যুদ্ধ চলাই নিবলৈ সুচল অনুভৱ কৰিছিল।
মাও বিদ্ৰোহীসকলৰ বিদ্ৰোহী কাৰ্যকলাপ ৰোধ কৰি আলোচনাৰ মজিয়ালৈ আনিবলৈ শ্বেৰ বাহাদুৰ দেউবাৰ নেতৃত্বত এখন শান্তি সমন্বয়ৰক্ষী আয়োগ গঠন কৰা হৈছিল। কিন্তু বিদ্ৰোহীসকলক আলোচনাৰ মজিয়ালৈ অনাত দেউবা সম্পূৰ্ণৰূপে ব্যৰ্থ হৈছিল।
২০০০ বৰ্ষৰ আৰম্ভণিৰ সময়ছোৱাত মাওবাদীসকলে মধ্য নেপালৰ লগতে আন বহুতো সংযুক্ত এলেকাত নিজৰ স্থিতি সুদৃঢ় কৰিবলৈ সক্ষম হয়। ক্ৰমাগতভাৱে ৰুকুম, ৰ’লপা, যাযৰকট আৰু গোৰ্খা আদি অঞ্চলসমূহত বহুতো গণ আদালত স্থাপিত হৈছিল। এই আদালতৰ জৰিয়তে মাওবাদীসকলে জনসাধাৰণৰ গোচৰবোৰ নিষ্পত্তি কৰি ন্যায় বিচাৰ দিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।
এনে গণ আদালতবোৰে দিয়া ৰায়সমূহক জনসাধাৰণে মানি লৈছিল। এই আদালতসমূহে জনসাধাৰণক ন্যায় বিচাৰ দিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। প্ৰচণ্ডই এনে আদালতসমূহলৈ খেইমলাল দেৱকোটা আৰু ইকৰাজ ভাণ্ডাৰীৰ দৰে নেপালী উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ অভিজ্ঞ আইনজ্ঞৰ সেৱা আগবঢ়াবলৈ সক্ষম হৈছিল। এনে ব্যৱস্থাপনা কৰিব পৰাটো সংগঠনটোৰ কাৰণে এক ডাঙৰ সফলতা আছিল। ইকৰাজ ভাণ্ডাৰীয়ে এই সন্দৰ্ভত কয়—
‘গণযুদ্ধৰ সময়ছোৱাত সেই অঞ্চলৰ জনসাধাৰণে আইন-আদালতৰ
পৰা কোনোধৰণৰ ন্যায় বিচাৰ পাব পৰা নাছিল। পিছপৰা অঞ্চলৰ
লোকসকলেও ন্যায় বিচাৰ পোৱা নাছিল। সেয়ে কমৰেড প্ৰচণ্ডৰ
নেতৃত্বত গাঁওবোৰত বহুতো গণ আদালত স্থাপন কৰা হৈছিল।’
ভাণ্ডাৰীৰ মতে, মাওবাদীসকলে ন্যায় ব্যৱস্থাৰ সঠিক ব্যাখ্যাৰ জৰিয়তে গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ গোচৰসমূহ নিষ্পত্তি কৰি ন্যায়ব্যৱস্থা সন্দৰ্ভত এক জনজাগৰণ আনিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। গোচৰীয়া পক্ষই তেওঁলোকৰ নিজ নিজ গাঁৱৰ গণ আদালতৰ মুৰব্বীৰ ওচৰত গোচৰ ৰুজু কৰিছিল। আদালতে গোচৰৰ শুনানিৰ বাবে এটা নিৰ্দিষ্ট দিন আৰু তাৰিখ ঠিক কৰিছিল। এই বিষয়ত তেওঁ আৰু কয়—
‘জনসাধাৰণক ন্যায় প্ৰদান কৰাৰ ই এক উত্তম পন্থা আছিল। সৰ্বসাধাৰণৰ
মাজৰ পৰা তিনিজনকৈ বিচাৰক বাছনি কৰা হৈছিল। তেওঁলোকে এটা
নিৰ্দিষ্ট ঠাইত গোট খাইছিল। ই প্ৰায় আদালতৰ খণ্ড বিচাৰপীঠৰ দৰে।
গোচৰীয়া বা আৱেদনকাৰীয়ে কৰ্টত প্ৰয়োজনীয় নথিপত্ৰৰ লগত
সাক্ষ্য উপস্থাপনৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল। গোচৰৰ শুনানিৰ শেষত বিচাৰকে
গোচৰ সন্দৰ্ভত ৰায়দান কৰিছিল।’
লাহে লাহে তেওঁলোকে গাঁৱৰ বাহিৰেও জিলা পৰ্যায়ত এনেধৰণৰ গণ আদালতসমূহ
