এলাহাবাদৰ
দিনবোৰ
‘তাপজনিত আয়নন তত্ত্ব’ আৱিষ্কাৰ কৰাৰ পাছত ইয়াক প্ৰমাণিত কৰিবৰ বাবে উপযুক্ত গৱেষণাগাৰৰ সন্ধানত ১৯২০ চনৰ নৱেম্বৰত অধ্যাপক সাহা লণ্ডনলৈ যায়। লণ্ডনতে তেওঁ বৰ্ণালী বিশেষজ্ঞ অধ্যাপক ফাউলাৰৰ সান্নিধ্যলৈ আহে। লণ্ডনৰ ইমপেৰিয়েল কলেজৰ ফাউলাৰৰ গৱেষণাগাৰত কিছুদিন কটোৱাৰ পাছত ফাউলাৰৰ পৰামৰ্শতেই অধ্যাপক সাহাই তেওঁৰ তত্ত্বটো পৰীক্ষামূলকভাৱে প্ৰমাণ কৰিবৰ বাবে জার্মানীৰ বিজ্ঞানী অধ্যাপক ওৱাল্টাৰ নানৰ্ষ্টৰ ওচৰলৈ যায়। জাৰ্মানীৰ বাৰ্লিনত প্ৰায় এবছৰ থাকি সাহাই তেওঁৰ তত্ত্বৰ ওপৰত পৰীক্ষামূলক গৱেষণা চলাইছিল। সেই সময়তে তেওঁ আইনষ্টাইন, প্লাংক আদি বৰেণ্য বিজ্ঞানীসকলৰো সান্নিধ্য লাভ কৰিছিল।
জার্মানীত থকা সময়ছোৱাতে ১৯২১ চনত ছাৰ আশুতোষ মুখোপাধ্যায়ৰ আমন্ত্রণক্রমে সাহা কলিকতালৈ উভতি আহে আৰু কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পদার্থ বিজ্ঞানৰ অধ্যাপকৰূপে যোগ দিয়ে। বিশ্ববিদ্যালয়ত যোগদান কৰি সাহাই দেখিলে যে বিশ্ববিদ্যালয়ৰ আৰ্থিক অৱস্থা শোচনীয়। গৱেষণাৰ বাবে আর্থিক অনুদান আদিও নাই। কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পদাৰ্থ বিজ্ঞান বিভাগত অধ্যাপক সাহাই হাতে-কলমে পৰীক্ষাৰ বাবে এটি গৱেষণাগাৰ স্থাপনৰ চেষ্টা কৰিছিল যদিও নানা কাৰণত সেই চেষ্টা বিফল হয়।
সেই সময়ত কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বিভাগীয় প্রধান আছিল চি ভি ৰমন। তেওঁৰ লগত সাহাৰ যথেষ্ট মনোমালিন্য ঘটিছিল। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ গৱেষণাগাৰ লৈও দুয়োৰে মাজত চৰম বিৰোধে দেখা দিছিল।
তেনে সময়তে এলাহাবাদ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা পদার্থ বিদ্যাৰ বিভাগীয়
