোকা ৰ’দ।
তুচ্ছ ভাব কৰিছিলো,
কালৰ ধুমুহা বায়ু দিছিলো উৰাই॥
আউশীৰ এন্ধাৰকো
এন্ধাৰ নাভাবিছিলো,
পূহৰ জাৰকো ভাই। নাই ভবা জাৰ!
নিতে তৰাৱতী নিশা!
আকাশত শোভিছিল,
আছিল নিতউ যেন বসন্ত আমাৰ!!
প্ৰকৃতি কোলাত শুই
তিনোটীয়ে হাঁহিছিলো

---

• মৃত্যু সময় ডিচেম্বৰ ১৯০৬।

[ ২৬৯ ]

তিনোৱে তিনোক চাই উলাহ মগন।
দেখিব নোৱাৰি কিন্তু
দুৰন্ত কৃতান্তে তাকে,
অকালত এটী ফুল কৰিলে হৰণ!!
তিনটী আছিলো ভাই
কৰিলে কৃতান্তে দুটি
নিৰ্দ্দয় কৃতান্ত!—তাৰ দয়া মায়া নাই!
আধা ফুল ঢোপাকলি
ফুলতে চিঙ্গিলে আজি,
নিদিলে ফুলিব ফুল ফুলনী শুৱাই!!
নুমলীয়া ভাই তুমি,
লাহৰি সোনাই কনি!
সুৰেশ! আমাৰ তুমি দৰিদ্ৰৰ ধন!
কৃতান্ত দস্যুৱে পাই
দৰিদ্ৰক কন্দুৱাই
বলেৰে তোমাক আজি কৰিলে হৰণ।
শিলেৰে বন্ধোৱা জানো
কৃতান্তৰ মন প্ৰাণ
মানৱৰ কান্দোনত নাকান্দে অন্তৰ?
নজনমে দয়া জানো
তাৰ হৃদয়ত হায়!
ঘূৰাই নিদিয়ে পুনু ধন দৰিদ্ৰৰ?
কিন্তু ভাই! যদি
বিষময় সংসাৰত

[ ২৭০ ]

বিষম কেলেশ পাই
দুৰন্ত ৰোগৰ হাত এৰাই সোনাই!
বিচাৰি অনন্ত শান্তি,
পাহৰি মৰ্ত্ত্য়ৰ মায়া,
প্ৰভূৰ পাৱত গই ল'লা তুমি ঠাই!!
⸻যোৱাঁ তুমি যোৱাঁ তেনে,
থাকাঁ তুমি স্বৰগত,
ৰাণী কমলাৰে স’তে বিৰাজিছে য’ত
দয়াৰ সাগৰ প্ৰভু
পতিত পাবন হৰি,
থাকাঁ, ভাই! চিৰসুখে থাকাঁ তুমি ত’ত॥
ভাগ্যৱন্তু তুমি, ভাই!
পালা সি সুখৰ ঠাই,
নাই তাত ৰোগ শোক বিষাদৰ ছঁয়া,
চিৰসুখ চিৰশান্তি
নিতউ বিৰাজে তাত,
নাই তাত কন্দা-কটা, সংসাৰৰ মায়া॥
সংসাৰীৰ ঘোৰ জ্বালা
নাই তাত নাই, ভাই!
কৃতান্তে নহৰে তাত লাহৰী প্ৰাণৰ;
পুত্ৰ হেৰুৱাই তাত
নাকান্দে মাকৰ প্ৰাণ,
নাঢাকুৰে হিয়া তাত, নদহে অন্তৰ॥
যোৱাঁ, ভাই! যোৱাঁ তুমি

[ ২৭১ ]

থাকাঁ মহা সুখে তাত,
তোমাৰ কাৰণে আৰু নাকান্দো বিনাই
নহয় মাথোন তুমি
গইছা অকলে তাত,
আমিও এদিন যাম, প্ৰাণৰ সোনাই!
মৰ জগতত, ভাই!
নহয় অমৰ কোনো,
এই জগতৰ কোনো নাথাকে সদাই
যি ৰূপে গইছা তুমি
আমিও এদিন যাম,
দুদিন আগে মাথোঁ গইছা, সোনাই!
—ভাগ্যৱন্ত তুমি, সোন!
শীঘ্ৰে এৰি দুখৰ সংসাৰ
পালা তুমি যাবলই!
শান্তি ভৰা স্বৰগত,
দুৰ্ভগীয়া আমি কিন্তু থাকিলো ইয়াত!
সংসাৰীৰ ঘোৰ জ্বালা
নিতে জ্বলে পৰাণত
সন্তাপ শোকৰ জুই জ্বলিছে হিয়াত!
সি কাৰণে কওঁ পুনু
নহয় নহয়, সোন!
নাকান্দো নাকান্দো আৰু,
নাকান্দো নাকান্দো ভাই! তোমাৰ শোকত,
একে থিৰে তধা লাগি

[ ২৭২ ]

সেই দিন বাট চাম,
যি দিনা লাগিব সন্ধ্যা এই জীৱনত
জীৱনত সন্ধ্যা লাগি
বেলিটীও মাৰ যাব,
আমিও তিয়াগি দেহ, যাম সি থানত।
অতি চেনেহৰে সতে
তোমাক সাবটি ধৰি
মৰমৰ খাম চুমা লাহৰী গালত।
সংসাৰত যেনে কই
আমি ভাল পাইছিলো,
শতোধিক পাম ভাল তাতো, সোনকনি।
মউ সনা মৃদু হাঁহি
নিতউ হাঁহিম আমি,
স্বৰ্গীয় ভাবত ভৰি হিয়া কেউ খনি।
কিন্তু ভাই! এটী কথা,
শুধিছো তোমাক আমি,
শোকত বিদৰে হিয়া, নোলায় মুখত।
পাইছানে দেখা তাত
প্ৰাণৰ ভনিটী কনি,
লাহৰী বিমলা, গই সেই স্বৰগত?
প্ৰাণৰ ভনিটী বুলি
খাইছানে তাতে চুমা?
তাতো কি কোলাত লই কৰিছা আদৰ?
বিমলায়ো নেকি তাত,

[ ২৭৩ ]

কাষত তোমাক পাই,
গাল ওপছাই দিছে চুমা মৰমৰ!
ৰঙ্গে সৰুকাই” বুলি
তাতো কি মাতিছে, সোন!
তাতো কি দুহাতে ধৰে সাবটি দিঙ্গিত?
সুৱলা লাৱণ্য হাঁহি
তাতো কি ভনিটী হাঁহে?
মউ সনা মাতে কৰে তাতো কি মোহিত?
তাতো কি “দাইতি” বুলি
সুৰেনে ধৰে তোমাক?
তাতো কি বোকোছা উঠে অতি হেপাহত?
শোধেনে তোমাক, সোন!
তাতো কি আমাৰ কথা?
কয়নে কি “দাইতাৰ” কথা সি দেশত?
আৰু⸻⸻    
সুখৰ দুখৰ কথা
শোধেনে কি ভনিটীয়ে
সংসাৰৰ ভাল পোৱা পৰেণে মনত!
স্বৰগত থাকি নেকি
স্বৰ্গীয় সুখত মজি,
পাহৰিলে সকলোটী দেহাৰ লগত?
নহয় নহয়, সোন!
ভাই ভনিতীৰ প্ৰেম
দেহা সতে সংসাৰত বিনাশ নহয়!

[ ২৭৪ ]

সংসাৰৰ ভাল পোৱা
আত্মাৰ লগত গঁথা
আত্মা সতে থাকে প্ৰেম, আত্মা প্ৰেমময়।
যোৱাঁ সোন! যোৱা তুমি,
ভাই ভনী দুয়োটীয়ে
থাকিবা অনন্ত কাল অনন্ত সুখত।
আলাই-আথানি মাথোঁ
নকৰিবা সুৰেনক,
তুলি ল’বা সোনটিক বুকুৰ মাজত!
চিৰ প্ৰেমে চিৰ সুখে
থাকাঁ, সোন! স্বৰগত,
তোমাৰ কাৰণে আমি নাকান্দো মনত।
এয়েই মাথোন দুখ
থাকিল আমাৰ, ভাই।
ভনিটী আছিল, হ’লো দুটী সংসাৰত।
সংসাৰ কৰ্ম্মৰ ক্ষেত্ৰ,
কৰ্ম্ম মাথোঁ মূল মন্ত্ৰ,
প্ৰাৰম্ভতে সি কৰ্ম্মৰ (লিখা কপালত!)
চিগিলে এখনি হাত,
অকালত বজ্ৰপাত!
নিসহায় দুটী ভাই ব্ৰহ্মাণ্ড-মাজত!!
হৃদয়ৰ যত আশা

[ ২৭৫ ]

হৃদয়তে পালে লয়
শতুৰুৰ হ’ল ৰঙ্গ আনন্দ মনত!
অন্তৰৰ হাবিয়াস
নহ’ল আমাৰ পূৰ!
এয়েই থাকিলে মাথোঁ দুখ অন্তৰৰ!!

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 275 crop)

[ ২৭৬ ]

আইতা।

“—But wherefore weep? Her-Spirit soars
Beyond where splendid shines the orb of day:
And weeping angels lead her to those bowers
Where endless pleasures virtue's deeds repay.
      ⸺Lord Byron.

ল’ৰা তিৰুতাৰে ভৰা; কিন্তু কিয় হয়
শূন্যভাব? লাগে ঘৰ কিয় শূন্যময়?
কিয় আজি এনে ভাব? কিয় ভাবান্তৰ?
কানে কিয় মন প্ৰাণ কিয়বা অন্তৰ?
যাৰ পৰা এই জন্ম (মানব জনম)
যাৰ যত্নে কৰ্ম্মী আজি ই কৰ্ম্ম-ক্ষেত্ৰত,
সেই মাতৃ জন্মদাত্ৰী (স্নেহ মুৰ্ত্তিমতী)
নৰ দেহা এৰি আজি যায় স্বৰগত॥
নোহে মানৱৰ দেহা, দেবৰ শৰীৰ!—
স্বৰগৰ জীৱ,হ’ল পুনু স্বৰ্গলাভ!
মায়া ত্যজি সংসাৰৰ চিৰ শান্তি পালে,—
তবু কিয় কান্দে প্ৰাণ? কিয় শূন্য ভাব?
কিয় কান্দ, হে নিৰ্ব্বোধ! হে অবোধ মন!
নৰভাগ্যে জন্ম মৃত্যু বিধিৰ লিখন॥
 —যোঁৱা যোঁৱা, আই!
 কি হ’ব বীনাই,

[ ২৭৭ ]

মিছাতে কিয় বা কান্দোঁ?
মাউৰা কৰিলা
দুয়োটী ভাইকে,
সি বুলি চকুলো টোকোঁ
গলা তুমি যোৱাঁ
যোৱাঁ স্বৰগত,
কি কৰি ৰাখিম, আই?
অমিয়া মধুৰ
“অইতা কথাটী
আৰু যে আমাৰ নাই
আৰু জনমত
নাপাওঁ তোমাক
মাতিব আইতা” বুলি!
সংসাৰৰ মায়া
এৰি গ’লা আই!
স্বৰ্গৰ মায়াত ভূলি
আৰু জগতত
নোবোলা আমাক
“বোপাই” সাদৰ কৰি!
স্বৰগৰ মোহে
মোহিলে তোমাক
চিঙ্গিলা স্নেহৰ জৰি!!
গ’লা গ’লা যোৱাঁ
যোৱাঁ তুমি আই!

[ ২৭৮ ]

কি ৰূপে ৰাখিম আমি?
তোমাৰ ধাউতি
স্বৰগৰ ফালে,
কি হ’ব মিছাতে কান্দি?
নাকান্দো নাকান্দো
তোমাৰ নিমিত্তে,
নপমে তোমাৰ মন;
আগৰ নিচিনা
এতিয়া নোহোৱা
বেলেগ এতিয়া মন।
মনুষ্যৰ দেহা!
নহয় এতিয়া
নাই সংসাৰত মায়া
পুত্ৰ পৰিয়াল
সকলো এৰিলা,
কায়াৰ লগতে মায়া
আঠোটী তুলিলা
চাৰিটি ৰাখিলা
সমানে কালক দিলা!
হিয়া ঢাকৰি
বহুত কান্দিলা,
এয়ে সংসাৰৰ লীলা

[ ২৭৯ ]

যোৱাঁ আই যোৱা
থাকা যেন তুমি
স্বৰ্গত অনন্ত কাল।
নোহে যেন আৰু
“পুনৰ জনম”
নৰ অন্ম নোহে ভাল!!
নৰ জনমৰ
থাকে লগে লগে
হাঁহি কন্দা পলে পল
কেতিয়া হাঁহিবা।
কেতিয়া কান্দিবা
কেতিয়া অন্তৰ জ্বলে
এনুৱা সংসাৰ
সংসাৰৰ ভোগ
সংসাৰ ভেলেকী বাজী।
সংসাৰৰ আশা
আকাশ কুসুম,
ফুৰে বালী-ঘৰ সাজি।
যিটোকে পাতিবা
সিটোই ভাগিব,
পুখুৰি খনেৰে খনা
বিষম সংসাৰ
বিষময় মূৰ্ত্তি
উগাৰে বিহৰ কনা

[ ২৮০ ]

এনে সংসাৰত
আৰু যেন আই
আহিব নালাগে ঘুৰি,
যত দিন জীম
ইয়াকে ভাবিম
প্ৰভুৰ পাৱত ধৰি।

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 280 crop)

[ ২৮১ ]

প্ৰাণৰ জিতেন।

“—Yet is remembrance of those virtues dear
Yet fresh the memory of that beauteous face-
Still they call forth my warm affection's tear,
Stil my heart retain there wanted place.”
     ⸻Lord Byron
“—True—has forced thee from my breast
Yet in my heart thou keepest thy seat
There, there thine image still must rest
Until the heart shall cease to beat.”
    ⸻⸻Lord Byron.

⸺ফুলনিৰ মোৰ
গোলাপ জুপিত
ধৰিলি চাৰিটী কলি!
চাৰিটীৰে এটি
কিয়, ঐ জিতেন!
থিতাতে লেৰেলি গ’লি?
ফুলনী শুৱাই
আছিলি সোনাই!
তোক কিহেঁ নিলে হৰি?
চকু পচাৰতে
হিয়া উদঙ্গাই
দিনতে আন্ধাৰ কৰি?

[ ২৮২ ]

নিৰদয় পোকে
কুটিলে কি তোক
শুৱনী গোলাপ পাহি?
চ’তালী ৰদে কি
পেলালে লেৰেলা,
নাহাঁহ মধুৰ হাহি?
বাসন্তী কুলিৰ
‘কুউ’ শবদত
নহয় শীতল প্ৰাণ!

   (তোৰ) মউসনা কথা

আধা আধা ফুটা
অমৰা পুৰৰ গান!
পূৰ্ণীমাৰ জোন
নহয় ধুনীয়া
তাতো কলঙ্কৰ ছিন!
তোৰ যে মুখনি
কেনুৱা শুৱনী
কাৰেনো তুলনা দিম?
মোৰ সংসাৰৰ
শুৱনী গোলাপ
নিলে কোনে আজি হৰি?
কিয় অকস্মাত
শুন্দৰ ফুলনী
পৰিলে আন্ধাৰে ভৰি?

[ ২৮৩ ]

কিয় ধৰিছিলি
গোলাপৰ কলি?
নাপালি ফুলিৰ দেহি!
অকালতে গ’লি,
ঢোপাতে শুকালি,
থিতাতে পৰিলি খহি!
সোন ঐ
– কত হেপাহেৰে
তুলিছিলো তোক,
জুই দি কিয়নো গ’লি?
"মা-গ"-দেই তাক
ক’তনো এৰিলি,
কিয় এনেকুৱা হ’লি?
“বুৰী আইতা”ক
আৰু কি নামাত,
কোলাত নবহ সোন?
আৰু কি নাহাঁহ
মিচিকীয়া হাহি,
আউশী নিশাৰ জোন?
যদি সেয়ে হয়!
কিয় আহিছিলি
মাথোন দুদিনলই?
কিয়নো মিছাতে
মৰম লগালি

[ ২৮৪ ]

মউসনা কথা কই?
মৰম লগাই
বুকত সোমাই
বুকতে কুঠাৰ দিলি!
মৰমৰ বস্তু!
নহ’ল মৰম,
কিয়নো নিৰদয় হলি?"
মাইকী বাপেকূ
আমি দুয়োটীৰে
আছিলি স্নেহৰ অতি,
“বুৰি আইতা”ৰ
পৰাণতো প্ৰিয়,
কিন্তু কি কৰিলি গতি?
মাইকী এৰিলি,
বাপেকী এৰিলি,
ত্যজিলি ককাই ভাই;
এৰিলি কাপোৰ
পিন্ধাৰ সজুলী,
হেপাহ একোতে নাই?
পূৰ্ব্ব জনমত
শতুৰু আছিলি,
শতুৰু শীলিলি, গ’লি!
বন্ধুৰ সাজেৰে
শতুৰু আছিলি

[ ২৮৫ ]

এতিয়া চিনাকি দিলি!
সোন ঐ!
নহয়, নহয়,
নহয় শতুৰু,
সোনটী প্ৰাণৰ তই!
যেনে মৰমৰ
আছিলি আগেয়ে,
থাকিবি তেনুৱা হই!
পৰাণৰ সোন,
চিৰকালে সোন,
আৰু কি দোছোৰা হ'ব!
মৰিও সোনাই
জীয়ায়ো সোনাই,
সোনাই সোনায়ে ৰ’ব!!
জীৱন মৰণ
একে সোনকলি!
মৰণ বৰঞ্চ ভাল!
বিষাদৰ কন্দা
নাথাকে তেতিয়া
অন্তৰ নদহে কাল!
সংসাৰৰ দুখ
নউ পাওতেই
গইছ সংসাৰ এৰি!
সুখৰ জীৱটী

[ ২৮৬ ]

গ’লি সুখতেই
সুখেৰে লাহৰী ফেৰি!
বিষম সংসাৰ,
গতি বিষময়,
সংসাৰ অশান্তিময়,
কাল চক্ৰে তাত
নৰ প্ৰাণ কান্দে
দুখে জৰ্জ্জৰিত হই॥
কাল সংসাৰৰ
কালৰ চক্ৰত
নউ বুৰোতেই তই!
নউ কান্দোতেই
দুখৰ কান্দোন
দুধাৰি চকুলো লই;
এৰিলি সংসাৰ
অশান্তিৰ ঠাই
ভালে ভালে সোন কনি!
স্বৰগৰ জীৱ!
পালি পুনু স্বৰ্গ,
অনন্ত সুখৰ খনি॥
দেৰ কন্যা সবে
নিতে কোলা ল’ব
অতি যে সাদৰ কৰি,
শুবৰ বেলিকা!

[ ২৮৭ ]

কাষত শুৱাব,
দিঙ্গিত সাবতি ধৰি।
কান্দিব খুজিলে
নিচুকাব তাত,
আছে জগতৰ আই।
ভোকৰ বেলিকা
অন্নদা খুৱাব,
দুখ কোনোটিতে নাই।
কিন্তু⸻
যদি কেতিয়াবা
“দে-তা”ক বিচাৰ,
“মা-গ"লৈ মনত পৰে,
ৰাতি সপোনত
আহি দেখা দিবি,
জানো বা হেপাহ পূৰে॥
স্বপ্নত একোলা
ল’ম, সোন কনি!
স্বপ্নতে এচুমা খাম!
এখন্তেক জানো
শান্ত হয়, সোন!
বাপেকী মাকৰ প্ৰাণ!!
হৃদয়ৰ জুই
জানোবা খন্তেক
নজ্বলে নুমাই যায়

[ ২৮৮ ]

জানোবা জুড়ায়
দুচকু আমাৰ
স্বপ্নতে দেখিব পাই!
সোন ঐ!    
দৰ্জ্জিৰ হাতেদি
শিয়ালো চাৰিটী
ছোলা হাবিয়াস কৰি;
তিনিৰ তিনটী
পায়েই পিন্ধিলে
তোৰটী থাকিল পৰি!
আপোন আপোন
পিন্ধিলে তিনিয়ে
তোৰটো নিপিন্ধ কিয়?
জাৰৰ দিনত
উদঙ্গে থাকিবি
জাৰত কপাই জীৱ?
বেলাটোতে, সোন!
পিন্ধ তিনি বেলি
তিনটা ছোলা নতুন!
দিনে দিনে লাগে!
নতুন “চুলিয়া” (১)
নিতউ নতুন ধুন॥
নতুন দেখিলে
(১) অৰ্থাৎ “চুৰিয়া”।

[ ২৮৯ ]

পেলাৱ পূৰণি,
নতুন মাথোঁন বাৰু।
তেনুৱা নতুন
ছোলাকো নিপিন্ধ,
নালাগে “চুলিয়া” আৰু
নে,— সংসাৰ এৰিলে
একোকে নালাগে
উদঙ্গে স্বৰ্গত থাকে?
ছোলা চুৰিয়া
সংসাৰৰ বস্তু!
ইয়াতে মাথোন লাগে?
 *  *  *
 *  *  *
“মোৰ” কথা নেকি
মাথোঁ সংসাৰত
স্বৰগত ই কথা নাই?
তিয়াগি সংসাৰ
গ’লে স্বৰগত
“মোৰ” কথা পাহৰি যায়?
পাহৰিছ যদি
পাহৰ সোনাই! .
নুবুলিবি আৰু ‘মোৰ’!
“মোৰ” বুলিবলৈ
নাই সংসাৰত,

[ ২৯০ ]

সংসাৰ যে ভ্ৰান্তি ঘোৰ
*  *  *
*  *  *
মোৰ মোৰ বুলি
“দে-তা”ক ধৰহি,
নিদিছিলি কাকো চুব।
“মোৰ মা-গ” বুলি
লগে লগে ফুৰ,
এতিয়া কোননে যাব?
“মোৰ” বুলিছিলি
“পৰ" ভাবি ললি
হঠাতে তিযাগি গ’লি!
যি “আপোন” তোৰ
এৰিলি সবকে,
“পৰক বিচাৰি ল’লি।
*  *  *
*  *  *
দয়াময়     
অসাৰ সংসাৰ
সকলো অসাৰ
সংসাৰত একো নাই?
কোনো লোকে কয়
সংসাৰেহে সাৰ
সংসাৰতে মোক্ষ পায়!

[ ২৯১ ]

সংসাৰ ক্ষেত্ৰত
তযু লীলা প্ৰভূ।
বুজিব নোৱাৰো একো
স্বাৰ্থত ব্যাঘাত
লাগিলে মাথোন
চকুৰ চকুলো টোকোঁ
সাৰ কি অসাৰ
ই ভৱ সংসাৰ
বুজিব নোৱাৰোঁ আমি
সংসাৰ ৰহস্য
তুমি মাথোঁ জানা
সৰ্বজ্ঞ অন্তৰ্য্যামি
জানো মাথোঁ আমি
জগতৰ পিতা
মূল সকলোৰে তুমি
স্ৰজোঁতা মাৰোতা,
দিওঁতা, নিওতা,
পালোতা সকলো প্ৰাণী
সকলোৰে আদি,
অনাদি কাৰণ
তোমাৰ বিভূৰ্ত ভৱ,
তোমাৰ ঐশ্বৰ্য্য
তিনিও ত্ৰৈলোক্য
তোমাৰে সকলো জীৱ

[ ২৯২ ]

সন্তান সন্ততি
দিছিলা চাৰিটী
তুমিয়ে মাথোন, হৰি
চাৰিটীৰে এটি
নিলা! তুমি নিজে,
তুমি কাল মূৰ্ত্তি ধৰি
আপোনাৰ বস্তু
নিলা যে আপুনি
তাত কি মাতিম আমি?
সংসাৰ হাটত
তযু লীলা খেলা,
অহা যোৱা কৰে প্ৰাণী॥
কিবা ভাব কৰি
দিছিলা পঠাই
লাহৰী জিতেন ফেৰি
কি বা মন হ’ল,
নিলা পুনৰায়,
কি সাধ্যে ৰাখিম ধৰি
দুদিনৰ হেতু
দিছিলা পঠাই,
দুদিন সমাপ্ত হ’ল
জীৱনৰ লীলা
কৰি সমাপন
মোৰে যে জিতেন গ’ল

[ ২৯৩ ]

তোমাৰেই মায়া
(সংসাৰৰ মায়া)
সি মায়া-জালতে পৰি
সোনক হেৰাই
কান্দি উঠে প্ৰাণ,
ওলাব চকুলো ধাৰি
সি মায়া দোলতে
বান্ধ খাই, প্ৰভু
তালই চিতনী লাগে,
জনো সি পুৰিতো
“মা-গ দে-ইতা”ক
নেদেখি জিতেন কান্দে
যদি কোনো দিন
কান্দে সোনে তাত
আমাৰ সলনি; হৰি
কোলা লই তাক
চুমা এটী দিবা
দিঙ্গিত সাবতি ধৰি
জগতৰ পিতা
দিবা জিতেনক
বাৎসল্য স্নেহৰ ভাগ
কুমলীয়া ল’ৰা
অকলে নেৰিবা,
ছাগকে ভাবিব বাঘ

[ ২৯৪ ]

নজনা লৰাই
যদি দুষ্ট কৰে
তুমি নোকোবাবা তাত
আদৰৰ বস্তু
থ’বা আদৰত,
দুখৰ নিদিবা ছাত॥
তুমি দয়াময়
জগতৰ পতি
তুমি ব্ৰহ্মা বিষ্ণু হৰি
তোমাৰ কাষত
ইয়াকে খাটিলো
দুখানি চৰণ ধৰি॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 294 crop)

[ ২৯৫ ]

প্ৰিয়তমা।

“My love involves the love before;
My love is vaster passion now;
The mix'd with God and Nature thou,
I seem to love thee more and more.
Far of thou art, but ever nigh;
I have the still, ⸺ ⸺
I shall not lose thee tho’ ⸺
    ⸺⸺Alfred Lord Tonnyson.

⸺⸺আৰু কি বাজিৰ
লাহৰী বীণাত
প্ৰাণৰ অমিয়া সুৰ?
বাজিব খোজোঁতে
চিগিলে যে তাঁৰ—
আৰু কি লাগিব জোৰ?
আৰুনে প্ৰাণত
মিচিকীয়া হাঁহি
খেলিব বিজুলী সাজি?
বিজুলীয়ে স’তে
আৰুনে নাচিব
যি হিয়া গইছে ভাগি
ভগা হিয়া খনি

[ ২৯৬ ]

আৰু জোৰা খাব,
“সাহাৰা” ফুলনী হ’ব?
মৰুৰ মাজত
ফুলিব গোলাপ?
আৰু মন্দাকিনী ব’ব?
কুল্ কুল্ সুৰে
আৰু নেকি গাব
অমিয়া মধুৰ গান?
শক্তিৰূপী নেকি
শীতল নিজৰা
শান্তিৰে ভৰাব প্ৰাণ?
হায়!⸻⸺     
——যি অমূল্য ধন
হেৰাল হাততে
হিতেশে আৰু কি পাব
হিতেশৰ প্ৰাণ
হিতেশৰ মন
আৰু কি আগৰ হ’ব?
আৰুনে হিতেশে
হাঁহিব মিচিকি
প্ৰাণৰ অমিয়া হাঁহি?
বাজিবনে ধীৰে
আৰু হিতেশৰ
প্ৰাণত মধুৰ বাঁহি?

[ ২৯৭ ]

নাই!⸻    
নাবাজে!—নাবাজে!
আৰুতো নাবাজে!
আৰু যে নাগাব গান!
পাপৰ অৰ্দ্ধাঙ্গী
গইছে তিয়াগি
ভাঙ্গি অকালত প্ৰাণ!!
অকালে ভাগিছে
বীণা হিতেশৰ
অকালে নীৰৰ আজি!
ভগা বীণা নেকি
আৰু জোৰা খাব
আৰু কি উঠিব বাজি
নহয়!⸻     
প্ৰাণৰ মইনা!
প্ৰাণৰ প্ৰতিমা!
প্ৰাণৰ অৰ্দ্ধাঙ্গী মোৰ!
যি বীণা ভাঙ্গিলা
তুমি অকালত
আৰু সি নাখায় জোৰ
ভগা বীণা খনি
ভগা হৈয়ে ৰ’ল,
গোটেই জীৱন জুৰি!—
মধুময় সুৰে

[ ২৯৮ ]

পৰে কেতিয়াবা
স্বপ্নত দিবাহি দেখা।
স্বপ্নতে এবাৰ
চাম মুখ-খনি
মোৰ প্ৰাণ-মন-হৰা।
দাৰুণ অশান্তি
জানোবা আঁতৰে
খন্তেক মনৰ পৰা॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 298 crop)

[ ২৯৯ ] সামৰণি।
⸻⸺

"Thine are these orbs of light and shade;
Thou madest Life in man and brute :
Thou madest Death, and lo, thy foot
Is on the skull whichthou hast made,
Thou wilt not leave us in the dust;
Thou madest man, he knows not why,
He thinks, he was not made to die:
And thou hast made him thou art **,
Thou seemest human and divine,
The highest, holiest manhood, thou:
Our wills are ours, to make them thine,
Our little systems have their day;
They have their day and cease to be:
They are but broken lights of thee:
A beam in darkness
                       ⸻Alfred Lord Tennyson.
 ক্ষমা কৰাঁ, প্ৰভূ! তুমি
 অজ্ঞান মানৱ আমি,
 তােমাৰ অনন্ত মায়া
  বুজিব নােৱাৰি,
 মিছাতে চকুলো টোকোঁ
  বিলাপে চিধৰি।
 জগতৰ স্ৰষ্টা তুমি
 তোমাৰ সৃজিত প্ৰাণী

[ ৩০০ ]

তােমাৰে মায়াত দৃৰে
 সংসাৰ ক্ষেত্ৰত,
কাল পূৰ্ণ হলে—যায়
 তােমাৰে কাষত॥
মােৰৰ ভাই, ভী, নাথ!
এই সংসাৰ হাত
মৰ্ত্ত্যৰ লীলাৰ ছঁষা
 থই মৰতত ,
লভিলে অনন্ত শান্তি
 তোমাৰ পাৱত॥
জন্মদাত্ৰী—মাতৃ,—সােণ!
লাহৰী জিতেন মোৰ
(আদৰৰ বস্তু তযু)
 নিলা তুমিয়েই,
মায়ামুগ্ধ নৰ আমি
 কান্দিছোঁ এনেই॥
পৰাণৰ অৰ্ধাঙ্গিনী
সুখে দুখে সমভাগী,
হিয়া শূন্য কৰি মােৰ,—
 নিলা কিবা ভাবি
অকল সৰিয়া কৰি
 জীৱনৰ বাকি।
তোমাৰে সম্পত্তি, প্ৰভু!
তুমিয়েই নিলা পুনু

[ ৩০১ ]

অবোধ মানৱ, হায়!
 কান্দিছো বিনাই!
মায়াত বিভোল আমি
 কাণ্ডজ্ঞান নাই॥
প্ৰভু মোক ক্ষমা কৰাঁ,
অজ্ঞান এন্ধাৰ হৰাঁ
অন্তৰত দিয়া জ্ঞান
 পবিত্ৰ নিৰ্ম্মল,
 মানৱ জনম মোৰ
 নকৰা বিফল॥

কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য (page 301 crop)